Morgunblaðið - 03.01.1984, Blaðsíða 25

MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 3. JANÚAR 1984
25
Dýrmætast alls sem
eignast er föðurland
— segir Svava Jakobsdóttir, er hlaut rithöfundastyrk útvarpsins
SVAVA Jakobsdóttir rithöfundur
hlaut á gamlársdag styrk rithöf-
undasjóðs Ríkisútvarpsins, að upp-
hæð 100.000 krónur, og er það í 28.
skiptið sem þessum styrk er út-
hlutað á síðasta degi ársins. Svava
dvelst í vetur í Lundúnum , þar
sem maður hennar, Jón Hnefill
Aðalsteinsson, er við rannsókna-
störf í ársleyfi. Fór þangað daginn
eftir frumsýningu á leikriti hennar,
Lokaæfingu, sem sýnt er í Þjóó-
leikhúsinu um þessar mundir. For-
eldrar hennar sr. Jakob Jónsson
og Þóra Einarsdóttir veittu því
verðlaununum viðtöku úr hendi
formanns sjóðstjórnar, Jónasar
Kristjánssonar, við hátíðlega at-
höfn í Þjóðminjasafni, að við-
stöddum forseta fslands Vigdísi
Finnbogadóttur og menntamála-
ráðherra Ragnhildi Helgadóttur og
fleiri gestum. En þess má geta til
gamans að þær eru allar bekkjar-
systur og samstúdentar frá MR
1949 Vigdís, Ragnhildur og Svava.
í skeyti sem sr. Jakob las upp
er hann veitti verðlaununum
viðtöku fyrir hönd dóttur sinnar,
sejgir Svava Jakobsdóttir m.a.:
„Areiðanlega veldur fjarlægðin
einhverju um hugrenningar
mínar á þessari stundu, en þó
ekki hún ein heldur og eðli
þeirra verðlauna sem nú eru
veitt. Dýrmætast alls sem skáld
getur eignast er föðurland og
móðurmál. Ef til vill er öll við-
leitni skálda og listamanna til-
raun til að reynast þessarar
eignar verðugir, borin uppi af
löngun til að vinna sér þegnrétt
meðal þeirra sem eiga sér sömu
ættjörð og tala sömu tungu.
Verðlaun eru af mörgum toga,
Frá athöfninni í Þjóðminjasafni, er sr. Jakob Jónsson og Þóra Einarsdóttir tóku við rithöfundastyrk Ríkisút-
varpsins fyrir hönd dóttur sinnar, Svövu Jakobsdóttur, að viðstöddum forseta íslands, menntamálaráðherra og
fleiri gestum. Jónas Kristjánsson, formaður sjóðsstjórnar, afhenti verðlaunin. Morgunblaðíð/ Fríðþjófur
skald getur
og móðurmál
Svava Jakobsdóttir
en fyrir mér er innsta gildi
þeirra viðurkenning á því að ég
er sjálf sprottin úr þeim jarðvegi
sem ég skrifa um — að ég á mér
samastað. Ég hugsa með þakk-
læti til þeirra sem hafa erjað
þennan jarðveg og ekki síst til
þeirra ónafngreindu skálda sem
hafa lagt grunninn að þessum
verðlaunum."
I ræðu Jónasar Kristjánsson-
ar, formanns sjóðstjórnar, kom
m.a. fram hvaðan sjóðurinn er
runninn, tilgangur hans og
staða: „Sjóðurinn varð til með
samkomulagi milli íslenskra rit-
höfunda og forstöðumanna
Ríkisútvarpsins. Höfuðstóll var
myndaður með framlagi út-
varpsins. Vegna hinnar alkunnu
íslensku verðbólgu fór svo að
sjóðurinn rýrnaði að verðgildi
smátt og smátt eins og aðrar
innistæður á landi hér, en hin
síðari ár hefur verið unnt að
ávaxta hann í raun og veru og
ber það nú árangur í hækkandi
styrkveitingum. Jafnframt hefur
sjóðurinn haft nokkrar aðrar
tekjur og munar þar mest um
„rithöfundalaun sem Ríkisút-
varpinu ber að greiða samkvæmt
samningi en höfundar finnast
eigi að“, eins og kveðið er að orði
í skipulagsskrá sjóðsins. Sam-
kvæmt skipulagsskránni er til-
gangur sjóðsins að veita íslenzk-
um rithöfundum styrki til rit-
starfa eða undirbúnings undir
þau, einkum með utanförum. En
það skal þó skýrt fram tekið að
styrkveitingin er með öllu
skuldbindingalaus af beggja
hálfu, styrkþega og Ríkisút-
varpsins. í stjórn
Rithöfundasjóðsins eiga sæti
fimm menn: tveir skipaðir af
Ríkisútvarpinu, þeir Andrés
Björnsson útvarpsstjóri og
Hjörtur Pálsson dagskrárstjóri;
tveir tilnefndir af Rithöfunda-
sambandi íslands til eins árs, að
þessu sinni Sveinbjörn Bald-
vinsson og Vilborg Dagbjarts-
dóttir og formaður Jónas Krist-
jánsson handritavörður, skipað-
ur af menntamálaráðherra."
