Morgunblaðið - 22.02.1984, Blaðsíða 2

34
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 22. FEBRÚAR 1984
Myndlist
Valtýr Pétursson
Það hefur mikið staðið til hjá
Þorvaldi Skúlasyni að undanTornu.
í desember síðastliðnum kom út
mjög greinargóð og merkileg bók
um hann, og í því sambandi efndi
Búnaðarbanki íslands til sýningar
á verkura hans í nýopnuðu hús-
næði sinu (gjaldeyrisdeild), og nú
hefur verið opnuð sýning á mynd-
um undir gleri frá ýmsum tímum í
Listmunahúsinu við Lækjargötu.
Þarna eru myndir gerðar með krít,
tússi, þekjulitum og klippmyndir
ásamt blandaðri tækni. Alls eru á
þessari sýningu 44 myndir, og gefa
þær afar skemmtilega mynd af
málaraferli Þorvalds Skúlasonar.
Það er afar ferskur blær yfir
þessari sýningu og hún sómir sér
vel í því ágæta húsnæði sem
Listmunahúsið er. Þarna fer
Þorvaldur á slíkum kostum, að
ekki verður nánar tíundað í
þessum fáu línum. Þarna er sýn-
ing, sem menn mega ekki láta
framhjá sér fara, og ég fullvissa
fólk um, að sjaldan hefur Þor-
valdur komið ferskari og hress-
ari til leiks en einmitt í þetta
skiptið. Sum þeirra verka, sem
þarna eru nú til sýnis, hafa
orsakað stærri og veigameiri
verk og því sýna þau vissan þátt
í myndgerð Þorvalds. Hann er
löngu viðurkenndur sem einn
færasti listamaður þjóðar sinn-
ar, og einmitt þessi sýning í
Listmunahúsinu ætti að undir-
strika það álit manna. Síðastlið-
in ellefu ár hefur Þorvaldur sýnt
árlega með félögum sínum í
Septem og þá oft á tíðum verið
með verulegt framlag til þeirrar
sýningar. Þar hefur hann verið
með olíumálvek fyrst og fremst
og það ekki af smæstu gerð, sum
þeirra. Ég veit ekki, hvort marg-
ir gera sér grein fyrir, hvert
þrekvirki það er að stunda svona
sýningarhald, sem árlega verður
að endurnýja og standa í stór-
ræðum á hverju hausti. Þetta
hefur Þorvaldur gert með mikilli
prýði og hefur hvergi látið deig-
an síga fyrir aldri og öllu, sem
því fylgir. Hann hefur sem sagt
sýnt óvenjulegt þrek og baráttu-
hug, eins og afköst hans óneit-
anlega sanna.
Nú hefur Þorvaldur farið í
handraðann og tekið fram ýmis-
legt, er hann hefur sankað að sér
á löngum starfsferli. Þá kemur
og greinilega í ljós á þessari sýn-
ingu, hvernig hann hefur unnið
frá einu viðfangsefni til annars,
og margar myndir á þesari sýn-
ingu eru gott dæmi um listaverk
frá því, sem sumir hafa kallað
hinn heróiska tíma í íslenskri
list.
Ég er nýbúinn að skrifa grein í
þetta blað um bókina um Þor-
vald og ætla því að reyna að
forðast að endurtaka það, sem
þar var sagt um hann. En ég vil
árétta allt, sem ég hef um Þor-
vald Skúlason sagt á prenti fyrr
og síðar. Þar hefur mér hvergi
snúist hugur, og að lokum vil ég
hvetja fólk eindregið til að skoða
þessa sérstöku og fallegu sýn-
ingu, sem nú stendur í List-
munahúsinu.
f kyrrlátu sveitaþorpi í Svíþjóð
hverfur kona með dularfullum
hætti. Vel falið lík hennar finnst
af tilviljun. Grunur fellur á ná-
granna konunnar. En það er ekki
fyrr en lögreglumaður fellur í
skotbardaga að hjólin fara að snú-
ast. Gæfur hversdagsmaður er að
lokum afhjúpaður sem morðingi
ástkonu sinnar.
Efasemdir Kollbergs um starf
lögreglumanna eru stór hluti
Lögreglumorðs. Þegar hann tekur
ákvörðun um að láta af störfum í
lögreglunni gefur hann m.a. eftir-
farandi skýringu:
„Það er sannfæring mín að stór-
felld aukning ofbeldisbrota á und-
anförnum áratug stafi að mjög
verulegu leyti af því að lögreglu-
menn eru sýknt og heilagt búnir
skotvopnum. Það er staðreynd,
sem unnt er að sanna með dæmum
frá mörgum öðrum löndum, að
ofbeldisglæpum fjölgar jafnskjótt
hvarvetna sem lögregla gengur á
undan með illu eftirdæmi, ef svo
má segja. Eftir atburði síðustu
tíma liggur í augum uppi að á
þessu sviði er ekki við öðru að bú-
ast en vont fari versnandi. Eink-
um á það við um Stokkhólm og
aðrar stærstu borgirnar í landinu.
