Morgunblaðið - 28.03.1984, Qupperneq 32

32
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 28. MARZ 1984
Með Guðs hjálp og
góðra manna að sunnan
— eftir Tómas I.
Œrich
Nú eru erfiðir tímar. Síðastliðið
haust uppgötvuðu fjölmiðlar
kjarnorkusprengjuna og ógnar-
jafnvægið, sem hvort tveggja hef-
ur verið daglegt braut þessa
hrjáða heims í mannsaldur. Er
eðlilegt að almenningur bregðist
illa við tíðindunum. Bygginga-
krani hrynur í grunni Seðlabank-
ans, og hefur sá minnisvarði þó
ekki verið talinn reistur á sandi.
Og hvar kemur kraninn niður,
nema á sjálfri launadeild
fjármálaráðuneytisins, en þeirri
stofnun var ekki íþyngjandi. Fall-
valtleiki lífsins var nógur fyrir,
því að nú er ótalið það, sem mestu
skiptir.
Það hefur komið í ljós, að ls-
lendingar hafa gengið helst til
freklega á tvær helstu auðlindir
sínar, íslenska fiskstofna og er-
lenda banka. Standa því ríkis-
stjórnin, Alþingi að einhverju
leyti og — að því er virðist — tals-
verður hluti þjóðarinnar í nokkr-
um vanda. Vísustu menn eru í óða
önn að finna blóraböggla, og ber-
ast þá böndin fljótt, sem vonlegt
er, að landsbyggðarstefnu síðast-
liðins áratugar að þeim erlendu
lánum og of mörgu fiskum, sem
þjóðin hefur dregið sér til að
halda uppi byggð í útgerðarpláss-
um og afdölum, hvort sem þau
pláss heita Flateyri, Vestmanna-
eyjar, Djúpivogur eða Akureyri.
Og þá skildi leiöir
Sennilega verður sá maður
vandfundinn á íslandi, sem telur
að þjóðin hefði betur lotið forsjá
Dana, eins og hún gerði í 600 ár,
en að öðlast sjálfstæði. Hefur það
dæmi þó aldrei verið gert upp. Á
svipaðan hátt hefði sá 18. aldar
maður danskur seint fundist, sem
hefði haldið því fram í alvöru að
íslendingar hefðu efni á að skilja
við Dani. Nú neitar því enginn að
Danir sáu um siglingar og verslun
fyrir mörlandann, þeir veittu
nokkrum íslendingum aðgang að
skólum sínum, stjórnuðu þeim að
svo miklu leyti sem fátækt og arð-
rán sáu ekki um það sjálfkrafa,
refsuðu mönnum með vendi og
gálga, eftir því sem við átti, gættu
sumra bóka okkar og brenndu aðr-
ar, sem við fengum ekki að éta
fyrir Árna. En öll þessi þjónusta
var prísuð og það hátt, þótt um
endanlegt uppgjör megi deila. Þeir
íslandshöndlarar, sem stóðu fyrir
uppbyggingu og fjárfestingu í
Kaupinhöfn, efuðust ekki um að
þeir hefðu efni á því sem þeir voru
að gera. Þeir byggðu með góðri
samvisku og gengu fram í þeim
dreissugheitum, sem einatt fylgja
of góðum málstað. Þeir töldu sig
jafnvel vinna líknarverk á þessum
lúsuga lýð, sem hér þraukaði sínar
sex aldir, að því er sumir töldu,
mest fyrir guðs hjálp og góðra
manna að sunnan. Og mörg var sú
bænarförin, sem bestu menn þjóð-
arinnar fóru yfir íslandsála áður
en henni var veittur réttur til að
standa upprétt í eigin landi, eins
og góður maður orðaði það. Senni-
lega er nýlendukúgun Dana fyrsta
tegund „byggðastefnu", sem ís-
lendingar hafa orðið að þola. Fyrir
þá byggðastefnu held ég að sé
óhætt að fullyrða að þjóðin hafi
greitt fullhátt verð. Hörmangarar
voru ekki gratís. Sú tíð kom að
þeir, sem borguðu, áttu ekki leng-
ur samleið með hinum þrátt fyrir
alla þjónustuna. Og þá skildi leið-
ir.
