Morgunblaðið - 15.01.1984, Blaðsíða 25

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 15. JANÚAR 1984 25
Um síðir tókst vegna strjálla
sýninga, veðurofsa og ofgnóttar
áhugaverðra menningaratburða
í vorri borg að sjá Lokaæfingu
Svövu Jakobsdóttur í Þjóðleik-
húsinu. Leikurinn fjallar um
hugsanlega kjarnorkuvá, svo
sem mjög er á oddinum um þess-
ar mundir. í Bandaríkjunum
hafa þeir — sem eflaust er
skynsamlegt eftir formúlunni
allur er varinn góður — kvik-
myndað fyrirfram næstu heims-
styrjöld og sent út í sjónvarpi
með tilheyrandi hryllingi og
blóðbaði. Fyrir jólin kom á ís-
lensku út bók eftir sænska lækn-
inn og rithöfundinn Jersild „Eft-
ir flóðið", sem er af nokkuð öðr-
um toga, eins og leikrit Svövu.
Hann reynir að búa til mynd af
því hvernig heimurinn yrði 30
árum eftir stóru kjarnorkustyrj-
öldina og setur fram sem frá-
sögn af ungum manni, þeim eina
sem fæddur er eftir að bomban
fellur. Ekki ýtir sú mynd undir
það að mann langi til að vera í
hópi þeirra sem lifa slikar hörm-
ungar og verða að frummanni í
allri sinni nauðsynlegu grimmd
til að lifa af eftir að flóðið í
kjölfar sprengjunnar hefur lagt
allt í auðn. Kannski tekur maður
sér frekar í munn orð Einars
Benediktssonar: Ég tel engan
dauða mér samboðinn nema
heimsendi! Er Jersild, sem er
virtur læknir og höfundur, kom
hér í vetur, var hann m.a. spurð-
ur af hverju hann væri svona
bölsýnn. Kvaðst hann ekki geta
að því marki sem unnt væri
byggt á öðru en sinni vísindalegu
þekkingu. En langtíma afleið-
ingar kjarnorkustyrjaldar
mundu ráða úrslitum um afdrif
mannkyns. Því hefði hann ein-
mitt valið að setja sögusvið sitt
30 árum eftir atburðinn.
Svava Jakobsdóttir setur sitt
svið í leikritinu aftur á móti áð-
ur en nokkuð gerist. Þar fjallar
hún um hjón, sem búa sig undir
að bjargast ef illa fer og kjarn-
orkan eyðir. Þau ætla að verða í
hópi þeirra sem eftir lifa. Búa
því um sig í pottþéttu byrgi, þar
sem „lokaæfingin" fer fram.
Fjallar leikurinn engu síður um
samskipti þessara ólíku hjóna,
lokuð ein saman inni svo lengi.
En sýningin setti samt hugrenn-
ingatengsl af öðrum toga af stað.
Kannski í ljósi þess sem er að
gerast allt í kring um okkur.
Leikurinn er dæmisaga um
það sem gerist eða getur a.m.k.
gerst, þegar fólk lætur hræðslu
við eitthvað óþekkt ná móður-
sýkistökum á sér. Hjónin lifa sig
svo inn í hlutverk sitt í byrginu
að þau eiga ekki afturkvæmt úr
því ömurlega lífi og upp á yfir-
borðið til daglegs hversdagslífs.
Vel tímasett aðvörun hjá höf-
undi. Maður spyr sig hvers kon-
ar tillegg hrollvekjur á borð við
sjónvarpslitmyndina blóði
drifnu sé til friðarumræðu.
Hvort vænlegast sé að hræða
fólk til massamóðursýki og e.t.v.
uppgjafar við að byggja upp í
veröldinni mannsæmandi líf í
frelsi, mannréttindum og með
reisn mannsins. Að menn segi í
örvæntingu: „Til hvers, ef allt á
að farast?" eða „Látum allt yfir
okkur ganga, pyndingar,
manndráp, mannréttindabrot, ef
það mætti hugsanlega verða til
að forða frá þessu!" Mannkynið
fari að lifa eins og lús á kambi
með nöglina yfir sér.
Það leiðir svo hugann í fram-
haldi að því hvernig skoðanir og
aðgerðir, sem nú eru notaðar í
friðarbaráttu verða til. Á einu
jólakortinu mínu frá Norður-
löndum segja foreldrar frá því
að tengdadóttirin hafi verið suð-
ur í Júgóslavíu til að „læra að
mótmæla" eldflaugum. Er ekki
einmitt í slíkum hópi grundvöll-
urinn fyrir ógrundaða massa-
móðursýki? Myndast ekki hópur
sem hægt er að leiða hvert sem
Ef við færum okkur svo nær.
