Morgunblaðið - 17.11.1983, Qupperneq 30

Morgunblaðið - 17.11.1983, Qupperneq 30
30 MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 17. NÓVEMBER 1983 Furðuleg skrif Kristjáns lektors um framburðarmál — eftir Ævar R. Kvaran Þegar ég á fyrri árum var að kenna í leiklistarskóla mínum nemendum mínum framburð og framsögn, kom eitt sinn að máli við mig hinn kunni orðabókarhöf- undur Árni Böðvarsson. Spurði hann mig, hvort það kæmi til greina að hann mætti koma til mín í skóiann og hlusta á fram- burðarkennslu mína. Það var vit- anlega auðsótt mál og kom hann í marga tíma. Þegar þessi lærði ís- lenzkumaður hafði kynnt sér þessa kennslu mína að vild, þá þakkaði hann mér fyrir með þeim hlýlega hætti, að gefa mér áritaða bók sína um hljóðfræði. í fram- burði kenndi ég þá — eins og ég kenni enn í dag — réttmæli, hv-framburð og harðan framburð. Ástæðan til þess að ég kenndi þennan framburð var sú, að mér þótti sá framburður, sem ég sjálf- ur hafði alist upp við sem inn- fæddur Reykvíkingur ekki nógu harður til þess að ég treystist til að kenna hann sem góðan fram- burð. Ég hafði bæði linan fram- burð og bar þau orð sem byrja á hv fram eins og þau væri skrifuð með kv. Ég þjálfaði mig því í hörð- um framburði og hv-framburði sjálfur þar sem ég vissi ekki til að neinn kenndi hann. Vitanlega gladdi það mig einnig, þegar ég hlustaði síðar á Árna Böðvarsson í útvarpsþættinum Daglegt mál að heyra, að hann hefur einmitt hvorttveggja framburðinn. Ég hef því aldrei kennt það sem ég hef alist upp við, heldur þvert á móti það sem ég valdi úr öðrum lifandi framburði tungunnar og taldi skýrara og fegurra. f Morgunblaðinu þann 5. nóv- ember sl. birtist grein, sem bar fyrirsögnina Enn um framburð. Hún er eftir Kristján Árnason lektor og beint til undirritaðs sök- um þess, að ég hafi að nokkru leyti misskilið sig að dæma eftir grein minni um skoðanir hans, sem birt- ist hér í blaðinu þann 26. október sl. Ég hef það að reglu þegar ég er að gera athugasemdir við skoðanir annarra, sem fram koma í blaða- greinum, að vitna jafnan orðrétt í þau ummæli, sem ég tel vert að gera athugasemdir við. „Misskiln- ingur“ hlýtur því að stafa af því að viðkomandi meinar annað en það sem hann skrifar; þyrfti því að þjálfa sig í því að orða ljósar hugs- anir sínar. í þessari grein mun ég halda fyrri venju og vitna orðrétt í það, sem Kristján segir í síðustu grein sinni Enn um framburð. Önnur málsgrein hennar er svona: „Til þess að taka af allan vafa skal ég fyrst árétta þá skoðun mína að upplýst málrækt er betri en málrækt sem byggir á sleggju- dómum og sjálfsupphafningar- hvöt þeirra sem telja sig tala bet- ur en aðrir." „Ég hlýt aö líta svo á aö hér sé fram komin sálgreining á mér, aö það sem ég skrifi um málræktarmál eigi sér rætur í þörf til þess að upphefja sjálfan mig. Svona furðulegar full- yrðingar eru lærðum manni til lítils sóma.“ Við skulum nú skoða þennan kafla örlítið nánar. Það hlýtur fyrst að vekja athygli lesenda, að hér kemur fram í fyrsta sinn sú furðulega skoðun, að málrækt skiptist í tvennt, „upplýsta" mál- rækt og þá vitanlega einnig óupp- lýsta málrækt. Þar sem þetta er ný skoðun væri full ástæða til þess að höfundur segði okkur hvað „upplýst“ málrækt er. Hins vegar geri ég ráð fyrir að Kristján eigi við það, að sín málrækt sé að sjálf- sögðu „upplýst" málrækt, því hann sé lærður háskólamaður í ís- lenzku. Hún er að sjálfsögðu betri en „málrækt sem byggir á sleggju- dómum og sjálfsupphafningar- hvöt þeirra sem telja sig tala bet- ur en aðrir“. Ég geri ráð fyrir, að þetta eigi að vera