Morgunblaðið - 06.12.1983, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 6. DESEMBER 1983
Rangar forsendur -
rangar niðurstöður
— eftir Jón H. Bergs
Nýlega birtust í Morgunblaðinu
þrjár greinar, sem teknar eru úr
ritsmíð Þorvalds Búasonar, eðlis-
fræðings, „Athugun á rekstrar-
forsendum og áhrifum verðbólgu á
afkomu vinnslustöðva landbúnað-
arins*. Komið er að ýmsum þátt-
um, sem lúta að rekstri sláturhús-
anna í landinu, vinnslu-, dreif-
ingar-, frysti-, geymslu og vaxta-
kostnaði vinnslustöðvanna. í
stuttu máli er megin niðurstaða
„athugunarinnar" sú, að vinnslu-
stöðvar sauðfjárafurða hafi gíf-
urlegan, óeðlilegan hagnað af
starfsemi sinni. í niðurstöðunum
endurspeglast hugmyndir manna,
sem gagnrýnt hafa verðlagningu
landbúnaðarvara af miklum þekk-
ingarskorti. Greinarhöfundurinn
gefur sér í mörgum útreikningun-
um rangar forsendur og niður-
stöðurnar verða þess vegna vill-
andi og oft alrangar, um það vitn-
ar raunveruleg rekstrarafkoma
vinnslustöðvanna.
Aðallega er það tvennt, sem
veldur því, að greinar Þorvalds
Búasonar gefa í öllum aðalatrið-
um ranga mynd af afkomu
vinnslustöðvanna, annars vegar
grundvallarmisskilningur á eðli
afurðalána og lánakjörum, og hins
vegar eru útreiknaðar rekstrar-
forsendur Þorvalds Búasonar um
slátur- og frystihús rangar í
mörgum atriðum. Verðlagsnefnd
landbúnaðarins, sexmannanefnd-
in, sem skipuð er 3 fulltrúum neyt-
enda og 3 fulltrúum framleiðenda,
verðleggur, sem kunnugt er, flest-
ar landbúnaðarvörur. Nefndin
leggur fram mjög mikla vinnu í að
afla upplýsinga frá ýpisum slát-
urleyfishöfum, stórum og smáum,
áður en hún tekur ákvarðanir um
afurðaverðlagningu, og sendir
nefndin oft trúnaðarmenn sína til
þess að staðreyna í bókhaldi
vinnslustöðvanna vinnslukostnað
afurða, þar á meðal kindakjöts.
Fer ekki milli mála, að slíkur
verðlagsgrundvöllur er ólíkt
traustari heimild heldur en þær
útreiknuðu tölur, sem Þorvaldur
Búason gefur sér til þess, að því er
virðist, að fá ákveðnar niðurstöð-
ur.
Ein er sú gagnrýni í síðustu
Morgunblaðsgrein Þ.B., sem að
nokkru á rétt á sér, að því er við-
kemur innheimtu og skilum á
1—2% sjóðagjöldum til Búnað-
armálasjóðs og Stofnlánasjóðs
landbúnaðarins vegna fram-
leiðsluársins 1980—1981, sem
hann fjallar um. Sláturleyfishafar
höfðu ýmist þann hátt á að inn-
heimta gjöldin að hluta við hvern
afreikning afurða eða samtímis
lokagreiðslu. Skil til sjóðanna
þurftu ekki að fara fram fyrr en í
lok söluársins, en þessu var breytt
með nýjum reglum, sem tóku gildi
um sl. áramót, og kveða svo á, að
innheimtum búnaðarsjóðagjöld-
um skuli skila jafnóðum ársfjórð-
ungslega yfir söluárið. Það væri
alltof langt mál að leiðrétta hér og
endurreikna töflur og tölulegar
niðurstöður Þ.B., sem gefa rang-
lega til kynna verðbólguhagnað af
afurðalánum og umfram tekjur
vegna ímyndaðs ofreiknings á
rekstrarkostnaði í verðlagningu
afurða, en hér á eftir verður þó
gerð nokkru nánari grein fyrir
gagnrýni á umfjöllun Þorvalds
Búasonar um þá tvo meginþætti,
sem mestu máli skipta, en það eru
afurðalánin og afurðalánakjör
annars vegar og vinnslu-, frysti-
geymslu-, vaxta- og dreifingar-
kostnaður hins vegar.
