Morgunblaðið - 18.03.1984, Blaðsíða 46

46 MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 18. MARZ 1984
Svarar RÚV þörfiim og
eftirspum markaðarins?
Er forsjármönnum RÚV (ríkisút-
varps) tamara að horfa um öxl en
fram á veg?
Er tregðulögmálið ráöandi afl í
þessari stofnun þegar framvinda
tækni og nýrrar eftirspurnar ber að
dyrum?
Þessháttar spurningar svifu yfír
vötnum Alþingis þegar tvær fyrir-
spurnir, er varða RÚV, komu þar til
umfjöllunar sl. þriðjudag.
Eiður Guðnason (A) spurði
menntamálaráðherra, hvað liði
framkvæmd þingsályktunar (viljayf-
irlýsingar Alþingis) frá því í maí
1982, þ.e. um samningsgerð við
rétthafa íslenzks efnis, sem flutt hef-
ur verið í sjónvarpi, og fjölfalda
mætti á almennan markað, þ.e. til
leigu eða sölu á myndsnældum.
Karl Steinar Guðnason (A) spurði
sama ráðherra, hvað liði athugun á
því að Námsgagnastofnun fái til
dreifíngar í skólum myndefni, sem
sjónvarp hafí unnið og teljist gagn-
legt til notkunar í fræðslukerfínu.
Myndsnældur á
almennan markað
RAGNHILDUR HELGADÓTT-
IR, menntamálaráðherra, sagði
þingsályktun varðandi sjónvarps-
efni, sem samþykt var í maí 1982,
hafa þegar verið senda til RÚV til
umfjöllunar. f júlí 1983 hefði mál-
inu verið fylgt eftir með tilmælum
til útvarpsstjóra, þess efnis, að
gerð yrði könnun á þeim mögu-
leika að framleiða og fjölfalda
Situr RÚV
á efni, sem
seljanlegt
er á mynd
banda-
markaði?
hljóðbönd og myndbönd með til-
tæku efni hjá RÚV, og barnaefni
nefnt sérstaklega í þeim tilmæl-
um.
Könnun RÚV á framkvæmda-
þáttum hafi leitt það í ljós, að
dómi forsjármanna RÚV, að fjöl-
falda þyrfti myndefni á þrjár
gerðir snældna (VHS, Beta og
V2000). Þyrfti sjónvarpið minnst
eitt tæki af hverri gerð til upp-
töku. „Starfsmenn myndbanda-
deildar yrðu að annast fjölföldun-
ina utan venjulegs vinnutíma."
„Þetta hefði í för með sér mikið
álag á viðhaldsverkstæði sjón-
varpsins ...“ Kostnaðarkönnun á
fjölföldun utan RÚV hafi leitt í
ljós, að „fjölföldun á 100 eintök af
spólum með 60 mínútna efni“
kostaði kr. 400 til 500 á spólu. Til
viðbótar kæmi kostnaður við að
flytja efni sjónvarpsins yfir á
myndband sem hentaði tæki verk-
taka.
Þá kom fram í svari ráðherra að
RÚV hefði ekki enn hafið viðræð-
ur við höfunda eða samtök þeirra,
er gerðu stofnuninni kleift að fjöl-
falda efni á myndbönd á almenn-
an markað.
Fyrirspyrjandi gagnrýndi að
meginefni þingsályktunar, það að
hefja viðræður við rétthafa, hefði
ekki verið fylgt eftir. Hann taldi
rök RÚV afar léttvæg. Það séu
engin rök í málinu að sjónvarpið
„hafi svo mikið að gera“. Hér er
um starfsemi að ræða sem vel get-
ur staðið undir sér, kostnaðarlega.
„Ég túlka þessi svör RÚV þannig,
að þar sé enginn áhugi á að hefja
þessa starfsemi og ég tel það mjög
miður.“
Menntamálaráðherra taldi „til-
tekna óvissu um höfundarrétt" og
það, að höfundarlagafrumvarp
væri óafgreitt á Alþingi skipta
máli í þessu sambandi. Ráðherra
kvaðst sammála fyrirspyrjanda
um nauðsyn þess að koma ýmsu
góðefni, þ.á m. barnaefni, sem
RÚV ætti, á almennan mynd-
snældumarkað. Það gæti orðið
RÚV tekjuauki en ekki kostnaðar,
ef vel til tækizt. Las hún fyrir
þingheim bréf sem hún hafði sent
RÚV um þetta efni.
Sjónvarpsefni
í skólum
Menntamálaráðherra kvað
Þránd í Götu þessarar fram-
kvæmdar þann helztan, að allt
efni væri háð höfundarrétti. Sam-
kvæmt 3ju grein höfundarlaga
hafi höfundur einkarétt til fjöl-
földunar á eigin efni. Það sé því
háð samningum RÚV við höfunda
hverju sinni, hvort og í hve ríkum
mæli stofnunin öðlist slíkan rétt.
