Morgunblaðið - 22.02.1984, Blaðsíða 21

MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 22. FEBRÚAR 1984
53
Enn um Spegilsmálið
Viðbótarvörn fyrir Úlfar Þormóðsson
— eftir Sigurmar K.
Albertsson
Það er ekki oft að dómarar taka
til umræðu á opinberum vettvangi
mál, er þegar hafa verið sótt og
varin og dómur gengið, hvað þá ef
málinu hefur verið skotið til æðri
dóms. En einnig í þessu tilliti er
Spegilsmálið sérstakt. Tveir dóm-
arar af þremur hafa haldið málinu
áfram eftir að dómur gekk í undir-
rétti, dr. Eysteinn Sigurðsson í
tveimur blaðagreinum 9. og 21.
desember sl. og sr. Bjarni Sigurðs-
son í fyrirlestri um málið i Há-
skóla íslands 8. desember. Það er
því ekki úr vegi að koma sjónar-
miðum hins dæmda að einhverju
leyti inní umræðuna, og tel ég mig
ekki vera fyrri til að bregða út af
hefðbundinni reglu í samskiptum
dómara og lögmanna.
Spegilsmálið er merkilegt um
margt. Tímaritið var gert upptækt
að kröfu ríkissaksóknara. I krafti
embættis síns gat hann komið öllu
lögregluliði landsins af stað á
einni kvöldstund og sent það á alla
blaðsölustaði í landinu án þess að
bera málið undir dómara, hvað þá
að gefa útgefanda ritsins nokkra
skýringu á ástæðum aðgerðanna.
Borið var undir Hæstarétt ís-
lands hvort saksóknaraembættið
hefði þetta vald og var þar m.a.
varpað fram þeirri spurningu,
hvort aðgerðir sem þessar stæðust
vegna ákvæða 72. gr. stjórnar-
skrárinnar um prentfrelsi.
Meirihluti Hæstaréttar kvað
upp þann dóm, að aðgerðir þessar
stæðust að lögum þrátt fyrir
ákvæði stjórnarskrárinnar. Sak-
sóknaraembættið hefur þannig
fulla heimild til að beita valdi til
að stöðva útgáfu og dreifingu
prentaðs máls og þarf ekki fyrir-
fram að bera það undir dómstóla
og sá, sem fyrir valdbeitingunni
verður, á þess engan kost að gæta
réttar síns fyrr en löngu síðar.
Fæstir lesendur hafa átt þess
kost að sjá hið forboðna eintak af
Speglinum. Þeir fáu, sem náð
höfðu í eintak, skildu síst, hvað
um var að vera. Aðrir drógu auð-
vitað þá ályktun að hér hlyti að
vera á ferðinni mjög alvarlegt
brot, enda eiga þessar lögregluað-
gerðir enga hliðstæðu í prent- og
réttarsögu landsins. Gróusögur og
getgátur um efni blaðsins mögn-
uðust dag frá degi og saksóknara-
embættið gaf frá sér óljósar yfir-
lýsingar um klám og meiðyrði.
Mánuði eftir upptökuna komu svo
loks ástæðurnar. Ríkissaksóknari
hafði þá ákveðið að ákæra fyrir
brot á klám- og guðlastsákvæðum
hegningarlaganna og þóttu mikil
tfðindi a.m.k. hvað varðar hið síð-
arnefnda.
Útgefandi Spegilsins, Úlfar
Þormóðsson, var svo á endanum
dæmdur fyrir hvort tveggja, og þó
ekki, eins og síðar mun verða vikið
að.
Víkjum fyrst að kláminu.
í 210 gr. almennra hegningar-
laga er bannað að viðlagðri refs-
insu að prenta og birta klám. Ekki
veit ég hvort það er vegna um-
burðarlyndis eða tíðarandans að
klámákærur og þá áfellisdómur
vegna kláms eru ákaflega fátíðir á
(slandi, en aðeins einn slíkur dóm-
ur hefur fallið í Hæstarétti.