Ég hef kynnst ungum reykvísk-
um mönnum á uppleið, sem hafa
aldrei til Akureyrar komið, hvað
þá lengra út í óbyggðina. Þeir hafa
gert víðreist erlendis, einkum um
sólarstrendur, lifa við líkamsrækt
og diskó, lesa DV, eru til í að flytja
inn landbúnaðarvörur í stað þess
að kaupa þær allt of dýru verði af
dreifbýlinu, og álíta að þjóðarauð-
urinn verði til í Seðlabankanum
undir verkstjórn Jóhannesar
Nordal. Ég hef einnig kynnst
greindu og samviskusömu fólki,
hvort sem það vinnur í launadeild
fjármálaráðuneytisins eða í ein-
hverju öðru atvinnubótafyrirtæki
ríkisins, sem stynur undan því oki,
sem landsbyggðin er á Reykjavík,
þessi landsþyggð með öllum sínum
brúm, vegum, skólum og annarri
eymd. Allt upp í efstu launaflokk-
um og mestu greindarvísitölu
virðast vera til menn, sem álíta,
að í grunni Seðlabankans hafi
fundist gullæð. Mig minnir að
seðlabankastóri hafi lýst því yfir í
sjónvarpinu, að bankinn ætti nóg
eigið fé til að byggja yfir sig,
þyrfti því ekki að slá lán þeirra
framkvæmda vegna. Þennan vís-
dóm tók fréttamaður sjónvarps
sem góða og gilda vöru, enda er
kansellístíll hinn nýi sérstakt mál,
sem Hörmangarar einir skilja.
Hvaö kosta
Hörmangarar?
Það er brýnt fyrir þann, sem
borgar, að vita hve mikið hann
greiðir og hvað hann fær. Það er
líka mikils virði fyrir mörlandann,
jafnt á Þórshöfn og á Akureyri, að
vita hvers hann aflar og hvers
hann má sín. Ef hagfræðingar eru
að því spurðir, hvar uppsprettu
þjóðarauðs íslendinga sé að finna,
svara þeir með nokkrum semingi,
að það muni vera í sjávarútvegi,
iðnaði og landbúnaði, sem sagt að-
allega í strjálbýlinu. Hvað er þá í
Reykjavík? er spurt. Fyrst og
fremst þjónusta, er svarið. Hvað
kosta Hörmangarar? spyrjum við.
Það vitum við ekki, segja þeir,
dæmið er of flókið. Hitt er nokk-
urn veginn víst að verði ráðnir
fleiri starfskraftar til Fiskveiða-
sjóðs, bankanna, Framkvæmda-
stofnunar, ráðuneytanna og líf-
eyrissjóðanna við að snyrta á sér
neglurnar, lesa blöðin og horfa út
um gluggann, þá eykst þjóðar-
framleiðslan sem því nemur. Það
er von að það bögglist fyrir höfuð-
staðarbúanum, hvaðan þjóðarauð-
urinn sprettur.
Mér er ofarlega í minni sú þjón-
usta, sem okkur dreifbýlingum
hefur oft verið gert að þiggja á
síðastliðnum áratug, og þó af
mestum rausnarskap 1973—1974
og 1982. Þá gengust ríkisstjórnir,
sem kenndu sig við verkalýð,
bændur og landsbyggðarstefnu,
fyrir útsölu á erlendum gjaldeyri
til hagsbóta fyrir alþýðuna. Fisk-
veiðar og iðnaður börðust í bökk-
um, en innflutningsverslun
blómstraði. Árið 1982 var slfkur
hvalreki fyrir Hörmangara við
Sundin blá, að höfuðborgarbúar
eru ekki enn farnir að átta sig
fyllilega á því að fyrirvinna
þeirra, landsbyggðin, á í fjár-
hagslegum erfiðleikum. Enn í dag
er byggt í Reykjavík fyrir þann
auð, sem fluttur var frá lands-
byggðinni til suðvesturhornsins
þetta blessaða ár. Annað slíkt
happaár hefði sennilega riðið
okkur að fullu.