Ríkisútvarpið hafi ekki öðlast
nægilega víðtækan rétt til að
heimila þau not, sem Námsgagna-
stofnun fari fram á. Hinsvegar
taldi ráðherra það skynsamlegt og
raunar nauðsynlegt að nýta í skól-
um margvíslegt efni, sem sjón-
varpið ætti, ef um semdizt við
rétthafa, en fyrsta skrefið væri að
ná samningum þar um.
Sömu svör eigi í raun við um
skólasjónvarp. Þessi mál þurfi að
taka til nýrrar skoðunar þegar
ljós verði afdrif frumvarps til höf-
undarlaga.
Fyrirspyrjandi sagði RÚV hafa
verið aðalframleiðanda myndefnis
á snældur og henti sumt af því
efni skólunum mjög vel. Náms-
gagnastofnun hafi margsinnis
leitað eftir slíku efni til kennslu í
skólum. Að sínu mati þurfi ekki
margra ára vinnu til að ná slíkum
rétti. Sjálfgefið sé að virða höf-
undarrétt, „en ég efast um það sé
flókið að fá mann eins og ómar
Ragnarsson til að leyfa fjölföldun
þátta er hann hefur gert um ís-
lenzka náttúru og íslenzkt þjóðlíf,
eða þátt Markúsar Á. Einarssonar
um veðrið, sem óskað hefur verið
eftir...“
Það kom fram í máli þing-
manna, að þrátt fyrir flækjur, er
tengdust höfundarrétti, hefði tek-
izt að leysa þessi mál á Norður-
löndum. Það ætti einnig að takast
hér. En til þess þyrfti vilja og
framtak. Ekkert kæmi af sjálfu
sér.
Hér hefur verið drepið á tvö
þingmál er tengjast RÚV. Vel má
vera að ríkisrekin einokun telji sig
geta sofið vært, hvað sem líður
vilja og óskum utan stofnunar.
Tímabært er hinsvegar að vakna
til vitundar um breytta tíma,
breyttar almennar kröfur og að
engin stofnun á rétt á sér, óbreytt,
nema sá réttur helgist af eftir-
spurn fólksins í landinu. Sam-
keppni er máske eina trygging
landsmanna fyrir því, að þjónusta
af þessu tagi lagi sig að almanna-
vilja og eftirspurn.
Frumkvæði þing-
manna — ábending
Eiðs Guðnasonar
í síðasta þingbréfi var m.a.
fjallað um minnkandi frumkvæði
þingmanna í meginverkefni Al-
þingis, löggjafarstarfinu. Flutn-
ingur lagafrumvarpa hefur í vax-
andi mæli færzt yfir til ríkis-
stjórna og einstakra ráðherra og
þar með sérhæfðs starfsliðs í
„kerfinu", þ.e. á snærum fram-
kvæmdavaldsins. Eðlilegt verður
að telja að stjórnarliðar fylgi
fram málum, sem þeir bera fyrir
brjósti, um þingflokka og ráð-
herra viðkomandi flokka (stjórn-
arfrumvörp), a.m.k. í einhverjum
mæli. Þingmenn stjórnarand-
stöðu, sem vilja hafa áhrif á lög-
gjöf, eiga hinsvegar þann farveg
einan, að standa sjálfstætt að
frumvarpssmíð.
Því var haldið fram að þing-
menn kysu nú fremur og í stað
frumkvæðis í löggjöf að vekja at-
hygli á málum (og sjálfum sér)
með þrennum hætti: 1) með flutn-
Rætt við Þorvald Gylfa-
son hagfræðing og prófessor
Stokkhólmi um að koma þangað
um eins árs skeið og stunda eigin
rannsóknir að vild. Þótt ég hefði
aldrei komið til Stokkhólms, var
mér kunnugt um þessa stofnun,
enda er hún alþekkt í hópi hag-
fræðinga um allan heim. Þetta er
sjálfstæð rannsóknastofnun, sem
Gunnar Myrdal, annar tveggja
sænskra Nóbelsverðlaunahafa í
hagfræði, setti á stofn um 1960.
Höfuðviðfangsefni þeirra, sem
sitja þarna við rannsóknir, eru á
sviði alþjóðahagfræði og þróun-
arhagfræði. Þarna eru saman
komnir margir beztu háskóla-
hagfræðingar Svía af yngri kyn-
slóðinni, 10 eða 12 talsins. Auk
þeirra eru þarna erlendir gestir
árið um kring, margir í senn og
víða að, til lengri eða skemmri
tíma. Stofnunin er því alþjóðleg í
eðli sinu. Þarna hafa margir
fremstu háskóiahagfræðingar
heims verið gestir á undanförnum
árum, þar á meðal aðalkennari
minn í Princeton, Branson að
nafni, sem kom Svíunum í sam-
band við mig á sínum tíma. For-
stjóri stofnunarinnar er Assar
Lindbeck prófessor. Hann er einn
helzti hagfræðingur í Evrópu um
þessar mundir og formaður Nób-
elsverðlaunanefndarinnar í hag-
fræði.
