Morgunblaðið - 18.04.1984, Blaðsíða 26

26
MORGUNBLAÐÍÐ, MIÐVIKUDAGUR 18. APRÍL 1984
ar að einni meginviðmiðun efna-
hagsstarfseminnar, er veiti bæði
atvinnurekendum og launþegum
það aðhald um þróun verðlags og
framleiðslukostnaðar, sem svo
mjög hefur skort á á undanförn-
um árum.
Sveigjanleg
gengisskráning hefur
gengið sér til húðar
Eftir að fastgengiskerfið fór að
losna úr böndunum á árunum 1971
til 1973, var smám saman tekin
upp hér á landi sveigjanlegri
gengisskráning, þar sem tekið var
tillit bæði til mismunandi þróunar
framleiðslukostnaðar innanlands
og erlendis og breytinga á ytri
skilyrðum atvinnuveganna. Um
skeið virtist þessi sveigjanlega
gengisskráning gefa íslendingum
kost á að verjast ytri áföllum og
halda uppi hærra atvinnustigi en
aðrar þjóðir. Með tímanum hefur
hins vegar komið í ljós, að án
harðara aðhalds í gengismálum fá
víxlhækkanir launa og verðlags
lausan tauminn, unz gengið sjálft
er orðið hluti af hinu vélgenga
vísitölukerfi. Mér virðast flest rök
hníga að því, að þessi notkun
gengisins hafi gengið sér til húðar
í óðaverðbólgu síðustu ára og að
frá henni verði að hverfa ekki að-
eins um eins eða tveggja ára skeið,
heldur til frambúðar, svo að
tryggt verði að saga undanfarinna
ára endurtaki sig ekki. Á grund-
velli stöðugleika í gengismálum
verða samningar milli hagsmuna-
aðila, t.d. um launakjör og fisk-
verð, byggðir á þekktum forsend-
um, en jafnframt er með þessum
hætti bezt tryggt, að launabreyt-
ingar, sem eru í samræmi við bætt
afköst og framleiðsluaukningu
skili sér til launþega í formi
raunhæfra kjarabóta.
Mér er vissulega ljóst, að sveifl-
ur í afkomu sjávarútvegsins hafa
þráfaldlega á undanförnum ára-
tugum grafið undan tilraunum til
gengisfestu hér á landi. Þá reynslu
má þó ekki túlka sem röksemd
fyrir því að nota gengið sem höf-
uðtækið til tekjutilfærslu innan
þjóðfélagsins, eins og hér hefur
gerzt undanfarinn áratug. í stað
þess verður aftur að taka upp
þráðinn og vinna að sveiflujöfnun
innan sjávarútvegsins með endur-
reisn Verðjöfnunarsjóðs og öðrum
hliðstæðum aðgerðum, svo að
þessi vandamái mæði ekki á geng-
inu einu með þeim afleiðingum,
sem öllum mega nú vera ljósar.
Þróun í fjármálum
tiltölulega hagstæð
Næst mun ég víkja nokkrum
orðum að fjármálahlið ríkisins og
öðrum málum, sem þeim eru
tengd. Ríkisfjármálin hafa verið
mjög til umræðu undanfarnar vik-
ur, þar sem ríkisstjórnin hefur
verið að leita leiða til að koma í
veg fyrir verulegan halla, sem
blasað hefur við í afkomu ríkis-
sjóðs á þessu ári. Hér er ekki um
að ræða mál, sem ég hef aðstöðu
til eða tel rétt að ræða á þessum
vettvangi, en vil þó fagna ein-
dregnum yfirlýsingum ríkis-
stjórnarinnar um það, að hún telji
nauðsynlegt að leysa þennan
mikla vanda og sé tilbúin til að
gera viðhlítandi ráðstafanir, svo
að það megi takast. Ég vil hins
vegar fjalla nokkuð um stefnuna í
ríkisfjármálum frá almennara
sjónarmiði og tengsl hennar við
þróun peningamála.
Sé borið saman við þróun ríkis-
fjármála I öðrum löndum Vestur-
Evrópu undanfarin ár virðist
þróunin í fjármálum ríkisins hafa
verið tiltölulega hagstæð hér á
landi. Hagstæður jöfnuður var á
rekstri A-hluta ríkissjóðs á árun-
um 1979—1982, og fór staða ríkis-
sjóðs gagnvart Seðlabankanum þá
batnandi ár frá ári. Einnig eru
umsvif ríkisins í hlutfalli við þjóð-
arframleiðslu ennþá verulega
minni hér á landi en í flestum ná-
lægum löndum, og sama gildir um
samneyzlu á vegum ríkis og sveit-
arfélaga. Að ýmsu leyti er þó
þróun opinberra fjármála hér á
landi óhagstæðari en þessi tvö at-
riði gefa til kynna.