í menntun lögreglumanna er
alltof lítið sinnt um kennslu í sál-
arfræði. Þar með brestur lögreglu-
menn þá forsendu sem ef til vill
ræður mestu um árangur þeirra í
starfi sínu.“
Þýðing ólafs Jónssonar er vönd-
uð og lifandi, stundum með óvænt-
um bókmenntalegum tilvísunum:
„Það var fagurt veður, heiður
himinn og komið haustkul í vind-
inn. En það haggaðist ekki hár á
höfði hennar, það var svo vel
lagt.“
Erlendur Jónsson
Loftur Guttormsson: BERNSKA,
UNGDÓMUR OG UFPELDI A
EINVELDISÖLD. 238 bls. Sagn-
fræðistofnun H.í. Reykjavík, 1983.
Á titilsíðu standa þessi orð:
»Tilraun til félagslegrar og lýð-
fræðilegrar greiningar.« Höfund-
ur segir í formála að ritið sé
»sprottið af rannsóknum sem ég
hef stundað þrjú undanfarin ár á
fjölskyldu- og uppeldisferlum á Is-
landi á nýöld, einkum á tímabilinu
1750—1850, áður en hefðbundin
samfélagsskipan fór að riðlast.*
Efnið er í sjálfu sér merkilegt
og vekur fleiri spurningar en svar-
að verði. Kunnugt er að fjölskyld-
ur gátu verið stórar í gamla daga.
Loftur Guttormsson
Naumast þótti frásagnarvert þótt
hjón ættu þetta tíu, tólf börn;
jafnvel fleiri. Hví fjölgaði ekki
þjóðinni; fækkaði jafnvel stund-
um? Drepsóttir, munu menn
segja. Ungbarnadauði. Óáran.
Þeir, sem þykjast lærðari, segja
gjarnan sem svo að landið hafi
ekki borið fleiri íbúa. Meira að
segja eimir enn eftir af þeim skoð-
unum að á íslandi geti ekki lifað
nema mjög fámenn þjóð.
Loftur Guttormsson kollvarpar
ekki þessum hugmyndum en
bregður þó nýju ljósi yfir efnið.
Ungbarnadauði og drepsóttir
hjuggu skarð í fólksfjöldann. Og
ekki varð einokun og hafís til að
auka viðgang kynstofnsins. En
fleira varð til að halda fólksfjöld-
anum í skefjum. Til dæmis þótti
ótækt að karl og kona stofnuðu
heimili nema þau hefðu að
minnsta kosti einhverja kotnefnu
til ábúðar. Jarðafjöldinn takmark-
aði þannig fjölda hjónabanda.
Þeir, sem enga hrepptu jörðina,
voru þar með dæmdir til einlífis
og þá um leið stranglega fyrir-
munað að auka kyn sitt. Vinnuhjú
á öllum aldri voru því jafnan
drjúgur hluti þjóðarinnar. Því fór
víðs fjarri að verulegur meirihluti
kvenna æii börn. Og þar sem af-
föllin urðu jafnan tilfinnanleg
gengur dæmið upp: þjóðinni fjölg-
aði lítið eitt þegar vel áraði en
fækkaði aftur í hallærum.
Loftur Guttormsson hefur þann
háttinn á að hann skyggnist fyrst
til Evrópu — skoðar hvernig upp-
eldi var háttað þar á einveldisöld,
hvernig þjóðir ræktu uppeldis-
skylduna og hvaða hugmyndir al-
menningur gerði sér um börn og
unglinga. Þess konar flokkun var
þá langt frá því mótuð í líking við
það sem nú gerist, skilin: barn,
unglingur — hreint ekki ljós.
A íslandi gegndi svipuðu máli
að svo miklu leyti sem íslenskt
þjóðfélag var sambærilegt við
önnur Evrópulönd.
Lútherstrúin, sem náði mestum
áhrifum í tíð guðrækisstefnunnar
á 18. öld, hafði víðtæk áhrif. Loft-
ur Guttormsson segir að »hinar
nýju fræðslukröfur píetismans
hafa í framkvæmd orðið afdrifa-
ríkar fyrir skilning manna á því
sem á okkar dögum kallast
fræðsluskyldualdur.*
Heimilin mótuðust af stjórn-
arháttunum. Og uppeldið dró dám
af hinu sama. Hvert heimili var
smákonungsríki með óskoruðu
einveldi húsbóndans. Hann sagði
ekki aðeins fyrir verkum. Skoðan-
Jóhann Hjálmarsson
Maj Sjöwall og Per Wahlöö:
Lögreglumorð.