Afurðalán og afurðalánakjör
Afurðalán eru veitt við aðstæð-
ur þar, sem veltuhraði birgða er
hægari en svo, að tekjur af sölu
þeirrar vöru, sem í birgðum er,
skapi það fjármagnsstreymi, sem
nægjanlegt er til þess að greina
fyrir þau aðföng, sem til fram-
leiðslunnar þurfti, á eðlilegum
tfma.
Vinnsla sauðfjárafurða í
vinnslustöðvum fer fram á tiltölu-
Iega stuttum tíma, 4—6 vikum, en
sala þessara afurða á sér stað yfir
12 mánaða tímabil eða jafnvel
lengur og því augljóst, að fjár-
magnsbinding í birgðum er gífur-
leg.
Ef tekið er mið af greiðslugetu
vinnslustöðvar á grundvelli sölu-
tekna af afurðunum til þess að
endurgreiða birgjum og launþeg-'
um fyrir framlag þeirra, kemur
tvennt til (bændur taldir með
birgjum, án þess að hér sé gerð
grein fyrir þeim sérstöku aðstæð-
um þeirra, að vinnuframlag þeirra
og tilkostnaður fellur til á að
minnsta kosti næstu 12 mánuðum,
áður en gripum þeirra er slátrað):
Annars vegar, að birgjum og laun-
þegum séu sköpuð fjárhagsleg
skilyrði til þess að lána vinnslu-
stöð framlag sitt og hins vegar, að
vinnslustöð fái lán á grundvelli
kostnaðarverðs afurðabirgðanna
til þess að greiða birgjum og laun-
þegum fyrir framlag þeirra. Ekki
þarf að eyða mörgum orðum að
fyrri leiðinni, hún er óframkvæm-
anleg og því hefur sú síðari orðið
fyrir valinu. Tilgangurinn er einn,
það er að skapa skilyrði til þess,
að vinnslustöðvarnar geti greitt
fyrir tilkostnað, sem þegar hefur
verið stofnað til, áður en birgða-
lánið er veitt.
Vaxtakostnaður af birgðalán-
um, hver sem vaxtafótur þeirra er,
er birgðahaldskostnaður, sem við
„eðlileg skilyrði" ætti að koma
fram í verðlagi vörunnar eins og
hver annar kostnaður við fram-
leiðslu hennar. Á íslandi hefur
verið mörkuð sú stefna, að í stað
þess að hleypa þessum kostnaði út
í verðlag afurðanna, greiðir ríkis-
sjóður af vísitöluástæðum þennan
hluta kostnaðarverðs afurðanna
fyrir hönd neytendanna. Þeim
mun hærri sem vaxtafótur birgða-
lánanna er, því meiri verður
greiðslubyrði ríkissjóðs við að
halda niðri vöruverðinu og láta
vaxtakostnaðinn ekki hafa áhrif á
Jón H. Bergs
„Aðallega er það tvennt,
sem veldur því, að greinar
Þorvalds Búasonar gefa í
öllum aðalatriðum ranga
mynd af afkomu vinnslu-
stöðvanna, annars vegar
grundvallarmisskilningur
á eðli afurðalána og lána-
kjörum, og hins vegar eru
útreiknaðar rekstrar-
forsendur Þorvalds Búa-
sonar um slátur- og frysti-
hús rangar í mörgum at-
riðum.“
kostnaðarverð afurða. Verðtrygg-
ing birgðalána við þessi skilyrði
hefði þau áhrif, að greiðsluþörfin
við að halda niðri verðinu ykist og
einnig tekjuöflunarþörf ríkissjóðs.
í útvarpsviðtali nýlega tók
Þorvaldur Búason dæmi af því, að
ef kindakjöt, sem kostaði að
hausti kr. 100.00 pr. kg. hækkaði
upp í kr. 150.00 pr. kg. yfir söluár-
ið og vaxtakostnaður yfir árið
hækkaði kostnaðarverð í kr.
130.00, en ríkissjóður greiddi
vaxtakostnaðinn kr. 30.00, þá
græddi sláturhúsið kr. 50.00 pr.
kg. Þarna endurspeglast vanþekk-
ingin og rangar forsendur í skrif-
um Þ.B. Sleppt er að geta þess, að
aðeins brot af ársframleiðslunni
hækkar svo mikið, sem dæmi er
tekið um, því að verðtímabilin eru
yfirleitt fjögur, fyrsta hækkun
kemur venjulega 1. desember,
önnur 1. mars og þriðja hækkunin
1. júní, og er þá mikill hluti fram-
leiðslunnar frá undanfarandi
hausti þegar seldur. Ennfremur er
sleppt að skýra frá því, að hinar
ársfjórðungslegu hækkanir renna
allar til bænda á grundvelli út-
reiknaðs meðalgrundvallarverðs.
