Morgunblaðið - 17.11.1983, Síða 13

MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 17. NÓVEMBER 1983 61
Æviþættir og mannaminni
Bókmenntír
Erlendur Jónsson
SAGA STRÍÐS OG STARFA.
Æviminningar Hallgríms Jónssonar
frá Dynjanda. Erlingur Davíðsson
bjó til pr. 152 bls. Skjaldborg.
Akureyri, 1983.
Erlingur Davíðsson segir frá því
í formála hvernig fundum þeirra
Hallgríms Jónssonar bar saman:
Hallgrímur hafði skráð ævisögu
sína, hélt með hana til höfuðborg-
arinnar í leit að útgefanda en
sneri bónleiður til búðar. En til að
gera honum einhverja úrlausn
réðu útgefendur honum að snúa
sér til Erlings í þeim vændum að
minningar hans fengju inni í safn-
ritinu »Aldnir hafa orðið« sem
Erlingur skrásetur og ritstýrir.
Hygg ég að þeir hafi ráðið honum
heilt. Mikið styttar hefðu þessar
endurminningar orðið mun læsi-
legri. En Erlingur og þeir hjá
Skjaldborg völdu hinn kostinn að
gefa þetta út svo til óbreytt og
segir Erlingur sinn þátt að
verkinu hafa falist »í vélritun og
tillögum um smávægilegar breyt-
ingar.«
Gallinn í þessum endurminn-
ingum felst einkum — eins og í
fleiri slíkum — í endurtekningum
og meiningarlausum málalenging-
um. Svo ég finni orðum mínum
stað tek ég sem dæmi eftirfarandi
á bls. 24: »Þar bjuggu Guðrún
Guðmundsdóttir og Majas Jóns-
son á móti Guðmundi Tómassyni.*
Og síðan á næstu opnu: »Sem fyrr
segir hétu hjónin á Leiru, sem ég
var ráðinn hjá, Guðrún Guð-
mundsdóttir og Majas Jónsson ...
Hinn ábúandinn á Leiru var Guð-
mundur Tómasson.« Þetta hefði
Erlingur átt að laga — og fleira af
sama tagi. Óþarfar tel ég athuga-
semdir eins og: »Fólk þekkti lítt til
þæginda ... « og »Þá voru nú ekki
styrkirnir ... « Margendurteknar
eru skýringar á því hvers vegna
efnahagur stórbænda fór þverr-
andi á fyrstu áratugum þessarar
aldar. Nóg hefði verið að útskýra
það einu sinni.
Tel ég óhjákvæmilegt að benda
á þessi atriði enda þótt margt
megi gott um þessar endurminn-
ingar segja. Lítið er um stríð í
bókinni þótt hún heiti »Saga
stríðs og starfa« — en meir af
hinu síðartalda. Hallgrímur Jóns-
son fæddist af fátæku foreldri.
Ekki var undir hann mulið í
bernsku og æsku, síður en svo.
Hann þráði skólamenntun, en
slíks var enginn kostur. Hins veg-
ar varð hann svo heppinn að fá
tilsögn hjá sjálfmenntuðum bónda
í fræðum þeim sem síðar komu
honum að gagni er hann varð
hreppstjóri og forvígismaður í fé-
lagsmálum sveitar sinnar. Fyrst
og fremst er þetta saga erfiðis-
manns sem stritaði mikið og lengi
fyrir naumum arði. Lífsbaráttan
reyndi mikið á þor og krafta en
var friðsæl hvað mannlegu sam-
Hallgrímur Jónsson frá Dynjanda.
skiptin varðaði. Bjart er yfir
minningum Hallgríms Jónssonar.
En tilþrif eru ekki mikil í sögu
hans. Hann er maður orðvar og
sérlega umtalsgóður og gerir
meira að því að minnast samferða-
manna á lífsleiðinni en að segja frá
þeim. Mannlysingar — sem raun-
verulega geta nefnst því nafni —
eru því af skornum skammti í
sögu hans. Nánast allir eru góðir
og hjálpsamir, og sé þeim grun
lætt að lesandanum að út af því
hafi brugðið eru höfð um það svo
fá orð og ópersónuleg sem framast
er kostur.
Hallgrímur Jónsson var lengi
bóndi á Dynjanda við Leirufjörð
sem er einn Jökulfjarða. Þar lifði
fólk jöfnum höndum af sjó og
landi. Jarðir voru erfiðar til bú-
skapar. Sjávargagnið var því
nauðsynlegt til lífsviðurværis. En
þarna var afskekkt. Og að lokum
fór allt í eyði. Bregða þeir atburðir
auðvitað skugga yfir minningar
Hallgríms, en hann var þá kominn
á efra aldur þegar hann brá búi og
fluttist til ísafjarðar.