Skáldsaga um glæp.
Ólafur Jónsson þýddi.
Mál og menning 1983.
I Lögreglumorði eru eins og
fyrrum í sama sagnaflokki kunnar
persónur á ferð: Martin Beck og
Lennart Kollberg, kappar úr
morðdeild Stokkhólmslögreglunn- ■
ar. En jafnvel gamlir sakamenn
skjóta upp kollinum og eru vitan-
lega grunaðir um græsku. Það er
yfir Lögreglumorði endurminn-
ingablær og nokkuð um upprifjan-
ir þess sem áður hefur gerst í sög-
unum. ,
Eins og löngum áður hjá Maj
Sjöwall og Per Wahlöö er því lýst
hvernig umhorfs er bak við yfir-
borð velferðarinnar. Hræðilegir
glæpir eru framdir. Og það er
meira um fátækt og mannlega
eymd en menn gera sér grein
fyrir.
I Lögreglumorði er að vanda
fjaliað nokkuð um flónsku lög-
regluþjóna og hið varhugaverða
almenningsálit. Góðu lögreglu-
þjónarnir eiga í erfiðleikum með
að hemja hina vondu sem sjást
ekki fyrir í viðleitni sinni við að
Þorvaldur sýnir
ir hans sem skipanir voru líka
»réttar«! Af þeim sökum hafði
hann fullt og óskorað forræði
fyrir börnunum á heimili sínu,
hvort heldur þau voru hans eða
annarra. Og hlýðni og undirgefni
voru boðorð númer eitt. Loftur
dregur þá ályktun af ýmsum
heimildum að bændur hafi stund-
um sent börn sín í vist til vanda-
lausra til að þau lærðu að hlýða
möglunarlaust!
Um sjö ára aldur var talið við
hæfi að börn byrjuðu bóknám —
að svo miklu leyti sem um slíkt
var að ræða — og þá um leið að
vinna sem var ekki aðeins sjálf-
sagður þáttur uppeldisins heldur
lífsnauðsyn.
Uppeldi var hart á okkar tíðar
mælikvarða. »Berja skal barn til
batnaðar.« Börn voru öguð til erf-
iðis, lamin áfram. Og vitanlega
breyttist ekki uppeldi á einni
nóttu við það að einveldi var af-
numið. Það varð æ algengara með-
al þeirra, sem fæddust eftir 1850,
að skrifa endurminningar að ævi-
lokum. Loftur Guttormsson vitnar
nokkuð til þeirra. Þar sem þjóðlíf
íslendinga breyttist lítið frá
kynslóð til kynslóðar færa þær
okkur örugglega heim sanninn um
hvernig uppeldi var háttað hér
aldirnar í gegnum. Meðal annars
skírskotar Loftur til ritgerðar Ól-
afar frá Hlöðum: Bernskuheimili
mitt. Þar er ófegruð lýsing á atlæti
því sem börn urðu að sæta á seinni
hluta 19. aldar. í raun og veru
hjarði gamla þjóðfélagið, íslenska,
fram undir 1940. Allt til þess tíma
var í sveitum fjöldi vinnuhjúa sem
var í raun ofurseldur duttlungum
húsbænda sinna. Og sama máli
gegndi þá auðvitað um börnin.
Þessi bók Lofts Guttormssonar
byggir á sagnfræðilegum stað-
reyndum svokölluðum, getgátum,
ályktunum, ímyndun. Að mínum
dómi er hún fróðieg. En fyrst og
fremst er þetta skemmtileg hug-
leiðing, kannski nokkuð langdreg-
in með köflum, allt um það prýði-
lega læsileg. Þarna er margt sem
maður vissi áður en einnig athug-
anir sem ég hygg að sagnfræð-
ingar hafi ekki svo mjög gefið
gaum að hingað til.
Maj Sjöwall og Per Wahlöö.
gæta laga og réttar. Oft verður
fljótfærni hinna ákaflyndu til að
spilla fyrir og skapa ný vandamál.
Beck og Kollberg fara sér að engu
óðslega og uppskera laun þolin-
mæðinnar. Én þeir eru líka
mannlegir og ekki bara tómar
hetjur.
Martin Beck hugsar mikið til
Rheu sinnar í Stokkhólmi sem
hefur kennt honum magaveikum
og fráskildum að endurlifa unað
ástarinnar. Lennart Kollberg get-
ur ekki haldið aftur af matarlyst
sinni og er farinn heldur betur að
fitna.
Bókmenntir
Bókmenntir
Uppeldissaga
Beck ástfanginn, Koll-
berg kominn með ístru