Morgunblaðið - 22.02.1984, Blaðsíða 28

28
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 22. FEBRÚAR 1984
Kristján Schram
skipstjóri — Minning
Reykjavík fyrir og um síðustu
aldamót er veröld, sem var og að
eilífu horfin. Þeim fækkar nú líka
óðum, hinum öldruðu Reykvíking-
um, sem muna enn gamla bæinn
sinn frá þessum löngu liðnu árum.
Byggðin var þá mestmegnis mið-
bæjarlægðin, sem Strandgata (nú
Hafnarstræti), Lækjargata,
Kirkjustræti og Aðalstræti af-
mörkuðu, með Löngustétt (nú
Austurstræti) í miðju, en var þó
farin að teygja sig upp brekkurnar
beggja vegna, til austurs og vest-
urs, einkum með sjó fram. Aðal-
götur austurbæjarins voru þá
Hverfisgata og Laugavegur, er
komu saman við gömlu vatns-
þróna, þar sem Hlemmtorg er nú,
en í vesturbænum Hlíðarhúsastíg-
ur (nú Vesturgata), Bræðraborg-
arstígur og Framnesvegur með
nokkrum stuttum götuslóðum út
frá þeim.
f þessum litla bæ var, sem nærri
má geta, æðimargt frumstætt og
ófullkomið miðað við síðari tíma.
Þættu það kröpp kjör nú, sem all-
ur almenningur varð við að búa,
og sums staðar mátti heita alger
örbirgð. En þrátt fyrir þetta dafn-
aði í þessu bæjarkríli merkilegt
mannlíf að ýmsu leyti og furðu-
mikið menningarstarf. Var þar
þungt á metunum, að þetta var
bær í hröðum vexti með batnandi
hag íbúa, sem uxu að dirfsku og
manndómi með bæ sínum. Tími
seglskipanna var að renna sitt
lokaskeið og ný öld að rísa, öld
hinna stórvirku veiðiskipa, togar-
anna.
f þessari Reykjavík aldamótaár-
anna óx Kristján Schram upp og í
þeim bæjarhluta, þar sem sjó-
mannastéttin var einna fjölmenn-
ust, gamla vesturbænum. Þar
fæddist hann í húsinu númer 21
við Vesturgötu 11. október 1895,
fyrsta barn hjónanna Magdalenu
Arnadóttur og Ellerts K. Schram,
skipstjóra. Eru nú á lífi aðeins tvö
af fimm börnum þeirra, Margrét,
ekkjufrú í Reykjavík, og Björgvin
stórkaupmaður, en látnir auk
Kristjáns bræðurnir Gunnar,
fyrrum símastjóri á Akureyri (d.
1980), og Carl kaupmaður, sem féll
í valinn árið 1963, langt um aldur
fram.
Kristján hlaut í skírninni nafn
afa síns í föðurætt, Kristjáns
Schram, bónda í Öndverðarnesi í
Grímsnesi, en hann var kominn í
beinan karllegg af Christian
Gynther Schram, kaupmanni á
Skagaströnd, sem kom hingað til
lands frá Danmörku um miðja 18.
öld, gekk að eiga íslenzka konu og
staðfestist hér. Kemur hann því
við verzlunarsögu fslendinga og af
röggsemi við sögu Jörgens Jörg-
ensens (Jörundar hundadaga-
kóngs) sumarið 1809, þótt aldrað-
ur væri þá orðinn.
Kornungur fluttist Kristján
með fjölskyldu sinni í nýreist hús
hennar á Bræðraborgarstíg 4 og
loks um fermingaraldur á Stýri-
mannastíg 8. Þar tók hann út
þroska sinn í skjóli góðra foreldra,
en þeirra heiðurshjóna, Ellerts og
Magdalenu, munu margir enn
minnast. Þeim auðnaðist að lifa
saman til hárrar elli og önduðust
með tveggja ára bili, Ellert árið
1961, á 97. aldursári. Sé ég þau enn
ATHYGLI skal vakin á því, að
afmælis- og minningargreinar
verða að berast blaðinu með góð-
um fyrirvara. Þannig verður
grein, sem birtast á í miðviku-
dagsblaði, að berast í síðasta lagi
fyrir hádegi á mánudag og hlið-
stætt með greinar aðra daga. í
minningargreinum skal hinn
látni ekki ávarpaður. Þess skal
einnig getið, af marggefnu til-
efni, að frumort Ijóð um hinn
látna eru ekki birt á minningar-
orðasíðum Morgunblaðsins.