Hallgrímur hlaut oft að komast
í hann krappan á sjó þótt hann
geri jafnan lítið úr eigin afrekum.
Hann segist hafa vanist »þessu og
sannast máltækið oftast, að það
verður hverjum list sem hann
leikur.«
Og það er hverju orði sannara.
Er því naumast að vænta að mað-
ur sem fyrst hefur ritstörf á efri
árum kunni strax öll tök á þeirri
vandasömu list.
Erlendur Jónsson
Merkur brautryðjandi
Bókmenntir
Erlendur Jónsson
ATHÖFN OG ORÐ. Afmælisr. helg-
að Matthíasi Jónassyni áttræðum.
Ritstj. Sigurjón Björnsson. 287 bls.
Mál og menning. Reykjavík, 1983.
í bók þessari eru sautján rit-
gerðir eftir vini og velunnara
Matthíasar Jónassonar, þar að
auki Ritaskrá Matthíasar Jónas-
sonar 1936—1982 eftir Einar Sig-
urðsson. Fyrsta ritgerðin ber
sömu yfirskrift og bókin. Athöfn og
orð, og er Broddi Jóhannesson höf-
undur hennar. Þar er fyrst rakinn
í stórum dráttum æviferill
Matthíasar þar til hann hóf skóla-
nám, fullorðinn maður. Mennta-
skólanámi lauk hann á tveim ár-
um og hafði þá aldur fram yfir
flesta sem ljúka háskólaprófi. En
hann lét aldurinn ekki aftra sér
frá að hefja langt — og að ýmsum
hefur þá vafalaust virst heldur
óráðið háskólanám í Þýskalandi
sem hann lauk þar með doktors-
gráðu. Eftir að heim kom gerðist
Matthías mikilvirkur rithöfundur
í fræðum sínum, og það svo mjög
að enginn hefur enn farið fram úr
honum á þeim sviðum. Fljótlega
varð hann prófessor við Háskóla
íslands og mótaði þar frá grunni
kennslu í uppeldisfræðum.
Er Matthías Jónasson hóf
kennslu við Háskóla íslands bar
hann með sér andrúmsloft rótgró-
inna menntastofnana á megin-
landi Evrópu. Þegar hann birtist á
bak við kennaraborðið fór ekki
framhjá neinum að þar var kom-
inn maður sem sjálfur hafði num-
ið mikil fræði. Þýskaland var á
nítjándu öld öðru fremur land
heimspeki og hugvísinda. Þau
fræði eru ekki öllum þekkileg nú á
tímum. En Matthías fór svo með
tyrfin hugtök að þau urðu einföld
þegar hann hafði útskýrt þau.
Hann leitaði að mannlega kjarn-
anum í flóknum og stundum nokk-
uð háspekilegum kenningum.
Broddi Jóhannesson líkir starfi
Matthíasar við hrosshársreipi, en
getur þess jafnframt að sú samlík-
ing kunni að þykja langsótt »á
tölvuöld, þegar árétta skal traust-
leika og snyrtibrag í vinnubrögð-
um vísindamanns og rithöfundar.*
Broddi getur allra meginrita
Matthíasar. Hann segir meðal
annars að Athöfn og uppeldi, sem
kom út 1947, sé »samfelldasta og
ítarlegasta rit í uppeldisfræðum,
sem samið hefur verið á vora
tungu.«
Broddi telur upp ýmis störf
Matthíasar, auk ofangreindra. Til
dæmis var Matthías fyrrum
kvaddur til ráðgjafar þegar meiri-
háttar breytingar voru á döfinni í
skólakerfinu. Af einu slíku tilefni
skrifaði Matthías: »Verklærðir
menn í öllum atvinnuvegum,
menntaðir og framtakssamir
kunnáttumenn við alla fram-
leiðslu þjóðarinnar, það á að vera
kjörorðið í skólamálum okkar
næstu áratugi.* Þetta er stórvit-
urlega mælt. Hitt getur hver og
einn dæmt fyrir sig hvort farið
hafi verið eftir þessum heilræðum.