Að sönnu er hvergi að finna I
lögum skilgreiningu á hugtakinu
klám. Þar sem fordæmi í eldri
dómum er ekki heldur til að
dreifa, hafa menn kannski gefist
upp við að skilgreina hvað sé klám
og hvað ekki, enda næsta erfitt að
grípa á hugtaki, sem er háð jafn
huglægu mati.
Þennan vanda hafa dómarar í
Spegilsmálinu viðurkennt og voru
þeir sammála um „að ein saman
mynd af nöktum líkömum, jafnvel
þótt í kynæsandi stellingum væri,
gæti ekki talist klám í nútíma-
skilningi". (Dr. Eysteinn Sigurðs-
son.) Hér á landi er heldur ekki
pukrast með blöð og tímarit, sem
eru uppfull af því sem flestir
a.m.k. telja að nálgist hugtakið
klám. Blaðarekkarnir hjá Sigfúsi
Eymundssyni og vfðar eru a.m.k.
ekki hafðir úti í horni eða niðri í
kjallara. Ég fór í verslanir fyrir
málflutninginn og keypti af
handahófi rúmlega 30 rit, flest
erlend, en nokkur innlend. Á
boðstólum voru miklu fleiri rit, en
mér fannst þetta hlyti að duga
sem sýnishorn, auk þess sem af-
greiðslufólk og aðrir viðskiptavin-
ir voru farnir að gefa mér nægi-
legt hornauga, þegar ég hafði
safnað saman þessum bunka.
Myndefni þessara rita gekk miklu
frekar í þá átt að geta talist klám
en myndefni Spegilsins gerði
nokkurn tíma og það litla, sem ég
leit yfir í lesmálinu, var mun gróf-
ara en það sem ákært var út af í
Spegilsmálinu. Myndefnið var þó
frábrugðið að því leyti að þessi rit
sýndu einkum myndir af nöktum
konum, sumar svo nákvæmar, að
þær hefðu vel getað verið í
kennslubókum í líffærafræði.
Myndirnar sem ákært var útaf í
Speglinum voru hins vegar af
nöktum karlmönnum. Það var því
kannski ekki að ófyrirsynju að
Kvennaframboðið beindi þeirri
spurningu til saksóknaraembætt-
isins hvort það eitt teldist klám að
sýna myndir af nöktum karl-
mönnum. Alla vega var ekki ákært
út af tveimur myndum af nöktum
konum, sem Spegillinn sýndi i
fremur ankannalegum stellingum.
Ég velti þeirri spurningu upp
við málflutninginn, hvers vegna
eitt íslenskt tímarit væri tekið út,
gert upptækt og útgefandinn
kærður fyrir klám, þegar allir eiga
að vera jafnir fyrir lögum. Því var
til svarað að saksóknaraembættið
vissi af hinum ritunum, en væri
ákaflega fáliðað og hefði því ekki
komið því í verk að láta til skarar
skríða gegn öðrum en Speglinum.
Við slíku er auðvitað ekkert svar,
nema það að með sæmilegri skipu-
lagningu hefði mátt nota ferðina,
þegar lögreglulið landsins fór
dagfari og náttfari til að taka hús
á sjoppuhöldurum og bóksölum
um allt land.
Ég velti þeirri spurningu einnig
upp, hvaða fordæmisgildi áfellis-
dómur af þessu tagi myndi hafa.
Mun lögreglulið landsins geta
sinnt nokkru öðru héðan í frá en
að fletta blöðum og brenna? Á ís-
land að verða fyrsta landið í Evr-
ópu til að banna Playboy eða
kannski Playgirl, nú eða bæði rit-
in? Ef myndefni Spegilsins er
óhæft til birtingar hér á landi, þá
hljóta þessi víðfrægu blöð að falla
undir sama hatt.
Klámákæran í Spegilsmálinu
var í þremur liðum. I fyrsta liðn-
um var ákært vegna myndar af
karlmanni með kynfærin bundin í
snæri teygð upp að aftanverðu. Þá
var kært vegna lesmáls um
nafngreind hjón og að lokum
vegna myndar, þar sem maður ber
sig að því að sneiða framan af
kynfærum sínum svo og vegna
lesmáls sem tengist myndinni.