Ilandrit þurfa að vera vélrituð og
með góðu línubili.
fyrir mér, svipmikil og virðuleg,
svo að sópaði að þeim, er þau
komu gangandi niður Stýri-
mannastíginn.
Ungur fékk Kristján að fara
með föður sínum á sjóinn á kútter
Björgvin, fyrstu ferðina þegar á
11. ári. Varð þetta upphafið að
áratugalangri sjómennsku, sem
aðeins var rofin þá tvo vetur, er
hann stundaði nám í Stýrimanna-
skólanum. Verður sú langa saga
ekki rakin hér að neinu gagni, þótt
merkileg sé, og munu aðrir vænt-
anlega verða til þess að gera henni
nokkru nánari skil. Þess skal þó
getið, að Kristján var við skip-
stjórn bæði á íslenzkum togurum
og um skeið erlendum. En mörg
síðustu árin á sjónum var hann
stýrimaður hjá hinum mikla afla-
kóngi, Guðmundi Jónssyni, mági
sínum, fyrst á Skallagrími, en síð-
an á Reykjaborg, sem var þá lang-
stærsti togari Islendinga og Guð-
mundur aðaleigandi að. Var þar
hin ágætasta samvinna með
tengdum og traustasta vinátta. Þá
var Kristján nokkur sumur fyrir
síðari heimsstyrjöld leiðsögumað-
ur á danska hafrannsóknarskipinu
Dönu. Voru þar á skipi færustu
vísindamenn Dana í haf- og fiski-
fræði. Var Kristján þar glæsilegur
fulltrúi þjóðar sinnar, og var oft
til þess tekið, hve vel hefði farið á
með honum og hinum dönsku vís-
indamönnum og áhöfn skipsins.
Má og mikið vera, ef þeir mágar,
Guðmundur skipstjóri og Krist-
ján, ásamt Ellert, föður hans, eru
ekki einhverjir fyrstu íslenzku
fiskimennirnir, sem gera sér ljóst
gildi vísindalegra rannsókna í
þessum greinum. Og engin tilvilj-
un mun það vera, að fyrsti íslenzki
fiskifræðingurinn, Bjarni Sæ-
mundsson, stundaði árum saman
rannsóknir sínar á Skallagrími í
góðri samvinnu við skipshöfnina.
í allri sjómennsku Kristjáns
naut sín vel frábær nákvæmni
hans og vandvirkni í vinnubrögð-
um. Var á orði haft, að einu gilti
um skyggni eða hve langt suður í
hafi skip Kristjáns væri statt,
aldrei brygðist, að miðun hans
stæðist fullkomlega, hvort sem
stefnt skyldi á Dyrhólaey eða
Reykjanes.
Kristján var maður fríður sýn-
um og höfðinglegur. Myndugleiki
hans og ákveðin framkoma, án
alls hroka eða stærilætis, ollu því,
að öllum féll vel stjórn hans og
treystu honum. Það er alkunna, að
atburðir, jafnvel þótt hversdags-
legir séu, geta greypzt í vitund
manna og fyrnast aldrei. Tveir
slíkir eru mér minnisstæðir, er ég
varð vitni að því fyrir fjöldamörg-
um árum, hve skemmtilega og
vinsamlega hásetar við undirbún-
ing brottfarar úr höfn tóku yfir-
manni sínum, er hann sté inn yfir
borðstokkinn. Með græskulaus
spaugsyrði á vörum ræddi hann
við menn sína, svo að birti yfir
allra svip, enda var hann hinn orð-
heppnasti maður. Hafði hann
þann góða kost úr báðum ættum,
frá föður sínum og Árna móður-
föður, sem á sinni tíð var sagður
fyndnasti maður í Reykjavíkurbæ.
Kristján fann vissulega „lífsins
krydd“ og lagði það aldrei í kistur
inn.
Laghentur var Kristján svo vel,
að segja mátti, að flest léki honum
í höndum. Þessu fylgdi hreinlæti
og snyrtimennska. Kom þetta sér
oft vel á hafi úti, ef menn urðu
fyrir minni háttar meiðslum, sem
oft kann verða. Mátti þá segja, að
hann hefði læknishendur. Get ég
um þetta borið af eigin reynslu,
þótt aldrei hafi sjó stundað. Smá-
vegis meiðsli á unglingsárum
höfðust illa við, og fór svo, að illt
hljóp í með bólgu mikilli og grefti.
Gerði þá Kristján að sárinu æfð-
um höndum, og þurfti síðan eng-
inn læknir um að bæta.
En þessu ytra hreinlæti fylgdi
annað, sem kalla mætti hið innra.