AtvinnubótaliÖ
ríkisbáknsins
Það er ekki nema eðlilegt og
réttlátt að atvinnubótalið ríkis-
báknsins, umboðsmenn og versl-
unaraðall, að ógleymdum hjálp-
ræðishernum, sem við köllum Al-
Tómas I. Olrich
„Þetta hringsól fjárins,
sem kallaö hefur verið
byggöastefna, skilar sér
illa. LandsbyggÖin þarf
ekki á því aö halda.
Hún þarf ekki styrk.
Hún þarfnast jafnvægis
í efnahagslífi, réttrar
skráningar gengis og
eölilegrar eiginfjár-
myndunar.“
þingi, hafi þungar áhyggjur af
offjárfestingu á landsþyggðinni,
hvort sem hún er fólgin í illa rekn-
um togara eða vonlausri steinull-
arverksmiðju. Það er líka skiljan-
legt að lýðræðissinnaðir menn í
Reykjavík krefjist atkvæðisréttar
á við búandkalla og fiskimenn.
Það á að vera löngu liðin tíð að
ómagar og lausagangslýður hafi
ekki atkvæði á við gilda bændur.
Allt eru þetta eðlilegar áhyggjur
og réttmætar kröfur. Dreifbýl-
ingar hafa líka áhyggjur af
offjárfestingu, og skertur kosn-
ingaréttur höfuðborgarbúa heldur
fyrir þeim vöku. En það er fleira,
sem angrar þá. Sá grunur læðist
oft að bændum og fiskimönnum að
Hörmangarar séu of dýrir; að
mikið af þeirri þjónustu, sem þeim
er gert að þiggja, sé þeim lítils
virði, sumt of dýrt, annað þeim
með öllu óviðkomandi. Mikill hluti
þeirrar fjárfestingar í steypu og
mannafla, sem fylgt hefur út-
þenslu ríkisumsvifa, aukinni
skattheimtu og innflutnings-
ævintýrum síðasta áratugar, er
ekki minna fjárfestingarvanda-
mál en illa rejfinn togari og von-
laus verksmiðja. Margt bendir til
þess að landsbyggðin borgi æ
meira fyrir þjónustu og búi auk
þess við minnkandi skilning á því
hlutverki, sem hún gegnir í þjóð-
arbúskap íslendinga. Ef til vill er
kominn tími til þess að velta því
fyrir sér, í gamni og alvöru, hvort
ekki sé ráðlegra að leiðir skilji og
höndlað verði endanlega: fullur at-
kvæðisréttur gegn rétti lands-
byggðarinnar til að sjá um eigin
mál, aðföng, framleiðslu, birgðir,
útflutning, innflutning, ásamt eig-
in skattlagningu og þá þjónustu,
sem við kjósum.
Smákóngar
Víst eru menn misvitrir, hvar
svo sem þeir búa á landinu. Þó
virðist sem þeim daprist vit ekki
síður en sýn með vaxandi fjarlægð
við vandamálin. Eftir því sem
stjórnsemi og fyrirhyggja vex,
eykst þörfin fyrir stjórnsama og
fyrirhyggjusama milliliði. í kerf-
inu hefjast upp smákóngar með
vald án ábyrgðar, en kóngarmr
sitja uppi með ábyrgð án valds,
sem er aðeins önnur tegund
ábyrgðarleysis. Stjórnleysi verður
fljótt fylgifiskur ofstjórnar. Þegar
þannig er komið, er ekki nem'a
eðlilegt að offramleiðslu- og fjár-
festingarvandi landbúnaðarins líti
öðru vísi út frá kansellíinu séð en
á vettvangi. Ný mjólkurstöð í
Reykjavík er, eins og öll offjár-
festing, reist neytendum til höfuðs
jafnt sem framleiðendum. Sú
framkvæmd á sér fáa formælend-
ur meðal bænda í Eyjafirði, og
ekki stuðlar hún að betri nýtingu
á fjárfestingu Flóamanna né
skapar atvinnu þar. Eyfirskum
bændum finnst það kynleg bú-
hyggindi að vera til þess neyddir
að láta 5 bása standa auða í 40 kúa
fjósum sínum á sama tíma og
fyrirgreiðsla er veitt til að byggja
25 kúa vísitölufjós á útkjálka.