Alls hafa 59 rithöfundar hlotið
styrk úr sjóðnum ef þessi veiting
er meðtalin.
Helgi Hálfdanarson:
í bakkafullan
Að undanförnu hefur orðið
nokkur umræða um íslenzkan
framburð. Ýrr.sir mætir menn
hafa skeggrætt um það í bróð-
erni, hvort réttmætt sé að kenna
framburð i skólum og þá hvern-
ig. Þar virðast mér einkum fram
koma tvö sjónarmið.
Annars vegar er sú skoðun, að
framburðar-kennsla sé nauð-
synleg til þess að stuðla eftir
föngum að skýrum talanda, sem
of mikið skorti á, ekki sízt meðal
ungmenna. En til þess að sú
kennsla geti orðið markvís, þurfi
að nást samkomulag um ein-
hvern tiltekinn kennslu-fram-
burð, sem hljóti að velja og
hafna. Hefur þá einkum verið
bent á tillögur dr. Björns Guð-
finnssonar um samræmdan
framburð.
Hins vegar er því haldið fram,
að samræming framburðar til
kennslu sé ekki aðeins þarflaus,
heldur hlyti hún að stofna í
hættu þeim mállýzku-mun, sem
að vísu sé lítill en þó af hinu
góða, þar eð hann auki á fjöl-
breytni málsins. Auk þess þykir
skorta fræðileg rök fyrir því að
mismuna mállýzkum til sam-
ræmingar, sem einnig væri fé-
lagslegt ranglæti, því þá yrðu
málnotendur dregnir í „fína“
dilka og „ófína" eftir framburði.
Loks er það talið miklum vand-
kvæðum bundið, ef ekki ógerlegt,
að kenna mönnum annan fram-
burð en þann sem þeir hafa alizt
upp við.
Ekki er laust við að mér finn-
ist umræða þessi hafa farið
nokkuð á skjön við það sem
mestu varðar. Það sem mér þyk-
ir einkum skorta, er glögg grein
fyrir æskilegri afstöðu talmáls
og ritmáls hvors til annars. Þau
venzl hygg ég að skipti megin-
máli.
Einhvern tíma fyrir löngu var
ég að halda því fram, að brýnast
alls væri að koma í veg fyrir það
eftir mætti, að talmálið fjar-
lægðist ritmálið, og að ritmálið
fjarlægðist hefð sína. Ég hef víst
orðað þetta svo, að sporna þyrfti
sem fastast við breytingum
málsins, öðrum en vexti þess
með nýjum viðfangsefnum á
hverri tíð. í þessu skyni þyrfti
ekki sízt að kenna I grunnskólum
framburð, sem væri samræmdur
svo mjög til móts við rithefð sem
verða mætti um lifandi mál. í
reynd yrði það svo, að kenndur
yrði sunnlenzkur hv-framburður
(e.t.v. valinn) og norðlenzkt
harðmæli. Að öðru leyti yrði
réttmætt talið hvert það mál-
lýzku-fyrirbæri, sem gengi ekki í
berhögg við uppruna eða rithefð
(vestfirzka, skaftfellska).
Ef slík kennsla væri rækt af
alúð, mætti ekki sízt vænta þess
árangurs, að framburður og staf-
setning varðveittu hvort annað að
því leyti sem þeim væri ætlandi.
Tillögur Björns Guðfinnssonar
um samræmingu framburðar
virðast í hvívetna miðaðar við
stafsetningu, og er vandséð
hvernig þeim yrði mikið breytt
til batnaðar; enda hafa engar
teljandi breytingar orðið á ís-
lenzkri stafsetningu síðan þær
komu fram, að minnsta kosti
engar sem tekið gætu til fram-
burðar.
Ef látið er skeika að sköpuðu
um talmálið, svo sem nú er að
mestu gert, er hætt við að brátt
fari að losna um fleira en fram-
burð, og verulegar breytingar
verði á ritmáli fyrr en varir,
jafnvel svo, að rætur málhefðar-
innar fari að slitna smátt og
smátt, og auðlegð bókmennt-
anna að glatast miklum hluta
þjóðarinnar.
Þegar rætt er um málrækt,
ekki sízt framburð og stafsetn-
ingu, hefur mér stundum þótt
það sjónarmið helzt til áleitið, að
tungumál sé einungis það mál
sem talað er; ritmál sé ekki ann-
að en þerna talmálsins, sem sé
skyldug til að hlíta jafnharðan
öllum kenjum þess og gönuskeið-
um.
Þarna þykja mér heldur en
ekki verða hausavíxl. Ritmálið
er ekki aðeins ávöxtur talmáls-
ins, heldur sá hátindur í menn-
ingu hverrar þjóðar, sem öll
raunhæf málrækt hlýtur að taka
mið af. Samskipti talmáls og rit-
máls verða að sjálfsögðu sífelld
víxlverkun, og því ríður á að
forða talmálinu frá því að fjar-
lægjast ritmálið svo mjög, að
málhefðin taki æ meir að týnast
þeim báðum.
