Morgunblaðið - 11.02.1984, Blaðsíða 31

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 11. FEBRÚAR 1984
31
Frædsluþættir frá Gedhjálp:
Hvernig á að bregðast við
geðrænum vandamálum?
Eðlilegir
erfiðleikar
og meirihátt-
ar vandamál
Tilfinningalegar truflanir, líkt
og líkamsstarfstruflanir, eru
mjög algengar. Bæði eru ein-
kenni sem benda til viðbragðs
við tímabundinni streitu, eða
pirringur, sem truflar eðlilega
starfsemi.
Þú færð af og til kvef, höfuð-
verk eða magaslæmsku, þá líður
þér illa og þú verður pirraður.
En þú veist samt að líkamlegir
smákvillar af þessu tagi eru
mjög eðlilegir, að allir verða
fyrir þeim, þeir koma og fara
hundrað sinnum á lífsleiðinni. Á
sama hátt eru einfaldar minni-
háttar tilfinningalegar truflanir
hluti af daglegu lífi. Allir verða
fyrir þeim. Það er t.d. mjög eðli-
legt fyrir einstakling að stökkva
uppá nef sér vegna smáatriðis
eða verða hræðilega áhyggju-
fullur án nokkurrar sérstakrar
ástæðu, jafnvel án sýnilegrar
ástæðu. Ef til vill streittur og
pirraður „út af engu." Viðbrögð
af þessu tagi koma, vara um
tíma, og hverfa síðan.
En truflanir, sem hverfa ekki
fljótlega, þær vara klukkustund-
ir, jafnvel daga eða vikur. Þær
grafa um sig og hafa áhrif á alla
hegðun, tilfinningar og hugsan-
ir. Þegar líðanin er komin á
þetta stig, er ekki lengur um að
ræða bara vanlíðan eða eðlilega
erfiðleika, heldur raunverulegan
geðrænan eða tilfinningalegan
vanda.
Við vitum að hann hefur
ákveðnar ástæður sem ruglar
okkur þannig að við erum öðru-
vísi en við eigum að okkur að
vera. Þörf er á umhyggju og
hjálp og þegar því er náð, má
vænta framfara og bata.
Geðræn og tilfinningaleg
vandamál eru nokkuð algeng.
Samkvæmt rannsóknum hefur
komið í ljós að Vs íbúa vest-
rænna landa þarf á aðstoð að
halda einhvern tíma á lífsleið-
inni (225.000 - V!> =20% = 45.000),
það þýðir að ca. 45.000 íslend-
ingar þjást af völdum tilfinn-
ingalegra vandamála, svo mikl-
um að þau krefjast sérfræði-
aðstoðar.
Þessi grein snýst um einstakl-
inga í erfiðleikum, sem þú um-
gengst daglega. Þeir þarfnast at-
hygli okkar vegna þess að hegð-
un þeirra hefur áhrif á alla sem
eru í skóla með þeim, vinna eða
búa með þeim. Þeir þarfnast at-
hygli okkar ekki síður vegna
þess að þeir þarfnast skilnings.
Skilningur hjálpar
Skilningur er meira en hugar-
far. Hann hefur lækningamátt.
Sérfræðingar í geðheilbrigðism-
álum eru sammála um að skiln-
ingur getur komið í veg fyrir að
smávandamál stækki (vaxi) og
hjálpar fólki í erfiðleikum til að
ná jafnvægi (á ný?)
Þegar einhver er líkamlega
sjúkur, þá veistu að hann ræður
ekki við sjúkdóminn, og þarfnast
samúðar og skilnings. Þegar ein-
staklingur á í tilfinningalegum
erfiðleikum, þá ræður hann
heldur ekki við viðbrögð sín.
Hann þarf jafnmikið, ef ekki
meira, á samhygð og skilningi að
halda þrátt fyrir að hegðun hans
trufli þig (valdi óþægindum).
Auk samhygðar þarfnast hann
skynsamlegs skilnings, — skil-
nings á hvað liggur að baki erf-
iðleikanum — einkennum
vandamálsins, og af hverju hann
hagar sér svona. Þessi skilning-
ur hjálpar þér til innsæis (inn-
sýni) og hjálpar þér til að bregð-
ast rétt við einstaklingi í erfið-
leikum til þess að hjálpa honum
fremur en berjast við hann.
„Erfitt“ fólk er
fólk sem á bágt
Fyrsta skrefið í skilningi á
einstaklingi í erfiðleikum er að
gera sér grein fyrir að vandi
hans eða erfiðleikar í framkomu
geta verið sárari fyrir hann en
nokkurn annan.
Hér eru nokkur dæmi um
truflandi hegðun sem segir
okkur að einstaklingur eigi við
tilfinningalegt vandamál að
glíma:
Ofriðsemi — gengur um og
hefur allt á hornum sér, — alltaf
tilbúinn að deila eða rífast um
smáatriði, eða án nokkurrar
ástæðu.
Óvenjulegt önuglyndi — „Það
er allt ómögulegt" — „Þung-
lyndi" — „Engin ástæða til
neins" — „Ekkert skiptir máli“
— Allt einskis virði".