lýsing á skoðunum mínum og hvötum úr því maðurinn er að svara mér. Hins vegar þætti mér skárra, að einhver rök væru færð fyrir því sem hann nefnir sleggjudóma, svo hægt væri að átta sig á því, hvað hann á við. Það gætir talsverðs hroka hins „upplýsta" manns hjá Kristjáni, því hann lætur sér ekki nægja sitt eigið fag, heldur bætir orðaforða sálfræðinnar með hinu langa orði „sjálfsupphafningar- hvöt“. Ég hlýt að líta svo á að hér sé fram komin sálgreining á mér, að það sem ég skrifi um málrækt- armál eigi sér rætur í þörf til þess að upphefja sjálfan mig. Svona fullyrðingar eru lærðum manni til lítils sóma. Ég get ekki stillt mig um að birta hér annan kafla úr þessari furðulegu grein Kristjáns, þótt hún komi reyndar ekkert fram- burði við. Þetta er kaflinn: „Það er alltof algengt að litlir menn feli sig bak við skel hins rétta máls og noti það til þess að upphefja sjalfa sig. Ef einhverjum verður á að segja: „Mér langar að taka til máls en ég þori því ekki“ (br. letur Kristjáns) í návist litla mannsins með stóra málvöndun- arsannleikann, getur sá síðar- nefndi hugsað með sjálfum sér: „Hann er ómerkilegri en ég.“ Þessi misnotkun á málræktinni er hættuleg, og of einstrengingsleg og illa upplýst meinlætastefna gerir engum gagn. Og ég fer ekki ofan af því aó háskólar eigi frekar að upp- lýsa en dæma.“ Ævar R. Kvaran Þótt þessi kafli viróist mér ekki ætlaður, því ég kenni ekki málfræði, þá geri ég ráð fyrir, að íslenzkukenn- urum þyki að nú taki málin að vandast, því ef þeir leiðrétta þágu- fallsvillur nemenda eru þeir sam- kvæmt dómi Kristjáns með því ein- ungis að reyna að upphefja sjálfa sig! Og þeim er meira að segja sagt hvað þeir hugsa um nemandann um leið og þeir leiðrétta villuna, nefnilega: „Hann er ómerkilegri en ég!“ Þetta kallar Kristján illa upplýsta og ein- strengingslega meinlætastefnu! Þetta er vægast sagt undarlegt orð í þessu sambandi. Það er engu líkara en Kristján viti ekki hvað orðið „meinlæti“ þýðir! Já, ekki vantar dómhörkuna hjá þessum manni. Þegar hann þess vegna endar þenn- an kafla með því að lýsa því yfir að háskólar eigi fremur að upplýsa en dæma, hlýtur hann að eiga við ein- hverja aðra en sjálfan sig. Enn verð ég að vitna í skrif Krist- jáns, svo lesendur trúi orðum mín- um. Hér kemur annar kafli úr grein hans: „í sjálfu sér hef ég ekkert á móti því að harðmæli fái meiri útbreiðslu, Smáiðnaður og dreifbýli — eftir Sigurö Guðmundsson Margt hefur verð rætt og ritað á undanförnum árum hér á landi um nauðsyn iðnþróunar. Menn greinir kannski minna á í þessu máli en ýmsum öðrum. Það kann að stafa af vanþekkingu á því hvernig standa skuli að eflingu iðnaðar. Nágrannaþjóðir okkar hafa löngum verið okkur til fyrir- myndar og margt gagnlegt má af þeim læra. Að því er varðar raun- hæfar aðgerðir til eflingar iðnaði, og þó sérstaklega í dreifbýli er reynsla annarra hvorki ítarleg né löng. í þessari grein er reynt að stikla á stóru um nokkur atriði er varða iðnþróun í dreifbýli ef þau kynnu að verða einhverjum til umhugsunar eða hvatningar. Til að skapa ný störf og nýja framleiðslu þarf framtak: Hugs- andi einstaklinga sem eru til í að ráðast á vandamál í þeim tilgangi að leysa þau. En þeir sem stofna eigin fyrirtæki eru þar með orðnir atvinnurekendur. Þeir hafa haft á sér svo slæmt orð í þjóðfélaginu að þeir, sem áhuga hafa haft á því að standa í eigin atvinnurekstri hafa orðið að yfirvinna það félagslega óhagræði, sem fylgir því að vera kallaður gróðapungur. Mat sam- félagsins á hugkvæmni, framtaki og dirfsku þeirra sem vilja brjót- ast áfram sjálfir hefur