Meðalgrundvallarverðið er byggt
á verðhækkunum á sölutímabilinu
og þeim birgðum, sem til eru í
landinu í heild, þegar verðhækk-
anir verða. Með þessum hætti er
tryggt, að allar verðhækkanatekj-
ur renni til bændanna, og leiðir
þetta, ásamt verðmiðlun milli
sláturleyfishafa, til þess, að allir
fái sama verð fyrir framleitt kíló
kindakjöts, án tillits til þess,
hvenær á árinu sala 12—14 millj-
ón kílóa fer fram hjá hinum ýmsu
sláturleyfishöfum. Verðhækkan-
irnar koma því bændumtil góða til
þess að mæta aukinni verðbólgu,
en ekki vinnslustöðvunum.
Þorvaldi Búasyni verður tíðrætt
um uppsöfnun fjár hjá vinnslu-
stöðvunum vegna þess að útborg-
anir til bænda fara fram í áföng-
um. Auðvitað safnast örfá prósent
af afurðaandvirðinu milli útborg-
unartíma, eftir því hvernig salan
gengur, og er tekið tillit til þessa
við útreikning vaxtakostnaðar og
vaxtatekna við verðlagningu af-
urðanna.
Vinnslu- og dreif-
ingarkostnaður
Eins og fram kemur í greinum
Þ.B. er ákvörðun um þátt vinnslu-
og dreifingarkostnaðar í verði
kjöts tekin af sexmannanefnd. Við
ákvörðun sína tekur nefndin að
jafnaði mið af rekstarupplýsing-
um frá vinnslustöðvum, sem fram-
leiða um 70% af heildarkinda-
kjötsframleiðslu landsmanna.
Engum blöðum er um það að
fletta, að mat nefndarmanna á
þessum upplýsingum er vanda-
samt, en á undanförnum árum
hefur nefndin beitt sér fyrir
margs konar aðgerðum til þess að
auka gæði og samanburðargildi
þessara upplýsinga.
Rétt er að benda hér á til leið-
réttingar því, sem fram kemur í
greinargerð Þ.B., að haustið 1980
komst sexmannanefnd að þeirri
niðurstöðu, að vinnslu- og dreif-
ingarkostnaður kjöts væri 720.00
gamlar kr./kg., en ekki 651.00
g.kr./kg. eins og fram kemur hjá
Akureyrarpistill
Guðmundur Heiðar Frímannsson
Ólíkir skólar,
ólík kennsla
I haust ræddi Morgunblaðið
við nokkra skólamenn um sam-
ræmingu í grunnskólum, hvort
ætti að samræma og þá hvað.
Samræming hefur aðallega verið
með þeim hætti í grunnskólum
landsins, að nemendur hafa orð-
ið að ganga undir grunnskóla-
próf í 9. bekk og er lagt sama
prófið fyrir alla nemendur, hvar
sem þeir búa á landinu. Þetta
hefur líka haft í för með sér, að
sömu námsbækur eru kenndar í
öllum grunnskólum landsins í
þeim greinum, sem enda í sam-
ræmdu prófi. Það kom í ljós í
þessum viðtölum að flestir voru
á því máli, að ekki bæri að halda
þessum prófum áfram, töldu
ástæðu til að treysta hverjum
skóla til að meta nemendur sína
og gefa þeim einkunnir eftir því,
sem honum þætti ástæða til.
Sams konar samræming hefur
ekki átt sér stað í framhaids-
skólakerfinu. Þeim hefur verið
treyst til þess að meta nemendur
sína og útskrifa án þess að ráðu-
neytið sendi próf í alla skóla. Ég
hygg, að kennarar á þessu skóla-
stigi myndu illa sætta sig við þá
skipan. Þetta hefur stuðlað að
lofsverðri fjölbreytni fram-
haldsskóla.