í fyrsta lagi gefur afkoma
A-hluta ríkissjóðs á engan hátt
fullnægjandi mynd af umsvifum
ríkisins eða áhrifum þess á láns-
fjármarkaðinn. Samtímis því, sem
ríkissjóður hefur í þessum
þrengra skilningi verið rekinn án
halla, hafa lánsfjárþarfir opin-
berra fyrirtækja og sjóða farið sí-
fellt vaxandi, og úr þeim verið
leyst með erlendum lántökum,
sem hafa verið ein helzta orsök
vaxandi erlendrar skuldabyrði. í
öðru lagi var góð afkoma ríkis-
sjóðs á árunum 1981 og þó sér-
staklega 1982 að verulegu leyti að
þakka miklum tekjum, er beinlínis
stöfuðu af verðbólgu og innflutn-
ingi, sem var langt umfram efni
þjóðarinnar. Og í þriðja lagi er
ljóst, að síaukin útgjöld ríkissjóðs
vegna samneyzlu án tillits til
aukningar þjóðarframleiðslu er
alvarlegt vandamál hér á landi
ekki síður en annars staðar. Hef
ég áður í máli mínu bent á hina
miklu aukningu samneyzlu undan-
farin ár, þrátt fyrir stöðnun þjóð-
artekna.
Allir þessir veikleikar komu í
ljós í þeim umskiptum, sem urðu í
ríkisfjármálunum á árinu 1983, en
þá varð greiðsluhalli ríkissjóðs
1.260 milljónir króna, en skulda-
aukning ríkissjóðs og ríkisstofn-
ana gagnvart Seðlabankanum
nam 1.380 milljónum króna, ef
ónotað erlent lánsfé er frá talið.
Meginorsök þessara umskipta var
tekjulækkun vegna samdráttar í
þjóðarframleiðslu og minni inn-
flutnings. Jafnframt héldu ríkis-
útgjöld og samneyzla áfram að
vaxa. Er þessi þróun að ýmsu leyti
hliðstæð við það, sem áður hefur
gerzt á tímum efnahagslegs sam-
dráttar, t.d. á árunum 1967 til
1968 og 1974 til 1975. Þótt hér sé
þannig að nokkru leyti um að
ræða hagsveifluvandamál, sem
muni að hluta leysast i batnandi
árferði, er að verulegum hluta um
að ræða djúpstæðari vanda bæði
að því er varðar tilhneigingu til
aukins halla og lánsfjárþarfar í
opinberum rekstri og hins vegar
varðandi fjármögnun þessara
þarfa.
Innlendur fjármagns-
markaður og þröngur
Fyrra vandamálið, sem kalla
mætti sjálfheldu velferðarríkis-
ins, er orðið eitt meginviðfangs-
efnið í efnahagsstjórn flestra
vestrænna lýðræðisríkja, og ætti
nú að vera flestum kunnugt. Það
felst annars vegar í því, að ríkis-
valdið og aðrir opinberir aðilar
hafa tekið á sig vaxandi skuld-
bindingar til hagsbóta fyrir al-
menning og til þess að verja ein-
staklinga, landshluta og jafnvel
fyrirtæki fyrir áföllum. Með
ókeypis þjónustu, styrkjum og
lánafyrirgreiðslu leggjast þannig
síauknar kröfur á ríkissjóð, sem
mönnum finnst þeir eiga rétt til
að gera og bera litla ábyrgð á að
greiða. Jafnframt eru menn ekki
að sama skapi fúsir til þess að
sætta sig við síhækkandi skatt-
byrði til þess að standa undir
auknum útgjöldum ríkisins, auk
þess sem mörg dæmi sýna, að of
þungar skattklyfjar geta oft á tíð-
um haft neikvæð áhrif á fram-
leiðslustarfsemina og þannig auk-
ið á vandann í stað þess að leysa
hann. Afleiðingin hefur því verið
tilhneiging til hallarekstrar, sem
fjármagnaður hefur verið með sí-
vaxandi lántökum.