Margir þeirra flokka það undir
óstjórn að reka mjólkurstöð á
Norðausturlandi, sem tekur á
móti álíka mjólkurmagni á ári og
nemur ársframleiðslu eins stór-
bónda í Eyjafirði. Þeir henda
gaman að þeim búhyggindum að
takmarka stærð sauðfjárbúa í
Norður-Þingeyjarsýslu, þar sem
beitilönd eru yfrin, en vernda
sauðfjárbúskap í Eyjafirði, þar
sem hagar eru naumir og gróður
fer rýrnandi til fjalla.
Útgerðarmenn víðs vegar um
landið vita, að gróði í útgerð hefur
myndast með tvennum hætti; ann-
ars vegar með góðum rekstri og er
þá tekinn í opinbera sjóði og færð-
ur vondum rekstri; hins vegar með
endurnýjun skipastólsins, auknum
fyrningarstuðli og skattfrjálsum
ráðstöfunartekjum, sem þar af
hljótast. Leikreglurnar og sjóðirn-
ir eru frá Alþingi, allt í bestu
meiningu gert. En útgerðin kemst
af án hvors tveggja. Iðnrekendur á
Tveir íslensk-
ir fjölmiðlar
„Útvarp Reykjavík" heyrist
oft á dag.
Aðeins tvö orð. Þau tákna
samt heilan heim. Himin og
jörð. Hæð og dýpt. Og sumir
bæta við: Sjálfan skuggadalinn
og kvalastaðinn svonefnda.
Helju haturs og grimmdar.
En allt er þetta auðvitað í orð-
um og hugsunum. Þau eru tákn
um undratæki nútímans.
Já, vissulega kemur margt til
greina, sem verður að minnast á.
Margt, sem telja má ljótt og
hryllilegt. Okkar „fagra veröld"
á svo margar hliðar. Ekki sízt
þegar ófriður og stríð eyðileggur
sambúð og samskipti bæði smá-
þjóða og stórvelda. Og öllu þessu
verður að lýsa.
Öll þurfum við að kynnast
sannleika og staðreyndum.
Dæma síðan um með rökréttri
hugsun frá hásæti kærleikans.
Érfitt er að skilja þá hlustend-
ur, sem vanþakka allt og úthúða
öllu, án þess að benda á neitt,
sem þeir eða þær gætu betur
gjört.
Oft heyrist talað um saman-
burð við það, sem áður á tímum
var boðið fram til fræðslu og
menningar af forða bókmennta
og skáldskapar, andlegt og ver-
aldlegt efni, svo sem það oft var
nefnt.
Þar með talið húslestrar, rím-
ur, sögur og ljóð kvöldvökunnar í
gamla daga, sem meira að segja
errnú nefnt sem háskóli alþýð-
unnar íslenzku, sem er vissulega
ekki út í bláinn talað, þótt ótrú-
legt sé. En ekki var allt þetta
efni fágað og fagurt, þótt mik-
ilsvert mætti teljast.
íslendingasögur, Norður-
landasögur, víkingaþættir, já,
sjálf þjóðarsaga og þjóðsögur
okkar eiga hemjulausar frásagn-
ir hryllings og grimmdar. Það er
því ekkert nýtt fyrirbæri.
Sama má segja og skki síður
um sjálfa biblíuna, sem með allri
sinni snilli, speki og fegurð lýsir
samt ógeðslegum grimmdarat-
höfnum, fjöldamorðum, fangels-
unum og pyntingum, sem jafnvel
Guð sjálfur á að hafa fyrirskip-
að, með eyðingu heilla þjóða og
borga, þar sem ekkert kvikt
skyldi eftir skilið, allt drepið,
bæði öldungar og börn.