Hvernig ætli skoðanir myndist
hjá okkur, sem erum að reyna að
finna einhvern flöt á þessu
stærsta máli heimsbyggðarinn-
ar? Fyrir jólin dúkkaði allt í
einu upp í nokkra daga áköf um-
ræða um eina af 40—50 tillögum
um kjarnorku og friðarmál, sem
átti að fara að greiða atkvæði
um hjá Sameinuðu þjóðunum,
tillögu Svíþjóðar, Mexíkó o.fl.
Sumar þessara tillagna ganga
lengra en aðrar skemmra, og fs-
lendingar hafa ýmist greitt at-
kvæði með þeim eða setið hjá.
Þessi eina tillaga — sem hingað
fréttist um af einhverjum dul-
arfullum ástæðum — fjallar um
frystingu kjarnorkuvopna, eins
og tvær aðrar með mismunandi
áherslum. Hún segir að frysta
skuii kjarnorkuvopn hér og nú
og um leið er lýst yfir að einmitt
á þessari stundu sé jafnvægi
milli stórveldanna. Áður en ég
færi nú að ráðleggja ríkisstjórn-
inni hvernig hún ætti að greiða
atkvæði, vildi ég fá að skoða
fleiri valkosti og bera saman, en
enginn vildi líta á tillögurnar
með mér. Hefði víst raunar ekk-
ert komist nær því hvað ég var
að gera, því fastafulltrúi íslands
hjá SÞ segir að orðalagið á þess-
um textum sé orðið svo hárfínt
að þurfi reynda sérfræðinga til
að greina meiningar og blæ-
brigði í texta. Oft séu atkvæði
greidd án þess að nokkur
raunhæf eða viðurkennd túlkun
liggi fyrir. Þetta rýrir að sjálf-
sögðu gildi tillagna og áhrif
þeirra á málefnið. Eðlilegast
væri að samræma mismunandi
texta um það sama, og marka
þannig einhverja stefou.
AlvLska telst það
á sinn hátt,
ef vid skynjum
hvað vid er átt
eins og Piet Hein orðar það (þýð.
Auðunn Bragi). Hvað ég öfunda
fólk sem er svona fljótt að átta
sig! En vanhæfni á því sviði
gerði Gáruhöfund óhæfan ráð-
gjafa ríkisstjórnar í nefndu
máli, enda hélt hann sér saman
á jólaföstu, þótt alþingis-
mönnum lægi á góðum ráðum
sjálfboðaliða.
Fáir sjálfboðaliðanna veltust í
vafa um að lýsa bæri yfir ^ð
„nú“ væri jafnvægi milli stór-
veldanna um kjarnorkuvopn.
Getur svosem vel verið að svo
hafi verið í desember sl. Hvað
veit ég, alls ófróð konan um afl
eldflauga, með mörgum eða ein-
um kjarnaoddi. En hafi svo ver-
ið, þá er jafnvægið líklega riðlað
núna eftir áramótin og yfirlýs-
ingin orðin marklaus, eða bvað?
Bæði Bandaríkjamenn og Rússar
eru búnir að setja upp fleiri
eldflaugar á landi. Rússarnir
þurftu engan aðlögunar- eða
þrastíma, gátu barc sett sínar
upp eins og Andropov hótaði í
desember. I sömu ræðu hótaði
hann að setja upp og auka kjarn-
orkuvopn i kafbátunum, ef Nató-
ríkin létu sér ekki segjast. Ætli
það hafi þá ekki líka verið gert.
Einhvern veginn finnst mér ég
skilja þá hótun miklu skár —
það gerir sérhyggjan. Þær eld-
flaugar, sem hljóta þá að verá í
kafbátunum í hafinu í kring um
okkur og kannski inni á fjörðum,
eins og kafbáturinn í sænska
skerjagarðinum, verða ennþá
nær með hugsanlegum geislun-
arleka á þorskaslóðum. Og er
varla bætandi á raunir aumingja
þorsksins. Sjálfsagt er þetta
taugaveiklun þótt ekki sé það
massamóðursýki, því allt það
skjótráða, gáfaða fólk sem
myndar sér umsvifalaust skoð-
un, hefur engar áhyggjur af
þeirri hótun Andropovs, a.m.k.
hefur enginn rætt um það eða
„harmað". Og vort heimslíf er
víst tafl fyrir glöggeygu gestina
en ekki þessa sem seinir eru að
átta sig og tvínóna.
tvo áratugi. Þessi aukning kemur
20—25 árum eftir að vindlinga-
reykingar höfðu stóraukist, en
þær hundraðfölduðust á árabilinu
1910—1949. Vafalítið er þarna um
orsakasamband að ræða. Yfir-
gnæfandi meirihluti sjúklinga
með lungnakrabbamein er stór-
reykingafólk."