í stærri hagkerfum með þróað-
an verðbréfamarkað hefur yfir-
leitt verið unnt að fjármagna
halla ríkissjóðs án beinna pen-
ingalegra þensluáhrifa. Neikvæð
áhrif hallans hafa þá einkum
komið fram í hærri raunvöxtum
en ella og í samkeppni um lánsfé,
sem þrengt hefur fjáröflunarleiðir
fyrirtækja og þannig dregið úr
hagvexti. Hér á landi hefur vand-
inn hins vegar verið sá, að hinn
innlendi fjármagnsmarkaður hef-
ur verið allt of þröngur og ófull-
kominn til þess að fjármagna
nema lítinn hluta af lánsfjárþörf
opinberra aðila og sjóða. Hefur
smæð markaðarins vafalaust átt
sinn þátt í þessu, en meginskýr-
ingarinnar er þó tvímælalaust að
leita í áhrifum langvarandi verð-
bólgu og neikvæðra vaxta á fjár-
magnsmyndun í landinu. Þetta
hefur síðan leitt til þess, að þessi
fjárhagsvandi hefur fyrst og
fremst verið leystur með erlend-
um lántökum. Eg hef þegar rætt
um erlenda skuldabyrði þjóðar-
innar og nauðsyn þess, að gætt sé
fyllsta aðhalds um erlendar lán-
tökur á næstu árum. Ekki er síður
nauðsyn að koma í veg fyrir frek-
ari skuldasöfnun ríkissjóðs hjá
Seðlabankanum og stefna í stað
þess að endurgreiðslu þeirra
skulda, sem myndazt hafa á síðara
ári og á fyrri hluta þessa árs, enda
hefur skuldasöfnun ríkissjóðs við
Seðlabankann bein áhrif bæði til
aukinnar peningaþenslu og rýrn-
unar á gjaldeyrisstöðu. Á þessum
vanda verður hins vegar ekki ráð-
in bót nema hvort tveggja komi til
aðhald í fjármálum ríkis og ann-
arra opinberra aðila og aukin fjár-
magnsmyndun á innlendum mark-
aði. Er ég þá kominn að þriðja
meginþættinum, sem ég mun
fjalla um að þessu sinni, þróun
peningamála og lánsfjármarkaðs.
Aðlögun að breyttum
viðhorfum ekki auðveld
Mikið jafnvægisleysi hafði ríkt í
peningamálum á árinu 1982, og fór
það enn versnandi á fyrra helm-
ingi síðasta árs. Ört vaxandi verð-
bólga hafði í för með sér lækkandi
raunvexti af óverðtryggðum inn-
og útlánum, hallarekstur var al-
mennur í útflutningsframleiðslu
og fleiri greinum, og aukin verð-
bólga kallaði á meira rekstrarfé
og kynnti jafnframt undir spá-
kaupmennsku og óeðlilegri eftir-
spurn eftir innflutningi. Við þess-
ar aðstæður var ekki að undra,
þótt mikill þrýstingur væri á
bankakerfið, enda fór útlánaaukn-
ing bankanna langt fram úr eigin
ráðstöfunarfé þeirra á þessu tíma-
bili og lausafjárstaða þeirra gagn-
vart Seðlabankanum versnaði
mjög.
Eftir að efnahagsaðgerðirnar í
maí voru farnar að koma fram í
minnkandi verðbólgu breyttust
viðhorfin í peningamálum og skil-
yrði fóru að skapast til þess að
koma á jafnvægi. Aðlögunin að
breyttum viðhorfum var þó hvergi
nærri auðveld, þar sem annars
vegar var þörf sterks peningalegs
aðhalds til að tryggja þann árang-
ur, sem náðist á sviði launa- og
gengismála, en hins vegar var
rekstrarstaða margra fyrirtækja
enn veik, og atvinnureksturinn
þurfti tíma til að bæta fjárhags-
stöðu sína. Við þessar aðstæður
hefur dregið mjög hægt úr útlána-
aukningu innlánsstofnana, þrátt
fyrir minnkandi verðbólgu, bæði á
síðustu mánuðum ársins 1983 og
það sem af er þessu ári. Hefur
lausafjárstaða þeirra því enn
heldur versnað á þessu tímabili.
Er hér um að ræða mjög alvarlega
þróun, sem brýna nauðsyn ber til
að snúa við hið allra fyrsta, þar
sem áframhaldandi útlánaaukn-
ing innlánsstofnana í þeim mæli,
sem verið hefur undanfarna mán-
uði og sú lausafjárstöðurýrnun,
sem henni fylgir, getur hæglega
stefnt þeim árangri, sem náðst
hefur í efnahagsmálum, í hættu.
Mun Seðlabankinn leggja mikla
áherzlu á, að breyting verði á í
þessu efni og mun hann ekki veita
bönkum frekari fyrirgreiðslu veg-
na lausafjárerfiðleika, nema þeir
hafi sýnt viðunandi árangur í
því að draga úr útlánaaukningu.