Höfðaði síðastnefnt til efnahags-
tillagna ákveðins stjórnmála-
flokks við síðustu alþingiskosn-
ingar og var í Speglinum tengt
nafngreindum frammámanni þess
sama flokks.
Sýknað var vegna fyrsta ákæru-
liðarins og einnig vegna lesmáls
sem tengdist síðari myndinni. í
sýknuorði vegna fyrsta liðarins
vitna dómarar til þess að Spegill-
inn eigi að vera grínblað eða háðs-
ádeila. Myndin sé hluti af háðs-
ádeilu blaðsins á nýtt þjóðfé-
lagsfyrirbæri, þ.e. kvennafram-
boðin og notuð til að skopast að
karlmanni sem reyni að smygla
sér inn á framboðslista kvenna
undir fölsku flaggi. Þetta sé ekki
klám.
Á sama hátt telja dómararnir
að texti þar sem fjallað er um
„styttingarleið" Alþýðubandalags-
ins sé ekki „klám í venjulegum
skilningi, enda höfðar hann á eng-
an hátt til kynlífs" segir þar.
Hins vegar er sakfellt út af
myndinni af manninum með hníf-
inn eða eins og einn dómaranna
kemst að orði: „Við töldum rétt að
beita klámákvæðinu þar.“ Og
hvers vegna? „Myndin höfði til
óeðlilegs, sjúklegs hugarfars og er
ekki með nokkru móti innlegg I
neina jákvæða og eðlilega umræðu
og gæti haft hættulegar afleið-
ingar úti í þjóðfélaginu," segir í
dómnum. Og ennfremur: „Telja
verður að tenging kynfæris og
stórhættulegs vopns á myndinni á
þann hátt að maður sé þess al-
búinn að misþyrma sjálfum sér
með grimmdarlegum hætti til
þess fallna að hvetja til misþyrm-
inga á kynlífssviðinu." Einn dóm-
aranna tengir myndina jafnvel
sjálfsmorðum og því þagnargildi,
sem þau liggja í f (slenskum
dagblöðum.
Gott og vel. En af hverju var þá
sýknað vegna hinnar myndarinn-
ar? Getur hún ekki á sama hátt
hvatt til sjúklegs ofbeldis? Ég get
ekki séð neinn verulegan mun á
mynd af manni, sem býr sig til að
sneiða framan af lim sínum og
mynd af manni, sem hefur bundið
tóg í kynfæri sín og togar þau til.
Þó ég sé ekki sveitamaður veit ég
að þetta svipar til aðferðar, sem
notuð er til að gelda naut og fola,
og er þeim skepnum ákaflega af-
drifarík. Það er auðvitað góð og
göfug hugsun hjá dómurunum að
koma í veg fyrir allt sem tengist
eða hvetur til ofbeldis, en því mið-
ur er nú veröldin þannig að ofbeldi
er hluti af öllu daglegu lffi, bæði
sem raunveruleiki og barna-
skemmtan, samanber t.d. mis-
þyrmingar í teiknimyndaflokkn-
um vinsæla um Tomma og Jenna.
í öðru lagi er sakfellt fyrir klám
vegna lesmáls um nafngreind
hjón. Það lesmál segir dómarinn
að sé „lágkúruleg, illkvittin, ófyr-
irleitin, móðgandi og f alla staði
hin grófasta árás á einkalíf fólks
og virðist aðeins sett fram í því
skyni að svívirða hjónin á hinn
grófasta hátt og selja blaðið".
Samtals séu fimm lýsingarorð
notuð í forsendum vegna þessa
ákæruliðar, — en ekkert þeirra
tengist á nokkurn hátt ákæru
vegna brota á klámákvæðum
hegningarlaganna, heldur má
tengja þau þeim ákvæðum sem
fjalla um meiðyrði. Á það má fall-
ast að lesmálið hafi verið smekk-
laust, fyndnin því misheppnuð og
vörn í meiðyrðamáli næsta erfið,
en lesmálið verður ekki að klámi
fyrir það eitt að fólk er nafngreint
og tengt sárasaklausum hlutum.