Aldrei minnist ég þess að hafa
heyrt Kristján láta sér um munn
fara hnjóðsyrði um nokkurn mann
né bera sér blótsyrði í munn.
Hafði þetta þau áhrif, sem flest-
um munu þykja næsta ótrúleg, að
um skipverja þeirra máganna,
Guðmundar og Kristjáns, var
sagt, að þeir blótuðu aldrei. Vera
má, að hér sé það einnig skýring-
in, að þá var á togurunum valinn
maður í hverju rúmi; öðrum var
vísað í land.
Eftir að Kristján hætti á sjón-
um vann hann að ýmsu um skeið,
brá sér meðal annars til Kaup-
mannahafnar einn vetrartíma og
lærði þar viðgerð og stillingu átta-
vita. Síðustu 20 ár starfsævinnar
vann hann sem skoðunarmaður
við sjótjón hjá tryggingafélaginu
Almennum tryggingum, allt til 82
ára aldurs. Má þá segja, að lyki að
mestu nær 70 ára samfelldri og
farsælli starfsævi.
Árið 1921 sté Kristján það
skref, sem hann taldi jafnan
mesta gæfuspor sitt. Þá gekk hann
að eiga heitkonu sína, Láru Jóns-
dóttur, sem var yngsta barn hjón-
anna Vigdísar Magnúsdóttur frá
Miðseli í Reykjavík og Jóns Þórð-
arsonar frá Engey. Bjó sú fjöl-
skylda allan búskap sinn í litlu
steinhúsi, númer 36 við Vestur-
götu, Vigdís lengst af sem ekkja
með börnum sínum. Þurfti Krist-
ján því ekki langt að leita sér
konuefnis, hann við Stýrimanna-
stíginn, en hún við Vesturgötu,
beint fyrir norðurenda Stýri-
mannastígs. Á búðkaupsdaginn
sendi þeim gamall vinur þeirra,
Kristleifur Þorsteinsson, bóndi og
fræðimaður á Stóra-Kroppi í
Borgarfirði, þessar árnaðaróskir í
ljóðabréfi frá sér og sínum:
Góða Lára, hljóttu hér
hafskipsfarm af láni.
Dragi það úr víðum ver
valmennið hann Stjáni.
Knúsi hann aldrei knorr við sker,
kvikan þó að gráni.
Lendingin í lagi fer,
lýsi sól og máni.
Allra heilla óskum vér,
alltaf heimur skáni.
Haldi guð í hönd á þér,
— hina geymi Stjáni.
Verður naumast annað sagt en
þessi góðu orð hafi að fullu rætzt.
Þeim Láru og Kristjáni hlotnaðist
sú hamingja að fá að lifa saman í
ást og eindrægni nær 63 ár, í
hjúskap, sem var á allan hátt til
fyrirmyndar. Þótti mér alltaf með
ólíkindum, að þeim hefði nokkru
sinni orðið sundurorða. Mun fleir-
um hafa fundizt þetta, því að eitt
sinn heyrði ég einn gest þeirra
hafa orð á, að þau hlytu ævinlega
að hafa verið sammála. Bæði neit-
uðu þau þessu þegar í stað, en
voru jafnframt sammála um, að
hvorugt hefði nokkru sinni gefið
það hinu að sök.
Fyrstu fjögur árin bjuggu ungu
hjónin hjá Vigdísi, móður Láru, en
haustið 1925 fluttust þau í nýreist
hús sitt á vesturhluta lóðar gamla
hússins við Vesturgötu 36, merkt
36B. Áttu þau þar heimili samfellt
58 ár, allt þar til þau gerðust
vistmenn á elliheimilinu Grund
síðastliðið haust. Sagði Kristján
stundum í gamni um búferlaflutn-
inga þeirra hjóna, að samtímis
því, sem svo margir hefðu flutzt
búferlum landshorna milli, hefði
hann farið aðeins þrisvar milli
húsa í vesturbænum, um 100
metra í hvert sinn. Lára ætti þó
„metið", því að hún hefði aðeins
flutt sig til um einn metra! En svo
mjótt var milli gamla og nýja
hússins, þar sem þrengst var.
Þau hjón eignuðust tvær dætur,
Jónínu Vigdísi og Magdalenu. Jón-
ína er gift Ragnari T. Árnasyni,
fyrrum útvarpsþul, og eiga þau
fimm börn. Magdalena átti Ára
Gíslason bókbindara, og eignuðust
þau fjögur börn, en misstu eitt
nýfætt. Magdalena lézt eftir
nokkra vanheilsu í ársbyrjun 1972,
aðeins 45 ára. Hún var yndisleg
kona og öllum mjög harmdauði, er
hana þekktu, jafnt skyldum sem
óskyldum. Var þá ekki sízt að-
dáanlegt, með hve mikilli stillingu
og æðruleysi aldraðir foreldrar
hennar báru hinn mikla missi,
mestu sorg ævi sinnar.