Verður gripið til frekari ráðstaf-
ana í því efni ef nauðsyn krefur.
f þeim sviptibyljum, sem gengið
hafa yfir bankakerfið á undan-
förnum tveimur árum, hafa enn
komið í ljós veikleikar í uppbygg-
ingu þess, sem kom m.a. fram í
skorti á sveigjanleika og mismun-
un í fyrirgreiðslu milli fyrirtækja
og atvinnugreina. Það bankakerfi,
sem við búum við, er að miklu
leyti vaxið upp á tímum og í skjóli
lánsfjárskömmtunar, sem hefur
leitt til óeðliiegs kapphlaups um
innstæður, offjölgunar stofnana
og afgreiðslustaða og óeðlilegrar
sérhæfingar bankanna í þjónustu
við einstaka atvinnuvegi. Brýna
nauðsyn ber til þess, að hér verði
hið bráðasta breyting á og banka-
kerfið fylgist með í þeirri þróun í
átt til aukinnar samkeppni og
nýbreytni í rekstri og starfshátt-
um, sem nú setur æ meiri svip á
þróun efnahagsstarfsemi í heim-
inum. Ég vil að lokum ræða stutt-
lega um þrennt, sem ég tel miklu
skipta fyrir framgang þeirrar
stefnu.
Samruni inn-
lánsstofnana
í fyrsta lagi tel ég nauðsynlegt,
að ríkisvaldið hafi forustu um
samruna innlánsstofnana og
verkaskiptingu þeirra. í hálfan
annan áratug hafa hvað eftir ann-
að verið lagðar fram tillögur um
aðgerðir í þessu efni, en þær aldrei
fengið nægilegan stuðning til þess
að ná fram að ganga. Ef litið er til
þess, að tveir þriðju hlutar banka-
starfsemi í landinu eru í höndum
ríkisbanka, ef miðað er við innlán,
en mun hærra hlutfall, ef öll
bankastarfsemi er með talin, er
augljóst, að umtalsverðar breyt-
ingar ná seint fram að ganga,
nema forustu ríkisvaldsins njóti
við. Endurskoðun bankalöggjafar
er nú enn á dagskrá, en fátt er
mikilvægara í þeim efnum en til-
lögugerð um sameiningu banka og
endurskoðaða verkaskiptingu
ríkisbankanna.
Annar mikilvægur þáttur i
nauðsynlegri skipulagsbreytingu
bankakerfisins er að draga úr hin-
um sjálfvirku endurkaupum af-
urðalána fyrir milligöngu Seðla-
bankans. Sú breyting verður þó að
nokkru að haldast I hendur við
breytta verkaskiptingu milli
viðskiptabankanna, þar sem en-
durkaupin hafa m.a. haft þann til-
gang að flytja fjármagn milli inn-
lánsstofnana. Mikilvægt er, að
rikisstjórnin hefur nú gert flutn-
ing afurðalána til viðskiptabank-
anna að stefnumáli, og hefur
viðskiptaráðherra óskað tillagna
Seðlabankans um framkvæmd
málsins. í janúar síðastliðnum
gerði Seðlabankinn siðan tillögu
um það, að öll afurðalán út á
framleiðslu fyrir innlendan mark-
að yrðu flutt til viðskiptabanka,
en innlánsbinding lækkuð á móti.
Eftir að hafa átt viðræður um
þessa tillögu við ýmsa aðila, sem
hlut eiga að máli, virðist ljóst, að
ekki séu enn skilyrði til þess að
taka svo stórt skref án óæskilegra
truflana í þjónustu við viðkom-
andi atvinnuvegi. Því hefur
bankastjórnin nú ákveðið fyrir
sitt leyti, að fyrsta skrefið skuli
verða almenn lækkun endur-
kaupahlutfalla um sem næst fimm
prósent að meðaltali. Með þessum
hætti væri stigið fyrsta skrefið í
flutningi þessara viðskipta til inn-
lánsstofnana. Telur Seðlabankinn
mikilvægt, að tekin verði fleiri
skref í sömu átt síðar á árinu og
yrði þá innlánsbindingin lækkuð á
móti. Með þessari lækkun endur-
kaupahlutfalla er auk þess náð því
marki að leiðrétta núverandi mis-
ræmi á milli endurkeyptra afurða-
lána og verðbréfa frá innláns-
stofnunum annars vegar og þess
bundna fjár, sem Seðlabankinn
hefur til varðveizlu frá þessum
stofnunum, hins vegar. Hér er því
einnig um að ræða aðhaldsaðgerð
varðandi útlán bankanna, sem nú
er full þörf á.