Yfirgengilegar áhyggjur — sí-
felldur kvíði, í röngu hlutfalli við
áhyggjuefnið.
Tortryggni og vantraust —
Stöðug tilfinning um að veröldin
sé full af óheiðarlegu fólki sem
ætlar þér illt.
Eigingirni og græðgi — Skortur
á tillitssemi gagnvart þörfum
annarra. „Hvað fæ ég“-viðhorf
til allra hluta.
Hjálparleysi og úrræðaleysi og
ósjálfstæði. Tilhneiging til að
láta aðra bera byrðarnar, erfið-
leikar við að taka ákvarðanir.
Léleg sjálfsstjórn — öfgafull
tilfinningaleg „gos“ í ósamræmi
við ástæður og á skökkum stað
og tíma.
Dagdraumar. Eyða miklum
tíma í að ímynda sér hvernig
hlutirnir gætu verið í stað þess
að fást við þá eins og þeir eru.
„Hypochondria'* — Stöðugar
áhyggjur af smávægilegum lík-
amlegum sársauka, og hafa —
bera — ganga með ímynduð ein-
kenni sjúkdóma.
Tilfinningalegir erfiðleikar
eru ekki meðfæddir. Erfiðleikar
einstaklinga þróast i regluleg
vandamál sökum fyrri reynslu,
sem breyta til hins verra eðli-
legum tilfinningalegum við-
brögðum. Ýmis reynsla veldur
þessum óviðeigandi og gagns-
lausu aðferðum til að bregðast
við vandamálum lífsins.
Hvernig getur
þetta gerst?
Við erum öll fædd með hæfi-
leikann til að vera blíð, hlýleg,
elskuleg, tillitssöm og góð. Við
höfum einnig hæfileika til að
vera hrædd, tortryggin, haturs-
full, reið, eyðileggjandi og
grimm. Neikvæðu tilfinningarn-
ar gegna því hlutverki að vernda
sjálfan sig. Þær eru ráð okkar til
að vernda okkur frá líkamlegri
hættu (t.d. að vera bitin af óðum
hundi) jafnt og sálrænni hættu
(móðgun eða skömm eða óöryggi
á vinnustað). Andspænis allri
ógnun verðum við hrædd og flýj-
um, eða við snúumst að/gegn
uppsprettu hættunnar/óttans og
reynum að eyða því eða ráða við
það. Ef eitthvað gerist í lífi
okkar sem setur okkur í sífellda
sjálfsvörn eða gerir okkur
hrokafull verða þessi viðbrögð
meira eða minna daglegur hluti
af hegðun okkar, jafnvel þó eng-
in ógnun sé til staðar. Þessi við-
brögð (þ.e. t.d. sjálfsvörn, hroki)
þróast sem afleiðing ýmiss kon-
ar reynslu, sérstaklega á
bernskuárunum.
Til dæmis/ Meðal annars:
1. Löng og stöðug vandræði, sjúk-
dómar, erfiðleikar eða óheppni.
Þetta getur mótað einstakling
til að vera alltaf viðbúinn erf-
iðleikum. Fljótur til að flýja
af hólmi eða slá til baka.
2. Andrúmsloft heimilis stöðugt
lævi blandið. Ef hann er frá
æsku alinn upp við nöldur og
kvartanir vex hann úr grasi
með þá hugmynd að veröldin
sé ekkert nema erfiðleikar, og
allir séu að reyna að nota
hann. Hann býst við hindrun-
um jafnvel þar sem engar eru.
Þessi viðhorf, mótuð í
bernsku, fylgja honum til
fullorðinsára.
3. Vanræksla og höfnun í
bernsku. Barn, sem ekki er
gefinn gaumur að, getur feng-
ið þá hugmynd að allt sé því
að kenna, að það sé ekki nógu
elskulegt og þægt og viður-
kenningarvert. Barn sem lít-
ilsvirðir sjálft sig verður á
fullorðinsaldri óöruggt, hrætt
og án sjálfsálits, og býst við
særindum, sinnuleysi og
gagnrýni.
4. Endalausar skammir og ávítur.
Þetta gefur barni mjög skerta
sektartilfinningu og tilfinn-
ingu af vanmætti og því að
það sé af náttúrunnar hendi
slæmt. Það lærir að allir
reyni að finna að því og refsa
því á einhvern hátt. Auðvitað
þola sum börn tilfinningalegt
álag betur en önnur, og bera
hugsanleg áföll í bernsku síð-
ur með sér til fullorðinsald-
urs.
Hvernig á að gefa
gagnlegan skilning:
Fólk í vanda statt snertir
okkur öll. Það er ef til vill í vinn-
unni, í skólanum eða í fjölskyldu
okkar. Það getur komið til þinna
kasta að hjálpa einhverjum í
erfiðleikum hans fljótlega, ef
ekki strax í dag. Það eru nokkrir
möguleikar sem ráðlegt er að
nota og aðra ber að forðast.
1. Sýndu einstaklingnum áhuga og
umhyggju. Sá sem „berst gegn
heiminum" slakar á við að
vita að einhver er á sama
máli. Vingjarnleg viðhorf þín
geta hjálpað viðkomandi til
að leggja niður varnirnar og
taka lífinu með meiri ró.