Broddi bendir á að vígorðin:
»menntunin er besta fjárfesting-
in« — sé ein þeirra upphrópana
»sem svo gálauslega hefur verið
farið með á undanförnum árum,
að við slysum hefur legið.« Og
hann skírskotar til orða Matthías-
ar þar að lútandi þar sem meðal
annars segir að fræðslukerfi þjóð-
ar sé ekkert undratæki »þar sem
fjármunir ávaxtist áhættulaust.*
Og ritgerð sína endar Broddi á að
vitna til þessara orða Matthíasar:
»Markmið uppeldisins er samfé-
lagshollur einstaklingur í anda
vaxandi menningar.«
Sú hljómplata sem ég hef
hlakkað hvað mest til að heyra á
þessu ári er plata Elvis Costello
„Punch the Clock". Eftir frá-
bæra hljómplötu í fyrra, sem
alltof margir fóru á mis við, var
ekki að vita hvort drengurinn
gæti staðið við sitt og haldið
gæðamerkinu á lofti. En efinn
var ástæðulaus, því það tókst
honum og gott betur. Að vísu er
nokkur munur á tónlistinni en
varla má á milli sjá hvor sé
betri.
Á „PTC“ eru 13 lög, tólf þeirra
eru létt popplög sem skiptast í
rólegan, þægilegan hóp og síðan
spenntan og drífandi hóp. Þar
liggur munurinn milli þessarar
skífu og þeirrar næstu á undan.
Ekki veldur sá er varar, og víst
er að Matthías Jónasson á ekki
sök á því hve íslenskt skólakerfi
hefur nú hraðvaxið að umfangi en
að sama skapi minnkað að gæðum.
»Fimmti áratugur þessarar ald-
ar mun vera eitt frjóasta skeið ís-
lenzkrar skólasögu,« segir Broddi
Jóhannesson. Það er vafalaust
rétt. Síðan er mikið vatn runnið til
sjávar.
Broddi bendir á að íslensk tunga
sé ekki langþjálfuð í notkun sér-
fræðihugtaka. Það er og hverju
orði sannara. Þegar Matthías tók
að rita um uppeldis- og kennslu-
fræði fyrir fjórum áratugum var
íslenskan allsendis óviðbúin slík-
um fræðum. Það var lán fyrir
tunguna að Matthías reyndist ekki
aðeins málhagur rithöfundur
heldur einnig kröfuharður og
nákvæmur í meðferð málsins. Því
Jafn frábær
sem fyrr
Hljóm-
plotur
Finnbogi Marinósson
Sú er tiltölulega þyngri áheyrn-
ar á meðan „PTC“ er poppuð.
Einnig notar Elvis kvenraddir
og blásturshljóðfæri í fyrsta
skipti með þrælgóðum árangri.
Engan veginn get ég gert upp
miður hafa ekki allir síðari fræði-
menn í sömu greinum fetað í spor
hans.
Á eftir þætti Brodda fara sex-
tán ritgerðir um ýmis efni, flestar
þó um uppeldis- og skólamál.
Margt er þar fróðlegt þó hvergi
lýsi af eldmóði í anda Matthíasar
Jónassonar og hugsjónir fari með
jörðu. Ekki ætla ég að nefna eina
ritgerð annarri fremur, enda sýn-
ist bókin ekki tekin saman eftir
neinni skipulegri heildarlínu held-
ur til að samfagna merkum braut-
ryðjanda.
Meðal höfundanna eru vafa-
laust margir gamlir nemendur
Matthíasar. Máltækið segir að eigi
skuli lærisveinninn vera fremri
meistara sínum. Að mínum dómi
halda höfundar þessarar bókar
prýðilega í heiðri þá fornu reglu.
Erlendur Jónsson
á milli laganna sem á plötunni
eru. Að vísu fannst mér „Pills
and Soap“ lélegt fyrst, en lagið
vinnur hratt á og ég er bara ekki
frá því að það falli ágætlega inn
í heildarsvip plötunnar. Af lög-
unum á fyrstu hliðinni eru mér
ferskust í minni „Let Them All
Talk“, Every Day I Write the
Book“, „Love Went Mad“ og
„Shipbuilding". Öll eru þessi lög
í úrvalsgæðaflokki og þá líka all-
ur bakgrunnur, svo sem hljóð-
færaleikur, útsetningar og ekki
síst söngurinn. Sömu sögu er að
segja um seinni hliðina. Hún er
jafn sneisafull af frábærum lög-
um og með slíkan kjörgrip í
höndunum ætti engum að leiðast
langur dimmur vetur.
FM/ AM
pnSTFAX
irpg sem filkim nýfist
Þá er fullkomið afrit tilbúið til afhendingar úr Nú eru íslensku Póstfaxstöðvarnar tjórar; í
Póstfaxtæki á Akureyri. Reykjavík, á ísafirði, Akureyri og Egilsstöðum
- í beinu sambandi við allan heiminn.
Póstfax