Dr. Jón óttar Ragnarsson segir
m.a. í grein í Mbl. sl. miðvikudag:
„Þriðji hver reykingamaður lætur
lífið fyrir nautn sína. Jafngildir
það því að leika rússneska rúllettu
með eigið líf með tveim skothylkj-
um í sex hólfum."
Heilbrigðisráðherra komst m.a.
svo að orði, er hann mælti fyrir
þessu stefnumótandi frumvarpi
um framkvæmd tóbaksvarna:
„Á þingi Alþjóðaheilbrigðis-
málastofnunarinnar vorið 1980
var samþykkt ályktun þar sem
þess er farið á leit við allar ríkis-
stjórnir þátttökulanda að þær,
með löggjöf um tóbaksvarnir, beiti
sér af heilum hug og alefli gegn
tóbaksvágestinum, sem stofnunin
telur þann einstakan þáttinn sem
heilsu manna stendur hvað mest
hætta af í dag og það svo að líkja
megi við farsóttir fyrri alda.“
Guðrún Agnarsdóttir, sem er
eini læknislærði þingmaður okkar,
sagði orðrétt: „Það er löngu sann-
að að notkun tóbaks er snar með-
virkur orsakaþáttur í mörgum
sjúkdómum, bæði hjarta- og æða-
sjúkdómum og ýmsum öndunar-
færasjúkdómum, og það hefur líka
t.d. verið sýnt að börn þeirra for-
eldra sem reykja mikið, sérstak-
lega ef móðirin reykir, hafa mun
hærri tíðni öndunarfærasjúk-
dóma. Þetta er því heilsuspillir
líka fyrir þá sem reykja ekki. Það
er enginn vafi á því.“
„Forvörn
langvinnra
sjúkdóma“
Páll Sigurðsson, ráðuneytis-
stjóri, vann hluta úr vetri
1982—1983 sem ráðgjafi hjá Al-
þjóðaheilbrigðismálastofnuninni,
þar sem m.a. var þingað um hugs-
anlegar varnaraðgerðir gegn lang-
vinnum sjúkdómum. „Hér á landi
hafa þessir sjúkdómar, þ.e.
hjarta- og æðasjúkdómar, krabba-
mein, lungnasjúkdómar, slys og
gigtsjúkdómar komið í stað
smitsjúkdómanna, sem áður
hrjáðu okkur og voru aðaldánar-
mein,“ segir Páll í bréfi til þing-
manna, er hann kynnir þeim þetta
mál og fer fram á aðstöðu til
þátttöku af landsins hálfu.
Ráðuneytisstjórinn skrifar
grein um þetta efni í Læknablaðið,
sem ber yfirskriftina „Forvörn og
greining langvinnra sjúkdóma og
eftirlit með þeim“ og undirfyrir-
sögn: „Samvinnuverkefni Alþjóða-
heilbrigðismálastofnunarinnar og
nokkurra aðildarþjóða". Þar segir
hann m.a.:
„Um árabil hafa menn hugað að
varnaraðgerðum gegn hverjum
sjúkdómi fyrir sig og heilbrigð-
ismálastofnun Sameinuðu þjóð-
anna (WHO) hefur haft forgöngu
um slík verkefni, t.d. um hjarta-
sjúkdóma og krabbamein. Hjá
okkur þekkj.um við þetta fyrir-
komulag: Krabbameinsfélögin
hafa einbeitt sér að illkynja sjúk-
dómum, greiningu, leit og skrán-
ingu; Hjartavernd að hóprann-
sóknum með tilliti til hjartasjúk-
dóma; gigtarfélögin að meðferð
gigtarsjúklinga og svo mætti lengi
telja.
Innan vébanda Alþjóðaheil-
brigðismálastofnunarinnar
(WHO) hefur þeirri skoðun vaxið
fylgi á allra síðustu árum, að eigi
að nást árangur að ráði við að af-
stýra þessum sjúkdómum, verði að
ráðast að rótum þeirra og taka
meira tillit til þess en hingað til,
hvað þeir eiga af sameiginlegum
orsökum. Orsakir þeirra eru að
vísu mjög margþættar og oft alls
ekki þekktar. Hins vegar hafa
menn smám saman orðið sammála
um, að ákveðnir áhættuþættir séu
þeim sameiginlegir og sérstakir
áhættuþættir séu til fyrir nokkra
sjúkdóma.