En dómurinn hefur snúið þessu
við og sakfellt vegna brots sem
ekki var ákært út af, og er það
raunar áréttað í grein dr. Ey-
steins. Niðurstöður refsidóma
verða hins vegar að vera f sam-
ræmi við ákæru. Annað myndi
leiða til einkennilegrar niður-
stöðu. Þá gætu smyglarar t.d. átt
á hættu að vera ákærðir fyrir
smygl, en sfðan dæmdir fyrir
sauðaþjófnað eða öfugt.
Þá er það guðlastið.
Ég verð að játa að ég var búinn
að gleyma því að þessi hegningar-
lagagrein var enn í íslenskum lög-
um. Því til afsökunar get ég nefnt
að refsiréttarprófessorinn í Há-
skóla íslands er hættur að fara
yfir þennan kafla í refsiréttinum,
þó hann sé að sönnu ekki stór.
Bæði Svíar og Norðmenn eru bún-
ir að taka greinina út úr sínum
Sigurmar K. Albertsson
„Ég velti þeirri spurn-
ingu upp viö málflutn-
inginn, hvers vegna eitt
íslenskt tímarit væri
tekið út, gert upptækt
og útgefandinn kæröur
fyrir klám, þegar allir
eiga aö vera jafnir fyrir
lögum. Því var til svar-
aö aö saksóknaraemb-
ættiö vissi af hinum rit-
unum, en væri ákaflega
fáliöaö og heföi því ekki
komið því í verk að láta
til skarar skríða gegn
öðrum en Speglinum.“
hegningarlögum. Greinin er enn í
dönskum hegningarlögum, en þeir
hafa aðeins einu sinni refsað
vegna guðlasts á þessari öld og var
tilefnið nasistaáróður gegn gyð-
ingum rétt fyrir seinni heims-
styrjöldina.
Ef menn hugleiða uppruna
refsiákvæðis vegna guðlasts þá
hafa öll samfélög á öllum tfmum
átt sér það sem kallað er „tabú".
Ef einhver þegn samfélagsins
braut gegn þessu tabúi varð að
refsa honum, því ella gátu guðirn-
ir tekið allt samfélagið til bæna og
það venjulega harkalega. Guð-
lastsákvæðið í íslenskum hegn-
ingarlögum er arfur frá þessum
forna tíma, og er langt frá því að
vera einungis tengt kristninni, því
fyrirbrigðið er miklu eldra og
þekktist t.d. vel á þjóðveldisöld. I
Islandssögunni, sem mér var
kennd í gagnfræðaskóla, var með-
al annars vísa Hjalta Skeggjason-
ar:
Eigi vil ek goð geyja,
Grey þykir mér Freyja.
Æ man annat tveggja
Óðinn grey eða Freyja.
Vegna þessarar vísu varð Hjalti
dæmdur sekur fyrir goðgá, en f
fyrriparti vísunnar kallaði hann
Freyju tík og í seinni parti vfsunn-
ar er hann að vísa til kynvillu
óðins. Vísan er því í sjálfu sér
bæði guðlast og klám og væri ekki
úr vegi fyrir nýstofnaðan ásatrú-
arsöfnuð og löggilt trúfélag að
fara þess á leit við yfirvöld að þau
gerðu upptækar allar íslandssögu-
bækur, sem enn eru að hamra á
þessu. Skólabörnum yrði sjálfsagt
sama.
Ekki er svo ákærutilefnið í
Spegilsmálinu merkilegt. Síðast-
liðið vor kærði nafngreind kona í
Njarðvíkum sóknarprest sinn
fyrir að gefa fermingarbörnum
messuvín við altarisgöngu. Speg-
ilsgreinin var spunnin upp úr
blaðaskrifum um þetta mál. Ef
tekið er mið af niðurstöðum dóm-
ara í Spegilsmálinu, er kæra kon-
unnar í Njarðvíkum ekki minna
guðlast og ef röksemdafærslunni
er haldið áfram í sama dúr, er
sakfellt í Spegilsmálinu fyrir
a.m.k. tilraun til að gera grín að
guðlasti.