Kaunhæfir vextir
Er ég þá kominn að síðasta og
mikilvægasta skilyrði nauðsyn-
legra umbóta í banka- og lánsfjár-
málum, en það eru raunhæfir
vextir í öllum peningaviðskiptum
og aukið frjálsræði í vaxtamálum.
Mikil breyting hefur þegar orðið í
þessum efnum frá því á síðasta
hausti. Eftir að greinilegt var orð-
ið í september, að verðbólguhrað-
inn hafði minnkað verulega, var
sú stefna mörkuð að lækka vexti í
áföngum í hátt við minnkandi
verðbólgu. Jafnframt var að því
stefnt, að raunvextir yrðu jákvæð-
ir á öllu sparifé f lok þessa aðlög-
unartíma, og jafnað var misræmi
innan vaxtakerfisins, svo sem á
milli endurkaupanlegra afurða-
lána og annarra rekstrarlána. Síð-
asta almenna vaxtalækkunin af
þessu tagi varð í janúar, en eftir
hana hefur ávöxtun á óverð-
tryggðu sparifé verið á bilinu
15—20%, en útlánsvextir yfirleitt
á bilinu 20—23%. Miðað við það,
að verðbólguhraðinn hefur verið
um eða undir 15% á þessu tímabili
og fer fremur lækkandi frá því, er
hér um verulega jákvæða raun-
vexti að ræða.
Þessu til viðbótar hefur ríkis-
sjóður tekið upp ýmsa nýbreytni í
því skyni að stuðla að aukinni inn-
lendri fjármögnun opinberra
framkvæmda og sjóða. Gefin hafa
verið út verðbréf, þar sem höfuð-
stóll og vextir eru bundin gengi á
sérstökum dráttarréttindum,
raunvextir á verðtryggðum spari-
skírteinum hafa verið hækkaðir
og hafin regluleg útgáfa ríkis-
víxla, þar sem vextir ráðast með
opinberu útboði. Og nú síðustu
dagana hafa bankarnir farið að
bjóða ný innlánsform með hærri
vöxtum en áður í samræmi við
heimildir, sem þeir fengu með
vaxtaákvörðun Seðlabankans fyrr
á árinu. Ýmsum kann að virðast,
að sú samkeppni um sparifé lands-
manna, sem þannig er hafin, geti
stefnt út í öfgar. En þá er þess líka
að gæta, að það hlýtur að taka
nokkurn tíma áður en jafnvægi
næst á lánamarkaðnum eftir þær
miklu breytingar, sem bæði hafa
orðið á verðlagi og lánskjörum á
undanförnum þremur ársfjórð-
ungum. Seðlabankinn telur það
hlutverk sitt við þessar aðstæður
að leitast við að beina þróuninni
inn á réttar brautir án þess að
hefta þær breytingar í átt til
frjálsara vaxtakerfis, sem nauð-
synlegar eru. Seðlabankinn mun
ekki skipta sér af því, hvaða vexti
innlánsstofnanir bjóða, en þær
geta hins vegar ekki búizt við því,
að útlánsvextir verði hækkaðir,
þótt þeir bjóði nú hærri innláns-
vexti. Það verður fyrst að sýna sig,
hvað innlánsstofnanirnar geta
boðið í þessu efni og hvaða áhrif
hækkaðir innlánsvextir hafa á
samkeppnisstöðu þeirra.
Lánsfjármarkaðurinn
tekur hvarvetna
stakkaskiptum
Margt fleira mætti vissulega
ræða varðandi hin nýju viðhorf,
sem nú eru að skapast á lánsfjár-
markaðnum, en til þess er ekki
ráðrúm á þessum vettvangi. Ég ef-
ast ekki um, að margir þeirra, sem
notið hafa skjóls eða forréttinda í
því miðstýrða, en þó sundurhólf-
aða banka- og sjóðakerfi, sem hér
hefur þróazt á undanförnum ára-
tugum, muni líta með nokkrum
ugg til þess að verða skipað til
sama borðs og öllum öðrum og
þurfa þar að sæta þeim kjörum,
sem markaðurinn býður. En í
þessa átt eina getur þróunin
stefnt. Til þess bendir ekki ein-
göngu reynsla okkar sjálfra, held-
ur ekki síður þróunin í nágranna-
ríkjunum, þar sem lánsfjármark-
aðurinn er hvarvetna að taka
stakkaskiptum fyrir áhrif aukinn-
ar samkeppni og nýrrar tækni,
sem hefur breytt peningamark-
aðnum meir á örfáum árum en
gerzt hafði á áratugum þar á und-
an. