Morgunblaðið - 17.11.1983, Blaðsíða 12

00 MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 17. NÓVEMBER 1983
• •
Ondvegisrit
Bókmenntir
Erlendur Jónsson
FERÐABÓK SVEINS PÁLSSON-
AR. Dagbækur og ritgerðir. I.—II.
813 bls. Bókaútg. Órn og Örlygur hf.
Reykjavík, 1983.
Ferðabók Sveins Pálssonar kom
fyrst út 1945, þetta er önnur út-
gáfa. Bókina ritaði Sveinn á
dönsku. Jón Eyþórsson, Pálmi
Hannesson og Steindór Stein-
dórsson þýddu hana á íslensku og
önnuðust fyrri útgáfu, Jón þó
mest. Steindór er nú einn eftir
þremenninganna og hefur hann
séð um þessa aðra útgáfu. Er hún
ljósprentuð eftir fyrri útgáfunni,
nema hvað Steindór hefur nú auk-
ið við »Nokkrum lokaorðum* þar
sem hann minnist samstarfs-
mannanna. Frá fyrri útgáfu er
hins vegar æviágrip Sveins Páls-
sonar, ritað af Jóni Eyþórssyni. Er
þar mjög stuðst við ævisöguágrip
það sem Sveinn lét sjálfur eftir
sig.
Sveinn Pálsson var Skagfirðing-
ur, fæddur á Steinsstöðum 1762,
en dó 1840 í Suðurvík í Mýrdal þar
sem hann hafði búið síðustu þrjá
áratugina.
Sveinn Pálsson var átjándu ald-
ar maður í orði og athöfn. Á seinni
hluta þeirrar aldar voru náttúru-
vísindin leidd til öndvegis í
menntaheiminum. Þá var að
mótast sú hugmynd að menn gætu
létt Iífsbaráttuna með því að ná
tökum á náttúruöflunum. En nátt-
úruvísindin voru ómótuð og marg-
ir endar lausir í rannsóknarstarfi.
Sveinn Pálsson nam læknisfræði
að nokkru leyti hér heima en
sigldi síðan til Hafnar til að full-
numa sig. En hann sinnti ekki að-
eins læknisfræðinni heldur lagði
hann einnig stund á náttúruvís-
indi og vonaðist eftir kennslu-
starfi við latínuskólann sem þá
var í Reykjavík (Hólavallaskóli).
Læknisprófi lauk hann ekki en
hlaut styrk til rannsókna á Is-
landi, kvaddi Höfn í þeim vændum
að snúa þangað aftur og ljúka
prófi, en það varð ekki. Hann
kvæntist og varð með góðra
manna hjálp bóndi og læknir, þótt
ekki hefði hann lokið prófi í grein-
inni.
Sveinn Pálsson hefur í bland
verið hneigður til skáldskapar og
lista. Og ekki buðust öllum þau
tækifæri sem honum voru lögð í
hendur. En fyrir honum fór sem
mörgum hæfileikamanninum að
hann skipti sér um of. Þess iðraði
hann sáran á elliárum. Þegar
hann leit yfir liðna ævi þótti hon-
um sem illa hefði spilast úr fyrir
sér. Hann var alla tíð fátækur. f
Höfn hefði hann gjarnan viljað
njóta heimsins og menningarinn-
ar lystisemda. En fátækur stúdent
utan frá íslandi gat þá engan veg-
inn blandað sér í hóp ungra
menntamanna í borginni við
Sundið. Hann hafði ekki efni á að
halda sig til jafns við þá. Flestir
héldu stystu leið til prófs- og
starfsréttinda. Sveinn Pálsson
slysaðist til að víkja af þeim vegi.
Þegar Sveinn Pálsson hlaut
styrkinn til íslandsrannsókna
fylgdi nákvæmt erindisbréf.
Ferðabókin — sem er nú raunar
dagbók mestanpart — var því
nokkurs konar skýrsla sem hann
skyldi leggja fram til að sýna
fram á að hann hefði unnið fyrir
Sveinn Pálsson
kaupi sínu. Þar kennir margra
grasa. Eins og að líkum lætur á
þeirri hagsýnisöld er saman
blandað athugunum á landshögum
og náttúru. Veðurfarsathuganir
gerði Sveinn margar. Einnig gaf
hann talsverðan gaum að mynd-
unarsögu landsins enda þótt
jarðfræði í nútímaskilningi væri
þá mjög svo ómótuð fræðigrein.
Þá athugaði hann jökla. Róman-
tíkin var ekki komin til sögunnar.
Eigi að síður ber við að Sveinn
gefi hrifningu sinni lausan taum-
inn, fegurðarsjónarmiðin og
fræðimennskan blandast saman
líkt og hjá Jónasi síðar. En ofar á
blaði var það átjándu aldar sjón-
armið að skyggnast eftir því sem
að gagni mætti verða í búskap og
lífsbaráttu þjóðarinnar.
Hjátrú var hér landlæg. Fræði-
maður, sem hugðist styðjast við
frásagnir fólks og lýsingar á ýms-
um náttúrunnar fyrirbærum, varð
að reyna á dómgreind sína til hins
ýtrasta vildi hann greina hjátrú
frá raunveruleika. Maður gat
komið til hans og lýst fyrir honum
rostungi eða einhverri annarri
Steindór Steindórsson
sjaidséðri skepnu. En sá hinn
sami gat líka sagt frá kynnum af
sjóskrímsli. Hvernig átti vísinda-
maður að komast að raun um að
lýsingin á fyrrtöldu skepnunni
kæmi heim og saman við raun-
veruleikann, en siðartalda fyrir-
bærið væri hugarburður? Það var
ekki aðeins að sauðsvartur almúg-
inn gerði sér furðulegar hugmynd-
ir. Lærðum gat líka skjöplast. Til
dæmis hélt Skúli Magnússon fram
þeirri skoðun í viðræðum við
Svein að rauðmaginn og gráslepp-
an væru tvær tegundir — þó svo
að hrogn hefðu enn ekki fundist í
rauðmaganum.
Það markar nokkuð svipmót
þessarar reisubókar að Sveinn
ferðast um landið skömmu eftir
Móðuharðindi. Slíkar hörmungar
þurrkast ekki svo brátt út úr með-
vitund þjóðarinnar. Hins vegar
fór hagur íslendinga batnandi á
búskaparárum Sveins. Þegar hann
lést var ný tíð runnin upp og ný
kynslóð komin fram á sjónarsviðið
með Fjölmismenn í broddi fylk-
ingar. En þær hræringar hafa
ekki haft mikil áhrif á gamla
manninn. Ævisöguágrip það, sem
hann lét eftir sig og Jón Eyþórs-
son skírskotar víða til eins og fyrr
segir, skrifaði hann á efra aldri á
sinnar tíðar íslensku. Það er mót-
að af átjándu aldar stíl og máli.
Fjarri hefur það ritmál verið ís-
lensku talmáli. Það var embætt-
imanna og lærðra manna stíll sem
Sveinn hafði ungur tamið sér að
hætti fyrirmanna; og hann skrif-
aði sögu sína í þriðju persónu. En
þó svo að þessir karlar skrifuðu
tyrfinn og einkennilegan stíl komu
þeir til skila því sem þeir vildu
sagt hafa, jafnvel viðkvæmustu
einkamálum. Saga Sveins lýsir
fjölmenntuðum og — þegar öllu er
á botninn hvolft — tilfinningarík-
um manni.
Þýðing þeirra, þremenninganna,
er með miklum ágætum. Einnig
hefur útgefandi gert ritið svo veg-
lega úr garði sem slíku öndvegis-
riti hæfir — með skrautlegum
titilsíðum og mjög góðri prentun
korta og mynda.
Sveinn Pálsson var fyrst og
fremst læknir og menntamaður og
mikils virtur sem slíkur. Jón Ey-
þórsson segir að hann hafi eignast
»marga vini meðal lærðra samtíð-
armanna heima og erlendis, en
virðist ekki hafa verið til þess fall-
inn að koma sér í mjúkinn hjá
valdamönnum, enda var lengi
undarlega illa að honum búið um
laun og lífskjör.* Getur Jón þess
einnig að ekkert blað eða tímarit
hafi minnst hans er hann féll frá.
Við lá að handritið að Ferðabók-
inni glataðist. Sagt er að Jónas
Hallgrímsson hafi bjargað því frá
glötun með því að kaupa það fyrir
eigið fé. Síðan seldi hann Bók-
menntafélaginu.
Ferðabók Sveins Pálssonar er
ekki aðeins vísindarit. Hún er líka
bókmenntaverk sem sérhver fs-
lendingur verður að vita nokkur
deili á. Endurkoma hennar á
markaðinn nú er þvi sérstakt
fagnaðarefni.
Erlendur Jónsson
1 JL IM flMk **
|Ý m ffr1
** jr» ’ * fjfc ^ - i- t I* 4 w flLiJPij

Erlendar bækur
Jóhanna Kristjónsdóttir
A Compassionate Peace
Varla líður sá dagur, að Mið-
austurlönd séu ekki í fréttum um
allan heim, margir eru þeirrar
skoðunar að þar sé hættulegast
ástand mála allra staða og er þó
ókyrrð og ólga víða. Hæst ber
vitanlega samskipti ísraela og
Araba og ótal greinar hafa verið
skrifaðar um það efni, málsmet-
andi áhrifamenn vítt um veröld
fjalla um það, en sem stendur
virðist ekki nein lausn í sjónmáli
á vandamálunum sem er við að
etja í þessum heimshluta. Sadat
sálugi Egyptalandsforseti komst
svo að orði, að Miðausturlönd
gætu verið unaðsreitur heimsins
ef tækist að koma þar á friði
milli þeirra afla sem eigast við.
Sem stendur er ekkert sem bend-
ir til annars en svæðið verði enn
um hríð blóðugur táradalur þar
sem ósveigjanleiki, tortryggni og
grimmd hafa orðið yfirsterkari
allri viðleitni til að jafna ágrein-
inginn.
Eins og gefur að skilja er
harla erfitt að skrifa bók um
ástand mála í Miðausturlöndum,
þar gerist allt svo hratt og um-
fram allt er þar alltaf eitthvað
að gerast, að hætt væri við að
bók af slíku tagi væri um margt
orðin úrelt, þegar hún kæmi
fyrir sjónir lesenda.
Everett Mendelsohn hefur í
bók sinni, A Compassionate
Peace, hefur komizt ljómandi vel
frá verki sínu. Bók hans er í senn
ótrúlega upplýsandi, bæði fyrir
þá sem glöggt fylgjast með gangi
mála og hina sem hafa ekki gert
meira en gára yfirborðið. Ein-
kunnarorð bókarinnar eru tekin
frá William Penn, upphafs-
manni kvekara á sínum tíma:
„Force may subdue, but love
gains. And he that forgives first
wins the laurel ... Let us then
try what love can do.“
Auðvitað eru mál ekki svo ein-
föld í löndunum fyrir botni Mið-
jarðarhafs, að þar sé hægt að
leiða kærleikann einan til önd-
vegis og leysa þar með öll mál.
En víst gæti það orðið friði til
framdráttar, að menn sýndu
töluvert meiri skilning og um-
burðarlyndi, og er þar átt við að
skynja ljós fortíðar ekki síður en
nútíð og framtíð.
Everett Mendelsohn hefur
unnið prýðilegt verk með bók-
inni og gerir viðamikið og flókið
mál bæði læsilegt og líklegra að
lesendur fái betri skilning en
fyrr á því sem er á seyði í Mið-
austurlöndum eftir lestur henn-
ar.
Hangir vart í meðallagi
Kiss
Lick It Up
Casablanca/Fálkinn
Hljómplotur
Sigurður Sverrisson
Einhverra hluta vegna hefur
Kiss aldrei fallið mér almenni-
lega í geð. Eitt og eitt laga þeirra
hefur þó náð að vekja athygli
mína, en meira hefur það vart
verið. Eftir plötuna Creatures Of
The Night, sem kom út fyrr á
þessu ári eða í lok þess síðasta,
afskrifaði ég fjórmenningana al-
veg.
Eg var á því að láta Lick It Up
sigla lönd og leið er ég heyrði
titillagið fyrir tilviljun. Þetta
reyndist vera hið ágætasta lag,
bara skrambi gott og við nánari
hlustun virðist eitt og annað
hafa batnað hjá fjórmenningun-
um farðalausu.
Þótt yfirbragð plötunnar sé
ekki ósvipað því sem ég hefi áður
heyrt hjá Kiss er meira „trukk" í
lögunum en áður og þau meira
grípandi án þess þó að detta út
úr þeim ramma, sem þeim er
óneitanlega settur, þ.e. þunga-
rokk.
Sem fyrr eru það þeir Paul
Stanley og Gene Simmons, sem
bera hitann og þungann af tón-
listinni en Vinnie Vincent, nýi
gítarleikarinn, gerir það gott og
Eric Carr lemur húðir af krafti,
en ekki alltaf af jafn mikilli lip-
urð að sama skapi.
Það hefur verið sagt um David
Coverdale í Whitesnake, að text-
ar hans fjalli ekki um neitt ann-
að en kvenfólk og hvernig heppi-
legast sé að fleka það. Fleiri
þungarokkssveitir hafa hlotið
svipuð ummæli fyrir ófrumlegar
textasmíðar, en ég held ég hafi
aldrei lesið jafn kynferðislegan
texta við nokkurt þungarokkslag
og í lagi Kiss Fits Like A Glove.
Hræddur er ég um, að eitthvert
eftirlit hefði kippt í taumana ef
slíkt hefði verið fest á blað, hvað
þá heldur þrykkt í plast hér
heima. Annars eru textar Kiss
svipaðir því sem gerist hjá öðr-
um sveitum á svipaðri línu,
hvorki verri né betri.
Lick It Up er tvímælalaust
besta lag þessarar plötu og því
var það nokkur falssýn, er ég
heyrði það upphaflega. All Hell’s
Breakin’ Loose er einnig gott lag
og vert er að veita gítarsólóum í
lögunum Not For The Innocent
og Gimme More athygli. Engin
bylting, en allrar athygli vert.
Annað er það nú varla á þessari
plötu, sem er fyrir ofan meðal-
lag.
Ekki spor — stökk í rétta átt
Mötley Criie
Shout At The Devil
Elektra/Steinar
Við fyrstu sýn mætti halda að
Mötley Crúe væri einhverskonar
blendingur af Kiss og Robert
Halford í Judas Priest. Þegar
hlustað er á tónlistina kemur
glöggt í ljós, að Crúe lýkist hinu
fyrrnefnda miklu meira en því
síðarnefnda. Þó er talsvert ann-
að yfirbragð á tónlist Motley
Crúe en Kiss og hún er miklu
kröftugri.
Mötley Crúe er ekki þekkt
hljómsveit hér á landi, en í
heimalandi sínu, Bandaríkjun-
um, hefur hún ört verið að koma
undir sig fótunum. Shout At The
Devil er önnur plata sveitarinn-
ar og það verður að segjast
hreint út, að hún er mörgum
gæðaflokkum ofar þeirri fyrstu.
Hljómsveitin telur fjóra
menn; Nikki Sixx/bassi og söng-
ur, Vince Neil/söngur, Mick
Mars/gítar og söngur og Tommy
Lee/trommur og söngur. Upp til
hópa er hljóðfæraleikurinn
ágætur, þótt mér finnist bassinn
fuilmáttlaus á köflum og hljóm-
urinn í bassatrommunni flatur.
Slíkt er áberandi jafn hraustlega
og trommarinn notar hana.
Söngurinn er kröftugur og rödd-
in liggur einhvers staðar mitt á
milli Plant og Steven Tyler í
Aerosmith.
Það er ekki slegið slöku við á
Shout At The Devil. Titillagið
fylgir á eftir upphafsstefi, sem
ber nafnið In The Beginning, og
á að hljóma voðalega djöfullega.
Hins vegar farast Black Sabbath
og öðrum sveitum slíkar þreif-
ingar miklu betur úr hendi.
Þótt ég eigi óskaplega erfitt
með að sætta mig við það
„image“ sem hljómsveitin hefur
skapað sér verður því ekki á
móti mælt, að sum laganna eru
skrambi hressileg. Nægir þar að
nefna Knock ’em Dead Kid,
Looks That Kill, Bastard og svo
Helter Skelter Bítlanna. Hressi-
leg útfærsla það.
Mötley Crúe ber þess nokkur
merki að vera bandarísk sveit.
Nokkrum sinnum hefur henni þó
tekist að sleppa undan silki-
hönskum upptökumannsins og
útkoman er óheflað rokk. Ekki
kannski á meðal þess allra besta
í þungarokkinu í dag, en óneit-
anlega stökk í rétta átt frá
fyrstu plötunni.