Þetta tilboð kom sér ágætlega.
Árið var 1978, þannig að síðari
fimm ára áætlunin, sem ég nefndi
í upphafi, var á enda runnin. Mér
þótti tímabært að breyta til um
skeið, enda hafði ég verið fimm ár
samfleytt í Bandaríkjunum, en
vanrækt Evrópu, (utan England)
og Norðurlönd. Ég bað því um
ársleyfi frá störfum í Washington
og var í Stokkhólmi árið 1978—79,
þar sem mér gafst betra tóm til að
sinna eigin hugðarefnum í rann-
sóknum fjarri Washington og
þriðjaheims-amstrinu. Að ársleyf-
inu íoknu hvarf ég aftur til Wash-
ington og hélt áfram störfum þar
til 1981, en sagði þá starfi mínu
þar lausu, þótt mér hefði alla tíð
líkað það feikna vel, og fór þá aft-
ur til Stokkhólms til að geta gefið
mig að rannsóknum óskiptur í því
ákjósanlega andrúmslofti, sem
stofnunin í Stokkhólmi býður upp
á.
„Maður strandar oft!“
Andrúmsloftið á rannsóknastof-
um sem þessari er bæði feiknalega
skemmtilegt og uppörvandi. Menn
vinna að viðfangsefnum sínum
ýmist einir eða með öðrum og
njóta þess, að á staðnum eru
margir, sem fást við svipuð verk-
efni. Þegar einn siglir í strand,
getur annar ýtt úr vör. Og maður
strandar oft!
Viðfangsefnin eru óþrjótandi.
Sjálfur hef ég fengizt við margs
konar verkefni, síðan ég fór aftur
til Stokkhólms 1981. Hér get ég
nefnt tvennt.
í fyrsta lagi hef ég glímt við að
athuga áhrif gengisfellinga á
utanríkisviðskipti og þjóðartekjur
bæði í iðnríkjum og þróunarlönd-
um. Vandinn hér er þessi: Meðan
flestir viðurkenna, að gengisfell-
ing getur, þegar svo ber til, eytt
viðskiptahalla viðkomandi lands
við útlönd eins og til er ætlazt, þá
getur slík aðgerð líka haft óheppi-
legar aukaverkanir. Einkum hafa
margir áhyggjur af því, að geng-
isfelling geti komið niður á hag-
vexti í mörgum þróunarlöndum og
gengi sé því óviðeigandi hag-
stjórnartæki í þeim löndum.
Til að athuga þetta hef ég ásamt
öðrum sett saman einfalt stærð-
fræðilíkan, sem lýsir öllum helztu
tengslum milli gengis annars veg-
ar og viðskiptahalla og hagvaxtar
hins vegar. Við höfum síðan fellt
gengið í líkaninu og skoðað áhrif-
in. Þá kemur í ljós, að gengisfell-
ing dregur næstum alltaf verulega
úr viðskiptahalla eins og við viss-
um fyrir og yfirleitt án þess að
spilla hagvexti; það er nýtt. Hag-
vaxtaráhrifin eru þó svolítið
breytileg eftir löndum. Að svo
miklu leyti sem þetta einfalda lík-
an okkar lýsir rétt þeim einkenn-
um efnahagslífsins, sem skipta
máli í þessu samhengi, má því
gera ráð fyrir, að raunveruleg
gengisfelling í raunverulegu landi
hefði svipuð áhrif og líkanið bend-
ir til. Úr þessu verki hefur orðið
greinaflokkur. Fyrsta greinin
birtist nýlega í alþjóðlegu tíma-
riti, sem Kanadíska hagfræð-
ingafélagið gefur út, og næsta
kemur innan skamms út í sams
konar tímariti í Belgíu. Fleiri
greinar eru í deiglunni. Þessu hef-
ur verið sýndur svolítill áhugi,
enda eru hagsmunir í húfi. í þriðja
heiminum voru gengisfellingar til
skamms tíma algengari orsök
stjórnarskipta en frjálsar kosn-
ingar.
I öðru lagi hef ég fengizt við
verðbólgurannsóknir af ýmsu tagi.