Og allt átti þetta að heita
Guðs orð. Það er meira að segja
ennþá til fólk, sem ekki vill láta
heilbrigða hugsun og skilning
komast þarna nærri. Telur allt
ritað „fingri Guðs á þau blöð!“
Það er því vandi að segja fyrir
um, hvað birta ber á öldum
ljósvakans. Predikanir úr hinni
frægu Vídalínspostillu, sem lesin
var um aldir hér á íslandi, eða
þá sjálfir Passíusálmarnir,
söngvar um frægasta hermdar-
verk heimsins, er nú ekkert
barnaglingur, ef flutt er án
hugsunar og skýringa frá skóla-
stofu sannleikans og dómstóli
kærleikans.
Útvarpinu íslenzka er því
vandi á höndum. Þótt ekki sé nú
minnst á öll stjórnmál og vís-
indi. Og svo allir hinir fjölbrotnu
hópar hlustenda til móttöku.
Æðst og mest er þó í raun,
undur tækninnar, það að nú get-
ur allur heimur orðið einn fund-
arsalur, ein höll, ein kirkja, allt
mannkyn hirðin eða söfnuður-
inn.
Það ætti að meta slíka aðstöðu
til að boða líf og frið, senda
geisla sannleikans og sólveldi
kærleikans með anda og krafti
orða og hugsunar eins og sólris
um veröld víða.
Ein hjörð, einn hirðir, ein
þjóð, sem í gæfu og gengi vill
búa og ganga á gæfuvegum guðs-
ríkis: Mannréttinda, gleði og
bræðralags.
Þar verður „Útvarp Reykja-
vík“ að vita sitt hlutverk, þrátt
fyrir smæð sína og fæð, fjarlægð
og fátækt.
Líklega er rétt að spyrja,
hvernig þar er að verki staðið.
Hvað erum við? Aðeins tæp-
lega hálft þriðja hundrað þús-
und. Til starfa ekki margir, að
frádregnum börnum og öðrum
óvirkum á einhvern hátt.
Samanburður verður eins og
dropi í hafi, ein gata í borg á
mælikvarða milljónaþjóða.
En við eigum samt þann metn-
að að vera frjáls og fullvalda
þjóð, og eiga að takmarki fyrir-
myndir örsmárra fornþjóða, sem
enn eru samt ljós, já, björt ljós á
vegi aldanna hjá öllu mannkyni
jarðar: Aþeningar, Spartverjar,
Egyptar, ísrael, svo eitthvað sé
nefnt.
Tveir helztu áhrifavaldar
hversdagsins eiginlega vegarvit-
ar þeir, sem vaknað er til að
vissu leyti hvern dag á íslandi,
hvort sem okkur líkar betur eða
verr eru:
Útvarpið og Morgunblaðið.
f allri minni smæð, sem „past-
or emeritus", gerði ég undanfar-
in vor erlendis ofurlitla könnun
og samanburð þessara vegvita
hversdagsins og menningar-
stofnana minnar liclu þjóðar við
samstæð menningartæki ná-
grannalanda.
Auðvitað ekki vísindalega, en
þó svo að vel mættu þeir, sem
þar standa eða staðið gætu vel
að verki, bætt um betur. Gerði
þó samanburð á dagskrárefni og
greinum.
Ég tók hálfsmánaðartíma um
hvítasunnuleytið í Kaupmanna-
höfn.
Hér er aðeins hægt að vekja
athygli á mínum aðalniðurstöð-
um í örfáum orðum. Séu þær
rangar, er sjálfsagt að hafa það,
sem sannara reynist og finna
það út sem allra fyrst.
Hátíðarblað Morgunblaðsins
bar þar langt af að fjölbreytni og
efni á sviði lista, menningarlegs
efnis, svo sem samfélags og sjón-