Valmenni nefndi hinn glögg-
skyggni vinur Kristján. Mun hon-
um vart betur lýst í einu orði.
Hann var í miklum mæli gæddur
þeim mannkostum, sem hvern
drengskaparmann mega prýða, en
um sumt var hann, að mínu viti
eftir ævilanga nána viðkynningu,
svo fágætur maður að eðli, svo
heilsteyptur að allri gerð að hann
varð ósjálfrátt fyrirmynd. Reglu-
semi hans var einstök og hófsemi í
hvívetna, og hvorki freistaði hans
tóbak né áfengi. En samfara þessu
var hann manna hjálpsamastur og
örlátastur, þegar með þurfti. Ekki
var hann fyrr kominn úr veiðiferð
en glænýr fiskurinn var, svo að
lítið bar á, sendur til heimila, þar
sem hann vissi þröngt í búi. Þá
varð heimkoma hans úr söluferð-
um til Englands fleirum fagnaðar-
efni en hans nánustu, er ýmislegt
sælgæti kom innúr dyrunum,
einkum ávextir, sem voru þá á
flestum heimilum fágæt munað-
arvara. Og þá má ekki gleyma jól-
unum. Alveg sjálfsagður þáttur í
jólaundirbúningnum þóttu gjafa-
sendingar til ýmissa, er ástæða
var til að gleðja. Á hverju að-
fangadagskvöldi var það um ára-
bil föst venja, að þau Lára buðu
eftir kvöldsöng til sín fjölda ætt-
ingja, tengdafólks og gamalla
vina. Var þá glaðzt með glöðum
langt fram á kvöld og öllum veitt
af rausn, en þó án alls bruðls,
gjafir gefnar, gengið í kringum
jólatré og sungnir jólasálmar og
önnur jólalög. Urðu þetta okkur
börnunum ógleymanlegar stundir
og munu þessi æskujól mín ævin-
lega standa mér fyrir hugskots-
sjónum sem jól eins og þau eiga að
vera og geta bezt orðið.
Af öllu þessu leiddi eins og af
sjálfu sér, að þetta ágæta heimili
varð allsherjar-miðstöð ættingja
og vandamanna beggja hjónanna
og fjölmargra vina. Bróðir Láru,
Jón Otti skipstjóri, hafði um svip-
að leyti og þau Kristján reist sér
hús á austurhluta lóðar gamla
hússins, .merkt 36A, en Guðrún,
elzta systir þeirra, bjó með sinni
fjölskyldu í gamla húsinu. Voru
þessar fjölskyldur allar afar ná-
tengdar og mikill samgangur á
milli. Guðmundur, mágur Krist-
jáns, og Ásta, mágkona hans, kona
Bjarna Ásgeirssonar alþing-
ismanns, áttu þá heimili á Reykj-
um í Mosfellssveit með fjölskyld-
um sínum. Allt þetta fólk var nær
daglegir gestir á Vesturgötu 36B.
Oft risu öldurnar hátt í stjórnmál-
unum á þessum árum, og má
nærri geta, að ekki fóru alltaf
saman skoðanir húsráðenda, sem
voru eindregnir sjálfstæðismenn,
og framsóknarþingmannsins
Bjarna Ásgeirssonar. En aldrei
varð ég þess var, að ólíkar skoðan-
ir þeirra yllu nokkru missætti og
því síður kala þeirra í milli. Miklu
fremur glæddi það vináttu þeirra
og virðingu hvers fyrir öðru, hve
skynsamlega og rólega ræða mátti
ýmis þau mál, sem þá voru hvað
viðkvæmust.
Ekki var síður gleðilegt að fylgj-
ast með því, hve unga fólkið
hændist að þeim hjónum, Láru og
Kristjáni. Á heimili þeirra þekkt-
ist ekki það fyrirbrigði, sem nú
tíðkast að kalla kynslóðabil.
Barnabörnin, átta að tölu, og síðar
makar þeirra, sem gift eru, hafa
nánast átt þar alla tíð annað
heimili sitt. Og nú síðari árin hafa
barnabarnabörnin bætzt í þennan
samstæða hóp. Áttu þau öll í afa
sínum og langafa trausta stoð og
styttu og af lifandi áhuga fylgdist
hann með hverjum áfanga þeirra
á menntabrautinni og gladdist
með þeim. Með Kristjáni og syst-
kinum hans og þeirra fólki var og
æviniega hin kærasta vinátta.