Sérstakan áhuga hef ég haft á at-
ferli verkalýðsfélaga í þessu sam-
bandi og samspili þeirra og vinnu-
veitenda við ríkisvaldið í sam-
bandi við kjarasamninga. í þessu
efni hef ég átt samvinnu við Ássar
Lindbeck prófessor, sem ég nefndi
áðan, og höfum við í sameiningu
skrifað fjórar ritgerðir um ýmsa
fleti á þessu máli. Þrjár þessara
greina hafa birzt eða eru í þann
veginn að birtast í alþjóðlegum
hagfræðitímaritum í Bretlandi,
Belgíu og Sviss; hin fjórða og síð-
asta er á leiðinni.
Við byrjuðum á þessu 1979.
Fram að því höfðu þjóðhagfræð-
ingar veitt verkalýðsfélögum til-
tölulega litla athygli, sumpart
fyrir bandarísk áhrif, býst ég við,
en þar í landi er ekki nema fimmti
hver vinnandi maður í verkalýðs-
félagi. Okkur þótti einsýnt, að víða
í Evrópu, t.d. á Englandi, í Svíþjóð
og á íslandi, er verkalýðshreyfing-
in sterkari en svo, að hægt sé að
horfa framhjá áhrifum hennar á
framvindu efnahagsmála. 1 þess-
um löndum og víðar lætur nærri,
að verkalýðshreyfingin hafi haft
bolmagn til að ákveða kauplag
einhliða á undanförnum árum.
Taugastríð milli
ríkisvalds og
verkalýðshreyfingar
Og þá vaknar spurningin: Hvað
á nú ríkisvaldið að gera, ef verka-
lýðshreyfingunni hefur tekizt,
óvart eða vísvitandi, að knýja
fram kauphækkanir, sem eru
vinnuveitendum ofviða?
Þessu er vandsvarað. Á ríkis-
valdið að láta undan, fella gengið
og prenta meiri peninga til að
halda fyrirtækjum á floti, jafnvel
þótt það kosti vaxandi verðbólgu?
Þetta er íslenzka aðferðin. Eða á
ríkisvaldið að sitja fast við sinn
keip og umbera eitthvert atvinnu-
leysi um skeið, eða þangað til fólk-
ið, sem missti vinnuna í fyrirtækj-
um, sem neyddust til að" loka
vegna kauphækkananna, finnur
aðra vinnu?
Þessum spurningum má snúa
við: Hvernig á verkalýðshreyfing-
in að bregðast við einhliða aðgerð-
um ríkisvaldsins, eins og til dæmis
þegar ríkisstjórn Thatchers á
Englandi byrjaði að herða skrúf-
urnar 1979? Eiga verkalýðsfélögin
þá að halda að sér höndum og þola
kaupmáttarskerðingu í þeirri von,
að atvinnuástandið versni þá ekki,
eða eiga þau að halda áfram að
heimta kauphækkanir í þeirri von,
að ríkisstjórnin gefist upp?
Þetta eru erfiðar spurningar,
enda er eins konar sálfræðihern-
aður með í spilinu. Við höfum þess
vegna skoðað þennan vanda með
aðferðum svonefndrar spilafræði
(game theory). Hernaðarfræðing-
ar og aðrir, sem rannsaka víg-
búnaðarkapphlaup stórveldanna,
beita svipuðum aðferðum, enda er
eðli þess vanda svipað. Að vísu
verður fátt um skýr svör, enn sem
komið er, en spurningarnar eru
býsna góðar. Þessar rannsóknir
eru allar á byrjunarstigi. Ég vona,
að þær eigi eftir að komast lengra
áleiðis á næstu árum, enda er
sambúðarvandi ríkisvalds og
verkalýðshreyfingar ærinn víða
ekki síður en stórveldanna."
Öryggisnet eða
hengirúm?
Svíar eru ágætir.
Fyrir börnin sín, en þeim fer
fækkandi, lesa þeir kvöldsögur,
þar sem prinsar leysa prinsessur
úr álögum — „og svo bjuggu þau
saman í nokkra mánuði".
Fyrir unglingana leggja þeir
svohljóðandi þrautir á reikn-
ingsprófum: „Bóndi fór á markað
að selja kartöflur. Þær höfðu kost-
að 80 kr. í framleiðslu, en seldust
fyrir 100 kr., þannig að hagnaður-
inn varð 20 kr. eða 25 prósent.
Strikið undir orðið kartöflur og
diskúterið vandamálið við vini
ykkar.“
Samt hafa Svíar eignazt marga
afreksmenn á alþjóðavettvangi I
öllum greinum andlegrar viðleitni,
ekki sízt söngvara og lækna. Hitt
er líka rétt, að mörgum Svíum
hefur þótt andrúmsloftið I landinu
svolítið sljóvgandi, jafnvel þrúg-
andi, á síðustu árum. Er á öðru
von var einu sinni spurt, þegar
fólkið var fariö að nota öryggisnet
velferðarþjóðfélagsins eins og
hengirúm?“