I dóminum er rakið að altaris-
sakramentið eigi rætur að rekja
til síðustu kvöldmáltíðarinnar.
Söfnuðir frumkristninnar hafi þá
þegar safnaðst saman til þessarar
helgiathafnar og leitað í henni
samfélags við krist og hafi í
sakramentinu „minnst fórnar
hans með þakkargjörð, leitað
fyrirgefningar og tengst í kær-
leika innbyrðis".
Undirritaður er að vísu utan
trúfélaga, ekki af hugsjón heldur
nokkurn veginn ultra en ekki
contra, en hefur þó skilið að ein-
mitt áðurnefnt, þ.e. fyrirgefningin
og náungakærleikurinn er megin-
inntak kristninnar. Því finnst mér
dómurinn vera í nokkuð undarlega
átt og fæ ekki skilið samhengi
þess, að það geti verið liður í
verndun trúartilfinninga fólks að
refsa fyrir grófgert skop um altar-
isgönguna og bergingu vínsins,
þar sem í sjálfri altarisgöngunni
er fólgin fyrirgefningin.
Refsingin verður þannig aldrei
fyrir hina sannkristnu, heldur
bara fyrir faríseana, sem virðist
alltaf verða ofaná í öllum samfé-
lögum.
I forsendum refsiákvörðunar
sakadóms er að því vikið að Úlfar
Þormóðsson hafi orðið fyrir miklu
fjárhagslegu tjóni vegna málsins,
sem er vægt til orða tekið um
gjaldþrot.
Þess vegna er honum gert að
greiða „aðeins" 16.000.- kr. í sekt,
en fyrir gjaldþrota mann er þetta
jafn mikill baggi og t.d. 160.000.-
kr. Delikventinn verður því vænt-
anlega að gista hjá ríkinu i þá 20
daga, sem hafðir eru til vara.
Og að lokum nefndi einn dómar-
anna í blaðagrein að aldrei hafi
verið hugleitt að fara að efna í
hrísköst eða annan eldsmat til að
kynda undir Úlfari Þormóðssyni
og vísar til brennudóms vegna
guðlasts árið 1685. 299 ár eru ekki
langur tími og má því segja að
naumlega var sloppið.
Reykjavík, 16. janúar 1984
Sigurmar Albertsson hdl.
P.S. í málinu er einnig ákært og
dæmt fyrir brot á prentlögum en
lögin mæla svo fyrir að útgefandi
rits skuli nafngreina sig í ritinu
sjálfu. Tilgangurinn er að gefa
þeim auðveldan aðgang að útgef-
anda, er telja sig verða fyrir mis-
gerðum f efni rita. Útgefandi
Spegilsins er skráður „Félag
áhugamanna um alvarleg mál-
efni“. Ein og sér er þessi skráning
ekki mikils virði en auðvitað var
þessu fylgt eftir með sérstakri til-
kynningu til Lögbirtingablaðsins
löngu fyrir útgáfu Spegilsins, þar
sem tilkynnt er að Ulfar Þor-
móðsson reki á eigin ábyrgð
einkafyrirtæki undir nafninu
Spegillinn, enda var aldrei nein
fyrirstaða af hans hálfu að gang-
ast við allri ábyrgð.
Annað mál er svo hvernig aðrir
hafa þetta. í blaðhaus Tímans
heitir þetta „Framsóknarflokkur-
inn“, hjá Morgunblaðinu „Árvak-
ur hf.“, hjá Þjóðviljanum „Útgáfu-
félag Þjóðviljans" og hjá Helgar-
póstinum er merkilegt nokk notað
„Goðgá hf.“.
Sigurmar K. Albertsson er starC-
andi lögmaður í Reykjarík og rerj-
andi Úlfars Þormóðssonar í Speg-
ilsmálinu sronefnda.