verið ærið lágt. Ef slíkir menn komast í álnir eru þeir litnir hornauga. Á hinn bóginn hefur það vel- ferðarþjóðfélag, sem við búum í haft meiri áhuga á launþegum og þeirra vandamálum. Það er vissu- lega göfugt að svitna fyrir brauði sínu. Menn mega hins vegar ekki gleyma því að það er líka göfugt starf að sitja á rassinum og hugsa. Það er afar mikilvægt að breyta hinu ríkjandi viðhorfi til þeirra sem standa í eigin atvinnurekstri, þótt erfiðara sé að benda á leiðir til að ná því markmiði. Reynslan hefur sýnt að töluverður fjöldi einstaklinga er til, sem hafa vilja til þess að ráðast í stofnun eigin fyrirtækja, ef þeir fá til þess upp- örvun og aðstöðu. Það þarf að breyta þjóðfélaginu þannig að litið sé jákvætt á slíkt framtak og beita margþættum aðgerðum til að skapa því viðunandi aðstöðu. Eng- inn veit hversu langt væri hægt að ná ef reynt væri að rækta upp framtak og hugmyndaauðgi á kerfisbundinn hátt. Almenn menntun hlýtur að vera nauðsynleg forsenda slíkrar breytingar, og hér á landi ætti hún ekki að vera fyrirstaða. Þó telja ýmsir að hið almenna skóla- kerfi sé ekki við það miðað að efla með nemendum framtakssemi. Því er jafnvel haldið fram að menntakerfið dragi úr viðleitni nemenda til að leysa mál á eigin spýtur, enda þótt það sé efalítið ekki vísvitandi. Því miður er það sennilega svo að til þess að ráðast í eigin at- vinnurekstur í velferðarþjóðfélag- inu þarf ákveðið stig af fáfræði, þ.e.a.s. þekkingarskort á þeim vandamálum, sem við er að etja í atvinnurekstri, ásamt skeytingar- leysi um það álit, sem þjóðfélagið hefur á atvinnurekendum. Það má einnig færa rök fyrir því að löng skólaganga dragi úr framtaki og að henni lokinni vilji menn að aðr- ir útvegi þeim vinnu. Þeir þurfa að verða fleiri, sem í það vilja ráðast að reka sjálfstæða atvinnustarfsemi. Þeir þurfa að koma úr öllum stéttum þjóðfélags- ins. Aðgerðir í menntakerfinu eru mikilvægar, bæði í hinu almenna menntakerfi og þó sérstaklega upplýsingamiðlun um stofnsetn- ingu og rekstur fyrirtækja. Að- gerðir þarf til að hvetja einstakl- inga til að koma fram með hugm- yndir sínar að nýrri framleiðslu og lausnir á vandamálum. Að sínu leyti stendur dreifbýlið ekkert verr en þéttbýlið að því er þennan þátt varðar. Þar eru íbú- arnir oft í nánari tengslum við það telja ýmsir að hiö almenna skólakerfi sé ekki viö það miöað að efla meö nemendum framtakssemi. Því er jafnvel haldið fram að menntakerfiö dragi úr viöleitni nemenda til að leysa mál á eigin spýtur, enda þótt það sé efalítið ekki vísvitandi.“_____________ framtak, sem til staðar er. Því má t.d. ekki gleyma að bændur eru með sjálfstæða atvinnustarfsemi, að mestu á eigin ábyrgð, enda þótt landbúnaður í heild njóti verulegs fjárstuðnings hins opinbera. í flestum tegundum framleiðslu er hægt að greina á milli þess þeg- ar verið er að þróa vöruna og koma henni á markað annars veg- ar og hins vegar þegar varan er í fullri framleiðslu. Fyrra stigið mætti kalla sköpunarstig og hið síðara framleiðnistig. Það er mjög erfitt að hugsa sér félagslegt framtak í fyrra stiginu en allt öðru máli gegnir um síðara stigið. Mörg framleiðsluhugmyndin hef- ur brostið vegna þess að reynt hef- ur verið að beita á öðru stiginu þeim reglum, sem gilda á hinu. Einstaklingarnir og fyrirtækin starfa í ákveðnu umhverfi. Það er að sumu leyti gert af náttúrunnar hendi og nær óbreytanlegt, en að öðru leyti til orðið af manna völd- um. Eitt af því, sem komið hefur í ljós í norrænum rannsóknum á smáiðnaði og byggðaþróun er mik- ilvægi hins almenna umhverfis fyrir nýsköpun í atvinnulífinu. Það