Vissulega má um það deila, hve
mikið sannmæli sé fólgið í hinum
ævaforna orðskvið, að hver sé
sinnar gæfu smiður. Slíkar alhæf-
ingar orka jafnan nokkurs tví-
mælis. En segja verður það eins og
er, að fáir — jafnvel enginn mér
kunnugur — hefur sannað hann
betur en Kristján Schram. Þannig
birtist hann mér í öllu dagfari
sínu. Slíkra manna er hollt að
minnast og ber að minnast sem
lengst, ekki umfram allt þeirra
sjálfra vegna, heldur miklu frem-
ur okkar, sem eftir lifum, að við
megum göfgast af minningunni
um þá.
Nú að leiðarlokum er mér efst í
huga einlægt þakklæti fyrir að
hafa notið ævilangrar órofa vin-
áttu mikils drengskaparmanns.
Aldraðri móðursystur minni og
öðrum ástvinum Kristjáns votta
ég samúð okkar systkina og
vandamanna okkar. En sjálfan
hann þykir mér vel hæfa að kveðja
með hinum fleygu orðum Horati-
usar hins rómverska í þýðingu
Gríms Thomsens:
Vammlausum hal og vítalausum fleina
vant er ei, boglist þarf hann ei að reyna,
banvaenum þarf hann oddum eiturskeyta
aldrei að beita.
Jón S. Guðmundsson
Föðurbróðir minn, Kristján
Schram, er fallinn í valinn. Með
honum er genginn góður maður,
gamalgróinn Vesturbæingur og
stólpi ættar sinnar og samtíðar.
Hann kvaddi í hárri elli, eftir
langt og farsælt ævistarf. Hans er
nú saknað af stórum frændgarði
og fjölmennum vinahópi.
Kristján var fæddur á Vestur-
götunni, 11. okt. 1895 og átti alla
tíð heima í Vesturbænum. Hann
var sonur Ellert Kr. Schram og
Magdalenu konu hans og var elst-
ur 5 systkina og eru nú 2 þeirra
eftirlifandi, Margrét og faðir
minn Björgvin.
Tíu ára gamall fór hann fyrst á
sjó með föður sínum, sem þá var
skipstjóri á skútunni Björgvin og
átti sjórinn ávallt allan hug hans
síðan. Ungur varð Kristján háseti
á togara, sem hét Njörður, en það
skip var skotið niður í fyrri heims-
styrjöldinni, en síðar var keyptur
annar togari, einnig nefndur
Njörður og réðst Kristján aftur
sem háseti á það skip. Á báðum
þessum skipum var Guðm. Guðna-
son skipstjóri, og hafði Kristján
miklar mætur á þeim manni. Síð-
an lá leið hans í Stýrimannaskól-
ann og þaðan útskrifaðist Krist-
ján 1918, 22ja ára gamall. Auk þess
lauk hann prófi í gufuvélfræði.
Eftir útskriftarpróf fór hann
með seglskipinu Hugin til Ítalíu
með saltfiskfarm, en 1. desember
1918 var skipið statt í Gíbraltar,
og var þá dreginn niður danski
fáninn, en sá íslenski dreginn að
hún. Trúlega hafa ekki mörg ís-
lensk skip verið í erlendri höfn
þennan sögufræga dag, en það
voru stoltir íslenskir sjómenn,
sem heiðruðu íslenska fánann og
fullveldið í Gíbraltar 1. des. 1918.
Kristján hafði ávallt gaman af að
segja frá þessu atviki, og seinna í
ferðinni, í Genúa, lét hann ítalsk-
an listmálara mála seglskipið með
íslenska fánanum. Ættjarðarástin
hefur brunnið í brjósti hins unga
sjómanns, þótt fjarri heimaslóð-
um hafi verið.
Kristján var um tíma á erlend-
um togurum og 1924 keyptu Fær-
eyingar togara af íslendingum og
fór Kristján með togarann til
Færeyja og kenndi Færeyingum
að fiska í botnvörpu. Var hann
skipstjóri í Færeyjum í eitt ár, en
tók þá við skipstjórn á íslenskum
togurum um árabil. Síðustu árin
var hann stýrimaður hjá mági sín-
um, Guðmundi Jónssyni, þeim
landskunna og fengsæla afla-
manni, bæði á Skallagrími og sfð-
ar á stærsta togara íslendinga,
Reykjaborginni. Guðmundur var
mágur Kristjáns og einnig hans