Um 1950 var því fyrst hreyft
innan WHO að skynsamlegt væri
að setja upp verkefni, þar sem
reynt yrði að ráðast gegn mörgum
sjúkdómum samtímis... Hjá
stofnuninni er málið nú á því stigi,
að ákveðið hefur verið að bjóða
átta þjóðum að taka þátt í verk-
efni af þessu tagi og ísland er eitt
þeirra landa, sem fengið hafa slíkt
boð.“
Verkefnið segir ráðuneytisstjór-
inn í höndum svæðisskrifstofu
WHO í Kaupmannahöfn. Hann
rekur siðan í grein sinni umfang
og efnisþætti þessa verkefnis:
hjartasjúkdóma, krabbamein,
slysavarnir, geðsjúkdóma, tann-
sjúkdóma o.s.frv.
Markmiðið er að gera þjóðum
innan WHO kleift að koma á sam-
virkri starfsemi til þess að afstýra
sjúkdómum, greina þá snemma og
minnka jafnframt áhættuþætti og
draga þannig úr fötlun, sjúkleika
og dauðsföllum. Tilgangurinn er í
stuttu máli að bæta heilsufar með
forvörn gegn langvinnum sjúk-
dómum.
Heilsan er
dýrmætasta
eign hvers
einstaklings
Hér verður ekki nánar farið út í
efnisatriði né stöðu þessa verkefn-
is. Þess er hér getið í tvennum til-
gangi: 1) að gera þeim stóra hluta
landsmanna, sem Morgunblaðið
nær til, kunnugt um málavexti, þó
í grófum dráttum sé og viðfangs-
efninu hvergi nærri gerð tæmandi
skil, 2) að árétta enn einu sinni
þýðingu og mikilvægi fyrirbyggj-
andi starfs á vettvangi heilbrigð-
ismála.
íslendingar eiga við mikinn
efnahagsvanda að stríða; standa
undir þungum skuldaböggum f
efnahagslægð lækkandi þjóðar-
tekna. Þeir hafa auk þess í mörg
horn að líta þegar deila á niður
takmörkuðu fjármagni, sem til
ráðstöfunar er hverju sinni. Ekki
er hægt að þyngja skattbyrði þeg-
ar svo er þrengt að fólki og fyrir-
tækjum sem nú er gert. Þvert á
móti væri eðlilegt að ríkisbúskap-
urinn þrengdi enn ólar til að létta
skattbyrðar fólks, sem þegar hef-
ur nóg á sinni könnu.
Eðlilegt er einnig að þau við-
fangsefni, sem skila kostnaði sín-
um fljótt aftur til nýrrar ráðstöf-
unar, hafi forgang við slíkar
kringumstæður — og máske einn-
ig þegar betur árar. Mikilsvert er
að auka umsvif í þjóðarbúskapn-
um og nettó-þjóðartekjur, sem
bera verða uppi lífskjör og fram-
vindu til betri tíðar.
Hitt má þó aldrei gleymast að
það er manneskjan, heill hennar
og velferð, sem er meginmálið.
Þar vegur heilbrigðisþátturinn
hvað þyngst. Heilsan er dýrmæt-
asta eign hvers einstaklings og um
leið hverrar þjóðar. Forvarnar-
starf, sem fleytir okkur fram hjá
skerjum heilsubrests hvers konar,
er máske mikilvægasti þáttur
heilsugæzlunnar, þó sjúkraþjón-
ustan vegi og þungt.
Forvarnarstörf eru ekki aðeins
bezta heilsuverndin og sem slík
hluti af daglegri vellíðan fólks,
heldur auka þau einnig vinnu-
framlag og lækka sjúkrakostnað.
Þau skila sér sum sé í efnislegum
verðmætum og fjárhagslegum
sparnaði. Það er máske hluti af
þeirri efnahagslegu læknisaðgerð
sem fjölmargar þjóðir, þ.á m. ís-
lendingar, standa nú í, til að gera
hreint fyrir sínum dyrum, eftir
áralangt veizluhald erlendrar
skuldasöfnunar.
Fjölþjóðlegt átak til að afstýra
sjúkdómum eða greina snemma,
svo batalíkur aukist, sem og að
minnka helztu áhættuþætti, eins
og það hefur verið orðað, er dæmi
um það jákvæða í samskiptum
þjóða. Þeim megin í lóð íslands, þó
lítið sé, að leggjast. Þegar er meiri
en nóg vigt á hinni vogarskálinni.