2. Að vera góður hlustandi. Fólk
undir tilfinningalegu álagi
þarfnast einhvers til að tala
við, einhvers til að deila
vandamálum sínum með. Þeg-
ar hann byrjar að tala um
vandamál sín, hlustaðu þol-
inmóður, og gríptu helst ekki
fram í. Þú ert þarna til að
létta honum byrðarnar, en
hann ekki þér.
3. Hjálpaðu til við að leysa
raunveruleg vandamál. Stund-
um eiga tilfinningalegir erfið-
leikar rót sína að rekja til
hversdagslegra raunhæfra
vandamála, t.d. fjárhagserfið-
leika, námserfiðleika, erfið-
leika í vinnunni eða húsnæð-
isvandamála. Ef þú gerir
eitthvað til lausnar vandans,
léttir þú á tilfinningalegu ál-
agi, og hann (einstaklingur-
inn) verður því hæfari að
leysa eigin vandamál.
4. Reyndu að lesa allt sem þú get-
ur. Mikið hefur verið skrifað
um tilfinningaleg vandamál
og úrlausnir á þeim. Þessi
lestur getur aukið skilning
þinn og gert þig hæfari til að
hjálpa.
5. Ef „tilfinningalegt vandamál"
varir lengi og stefnir í alvar-
legt ástand, verður óbærilegt
þeim sem ber það eða fjöl-
skyldu hans, er ef til vill þörf
á sérfræðiaðstoð. í þessu til-
felli verður hlutverk þitt að
upplýsa einstaklinginn um
hvar hjálp sé að fá, t.d. með
að hringja í ráðgjafaþjónustu
Geðverndar, göngudeild
Landspítalans, heimilislækni,
Félagsmálastofnun, prest eða
hvern þann sem veitt getur
aðstoð.
Þau atriði sem
mikilvægt er að forðast:
1. Settu þig ekki í dómarasæti.
Fólk sem á í tilfinningalegum
erfiðleikum hefur ekki per-
sónuleikaveilur, það er órétt-
látt (og jafnvel skaðlegt) að
ásaka einstaklinginn sem
kaldhæðinn eða eigingjarnan
eða latan. Þetta hjálpar að-
eins til þess að einstaklingn-
um finnist að allir séu á móti
sér.
2. Segðu ekki „hættu að láta
svona.“ í flestum tilfellum
getur einstaklingur í vanda
ekki breytt hegðan sinni né
hætt að haga sér „öðruvísi" sé
honum sagt það, ekki frekar
en berklasjúklingur getur
hætt að hósta eftir skipan.
Vandinn er oftast svo rótgró-
inn að það þarf miklu meira
en mjög sterkan einlægan
vilja til að lagfæra hegðun-
artruflanir. Að skipa fólki að
breyta sér gerir ekki annað en
reita til reiði, espa upp reiði
og auka enn á hjálparleysis-
tilfinningu hans.
3. Ekki að rökræða við einstakl-
inginn eða segja honum/henni
til. Það er tilgangslaust að
reyna að sannfæra þann sem
á í erfiðleikum um að hann sé
að gera rangt. Hann hefur
gripið dauðahaldi í þessa teg-
und hegðunar til að vernda
sig. Þegar þú reynir að segja
honum að breyta hegðan sinni
er það líkast því að ræna
hann einu vörninni sem hann
á. Hann reiðist og berst enn
harðar.
4. Forðastu að leika geðlækni.
Fólk freistast til í bestu mein-
ingu að „haga sér eins og sér-
fræðingur". Það geta verið
ýmis hættumerki sem sá sem
ekki hefur þjálfun í meðferð
tekur ekki eftir. Þú getur yfir-
leitt misskilið smáatriðin og
talið þau aðalatriði, sem þau i
rauninni eru ekki, þá getur
skapast hræðsluástand. Ef
vandamálið er stærra en svo
að því verði breytt með þeim
ráðum sem hér eru talin,
vertu ekki hræddur við að
leita aðstoðar. Þú þroskast
líka. Hjálp sem þú veitir
þroskar þig líka. Þegar þú
hjálpar til við að létta vanda
þeirra sem þú vinnur með eða
býrð með, skapar þú friðsælla
og rólegra andrúmsloft fyrir
þ>g-
Með auknum skilningi á vanda
fólks færð þú:
1. Betri skilning á sjálfum þér
og eigin vandamálum.
2. Fordómar þínir minnka.
3. Aukið umburðarlyndi gagn-
vart sjálfum þér.
Grundvöllur þessarar greinar
er kenningin um trú — trú á
sjálfan sig — aðra, trúin á
möguleika manneskjunnar til að
vaxa og þroskast, trúin á vilja og
möguleika manna til að leysa
vandamál sín i sameiningu, trú á
mikilvægi hins góða í mannin-
um. Það er undirstaða góðrar
geðheilsu.
k 1

Opiö* í dag kL 10—14
Opiö í dag kL ÍO—ló
Vdrumarkaöurinn ht.
Vörumarkaöurinnhf.

Eiðistorgi 11