Fjölbrautaskólar —
áfangakerfi
Sú breyting hefur orðið helst á
framhaldsskólastiginu síðastlið-
inn áratug, að til hefur orðið ný
gerð skóla: fjölbrautaskólar. En
samhliða því hafa orðið aðrar
breytingar. Áfangakerfi hefur
komið til sögunnar og fjöldi
nemenda á framhaldsskólastigi
hefur margfaldast. Þessar breyt-
ingar hafa verið þyrnir í augum
margra skólamanna, af því að
þeir hafa talið, að með þessum
breytingum hafi menntun á
framhaldsskólastigi hrakað. Ég
er ekki alveg viss um það, en hún
hefur breyst.
Þessar breytingar hafa allar,
eftir því sem ég best veit, verið
gerðar í hinum lofsverðasta til-
gangi. En mér hefur stundum
reynst um megn að skilja rökin.
Fyrir rúmum tíu árum var þörf-
in fyrir aukna menntun á fram-
haldsskólastigi ótvíræð. En af
hverju helst fjölbrautaskóla?
Einu rökin, sem ég hef komið
auga á fyrir fjölbrautaskólum
sérstaklega, eru þau, að þeir hafi
átt að draga úr fordómum á
milli nemenda á ólíkum náms-
brautum. Þetta er virðingarvert
markmið, en ekki kannaðist ég
við, að þessir fordómar væru
mikill þröskuldur á milli manna,
áður en fjölbrautaskólar komu
til. Og mér skilst, að lítil breyt-
ing hafi orðið á þeim og ekki hafi
gefist vel að kenna sömu hlutina
með sama hætti nemendum í
iðnnámi og nemendum í mála-
námi eða náttúrufræðinámi. Það
sem mestu máli skiptir í þessu
sambandi er, að hafi þeir ólík
markmið með námi sínu, virðist
það krefjast þess, að tekið sé á
námsefni með ólíkum tökum.
Áhugi tengist náið þeim mark-
miðum, sem nemendur setja sér.
Ég nefndi þá breytingu, að
áfangakerfi hefði komið til. Það,
sem átt er við með orðinu áfangi,
er einn hluti náms í tiltekinni
grein, sem metinn er til eininga
eftir sérstökum reglum. Þetta
kerfi hefur haft það í för með
sér, að námi er skipt mun meira
í sundur, en áður var gert, og
yfirlitspróf tíðkast ekki lengur.
Auðvitað fylgir þessu breytt
þekking nemenda á námsefni, en
ég get ekki séð, að það sé nein
afturför, eins og sumir vilja
halda fram. Með tilkomu þessa
kerfis fjölgar þeim kostum, sem
nemendur geta valið, og væntan-
lega stundað nám, sem þeim
sjálfum er meir að skapi, en ella
væri. Leiðum hefur fjölgað að
lokaprófi og sífellt fleiri taka
stúdentspróf. Breytingin hefur
að sumu leyti gengið í þá átt að
gera nám hagnýtara en var. Þá
er tilgangurinn sá, að nemendur
■séu betur hæfari til að takast á
við vandamál daglegs lífs en áð-
ur var.
íhaldssemi í mennta-
kerfum er dyggð
Þessi tvö atriði, frelsið og hag-
nýtingin, hafa óneitanlega haft í
för með sér verulegar breytingar
á kennslu og námsefni. Þær eru
ekki allar af hinu góða. Eitt
hlutverk skóla er að varðveita
það, sem nefnt hefur verið
menningararfur, eða arfur
kynslóðanna. Sé þetta rétt, eru
skólar og eiga að vera nokkuð
íhaldssamar stofnanir. Ég hygg
að þetta varðveisluhlutverk hafi
verið vanrækt, ýmsar hefð-
bundnar greinar horfið, sem
ekki var kannski ástæða til.
Kennsla í sögu til dæmis miðast
í mjög auknum mæli við nútím-
ann og þau tímabil sem næst
honum standa. Latína er nánast
horfin úr þessu kerfi. Þetta væri
í sjálfu sér allt í lagi, ef ekki
vildi svo til að úr fornöld kemur
margt af því sem Vesturlönd
eiga merkilegast og dýrmætast í
menningu sinni.
thaldssemi í menntakerfinu er
dyggð, að því er mér sýnist. Með
þessum breytingum sem hafa
verið að gerast og eflaust hafa í
einhverjum skilningi verið nauð-
synlegar hefur ekki verið gætt
nægilegrar íhaldssemi. Nú má
ekki skilja þessi orð mín svo að
ég sé andsnúinn því að breyt-
ingar séu gerðar, sé þörf á þeim,
né heldur að ég sé andsnúinn
því, að nám og kennsla skuli
koma að gagni, hvort sem gagnið