er ekki nema að litlu leyti hægt að sjá samband milli iðn- þróunar í dag og umhverfis að því er náttúrulegar auðlindir varðar. Slíkt samband verður enn veikara í framtíðinni. En hér verður að skilgreina náttúrulegar auðlindir fnjög þröngt. Stór hluti iðnþróun- ar á næstu árum mun byggjast á umhverfi sem auðlind í víðari skilgreiningu. Þarna er átt við möguleika, sem byggjast á stað- bundnum aðstæðum af ýmsu tagi. Eftirfarandi dæmi skýrir þessa staðhæfingu vonandi: Rafeinda- iðnaður er alls ekki stór iðngrein ennþá hér á landi en hann hefur vaxið töluvert. Á ísafirði er öflug- ur rafeindaiðnaður. Þar leggja menn höfuðáherzlu á háþróaðan tæknibúnað, sem er notaður í fisk- veiðum og fiskvinnslu. Framleiðsl- an er prófuð á heimamarkaði sem gerir miklar og sérstakar kröfur og síðar er framleiðslan seld vítt og breitt um heiminn. Þetta er dæmi en ekki er hægt að segja til um hversu gott það er til alhæf- ingar. Þó bendir margt til þess að sérstaða hinna ýmsu héraða sé eftir því meiri sem grannar er skoðað og því felist meiri mögu- leikar í framleiðslu'l)yggðri á sér- stöðu þeirra hvers um sig en útlit er fyrir við fyrstu sýn. Hér er ekki verið að ræða um neina sjálfs- þurftastefnu en þvert á móti um opið viðhorf gagnvart umheimin- um, byggt á eigin sérstöðu, eigin umhverfi. Auk hins atvinnulega umhverfis skiptir hið félagslega ekki minna máli. Á það má minna að það er greinilegt að öll samfélagsgerðin skiptir verulegu máli. Þau svæði, sem hafa skarað fram úr að því er varðar nýsköpun í iðnaði einkenn- ast af jákvæðum viðhorfum til fyrirtækjasköpunar, samvinnu fyrirtækja og framtaks einstakl- inga. Eins og um marga aðra þætti samfélagsgerðarinnar er erfitt að benda nákvæmlega á það hvaða atriði það eru sem mestu máli skipta. Ennþá erfiðara er að benda á aðgerðir af hálfu stjórn- valda, sem leitt geta til þess að slíkt félagslegt umhverfi myndist, þar sem það er ekki til þegar. En hér komum við enn og aftur að því að það er líklega auðveldara að framkvæma slíkar aðgerðir (hverjar sem þær kunna að vera) á litlum stöðum en stórum. Niðurstaðan er því sú að menn eiga að snúa vörn í sókn, taka upp Sigurftur Guðmundsson aðgerðir sem hvetja til fram- leiðslu, sem byggir á sérstöðu hér- aða, frekar en að stefna sífellt að því að gera alla eins. Þær tæknibreytingar, sem mögulegar eru nú þegar geta skipt sköpum fyrir þróun búsetu. Hingað til hafa menn verið mjög á varðbergi gagnvart hinni nýju tækni og talað um að hún myndi hafa í för með sér tilhneigingu til þess að allt færðist á sama stað- inn. En þetta er rangt. Þvert á móti færir ný tækni okkur mögu- leika á miklu fjölbreyttara at- vinnulífi í dreifbýlinu og betra mannlífi. Slíkir möguleikar munu hins vegar alls ekki verða að raun- veruleika af sjálfu sér. Það þarf að taka rösklega til hendi um að not- færa sér þá möguleika sem há- tækni býður upp á til að bæta lífsskilyrði á landsbyggðinni. Við erum því vön að hugsa okkur að þeir sem á vinnumark- aðnum eru starfi í iðnaðar- eða þróunarfyrirtækjum. Flestir fara að heiman frá sér í vinnu fimm daga í viku og vinna frá morgni til kvölds. Þetta er hins vegar að breytast og á eftir að breytast mjög mikið á næstu árum. Hjá ýmsum stórum fyrirtækjum er það svo þegar í dag að fjöldi starfsmanna, einkum þeir sem vinna við tölvur, þurfa ekki lengur að mæta til vinnu í fyrirtækinu nema takmarkaðan dagafjölda á ári. Að öðru leyti vinna þeir að verkefnum sínum heima hjá sér með tölvuna sína tengda við

x

Morgunblaðið

Direct Links

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.