Ástæðan til þess, að ég tel rétt
að kenna börnum harðmæli í
lestri, er ekki sú, að mér þykir
það fallegra, enda má lengi deila
um smekk, ekki heldur sú, að
mig gruni að það sé í sókn, eða
að það sé á undanhaldi vegna
vanrækslu í kennslu. Ástæðan er
sú, að ég vil koma í veg fyrir að
sagnirnar taka og láta fari sömu
leið og hjá frændum vorum við
Eyrarsund og verði fyrst ta-ga og
lá-da, síðan tag-a og lað-a, og loks
ta og la, og svo drattist ritmálið
smám saman á eftir. Og ástæðan
til þess, að ég tel rétt að kenna
börnum að lesa fremur ísland en
íssland, er ekki sú, að framburð-
ur með einu s-i sé að líkindum
algengari enn sem komið er,
heldur blátt áfram sú, að landið
heitir tsland (stofnsamsett) en
ekki tssland (laust samsett) og
nafnið stafsett samkvæmt því.
Ekki get ég miklað fyrir mér
vandkvæðin á því að kenna sam-
ræmdan íslenzkan framburð í
skólum; ég er nefnilega ófáan-
legur til að trúa því, að eina
tungumálið, sem íslendingar
geti ekki með nokkru móti lært,
sé íslenzka.
Víst er fjölbreytni meginkost-
ur tungumáls. Én það merkir
ekki að fjölbreytni í framburði
sé æskileg; það er nú öðru nær;
þar getur hún aðeins valdið
varhugaverðri lausungu; hún er
til einskis gagnleg, en er mein-
laus þegar bezt lætur. Hins veg-
ar er fjölbreytni orðaforðans
ómetanleg; hana ber að varð-
veita og efla með ráðum og dáð.
Enn er þess að geta, að sá
„dilkadráttur" eftir framburði,
sem fyrr var á minnzt, hlýtur
einmitt að verða, ef framburður
er ekki kenndur, og er raunar
þegar orðinn. Eina ráðið til að
koma í veg fyrir hann, er
kennsla í samræmdum fram-
burði, sem allir eiga kost á að
njóta.
Það viðhorf virðist býsna ríkt
meðal fræðimanna, að ekki sé
hægt að taka afstöðu til mál-
fars-breytinga nema byrjað sé á
að rannsaka hversu útbreiddar
þær séu orðnar; og skuli þá
væntanlega meirihlutinn ráða að
lýðræðislegum hætti; það er að
segja ef niðurstöður rannsókn-
arinnar eiga þá að skipta nokkru
máli umfram það að verða efni í
fræðilegar ritgerðir um mál-
þróun. Breyting færi alltjent
sínu fram óátalið, meðan béðið
væri eftir rannsókn, sem seint
eða jafnvel aldrei yrði gerð, því
annaðhvort skorti til hennar
mannafla eða fé, nema hvort-
tveggja væri. Ef fylgt væri því
sjónarmiði um samræmingu
kennslu-framburðar, sem hér
var bent á, þyrfti engra rann-
sókna að bíða. Og fróðlegt þætti
mér að frétta af öðru sjónarmiði
sem hlyti að teljast hollara.
Nú er mér ekki grunlaust um
að einhverjum þyki annað
brýnna en að berjast við að varð-
veita þjóðtungu sem oftar sé til
trafala en gagns. Þó vona ég að
enn séu þeir miklu fleiri sem
láta sér skiljast, að fari þjóð-
tungan forgörðum, er menning-
arlegt sjálfstæði í hættu; en þá
er stjórnarfarslegt sjálfstæði í
hættu um leið. Ég hef heyrt því
haldið fram, að vísu í gamni, að
þjóðtungan sé stjórnarfarslegu
sjálfstæði lítil vörn, enda hafi
íslendingar gengið erlendu valdi
á hönd einmitt á mesta blóma-
skeiði íslenzkrar tungu. Þar
hygg ég að því sé við að bæta, að
hið erlenda vald, sem undir var
játazt, var í höndum þeirra sem
þá töluðu sama mál og íslend-
ingar. Nú er það vor gæfa og
helzta vörn í ágengum heimi að
tala og rita þá tungu sem engin
önnur þjóð og voldugri á að móð-
urmáli, þó vissulega megi það
aldrei gleymast, að jafnvel sú
vörn er fjarri því að vera einhlít.
Oft heyrist sagt, að mál hljóti
að þreytast, það sé eðli þess að
taka ýmislegum breytingum, og
er það stundum kallað náttúrleg
og jafnvel æskileg þróun lifandi
máls. Þetta er að því leyti rétt,
að tungumál breytist „sjálf-
krafa“ og líður reyndar smám
saman undir lok, ef ekki er sinnt
um að varðveita það. Hitt sýnir
öðru fremur menningarstig
hverrar þjóðar, hversu annt hún
lætur sér um að varðveita tungu
sína. Ég vil því ljúka þessu
spjalli á sama hátt og ég er van-
ur, þegar íslenzka málrækt ber á
góma, og rifja upp þau tvö boð-
orð, sem ég tel þar skipta mestu
máli: Hið fyrra er íhaldsemi; og
hið síðara er gífurleg íhaldsemi.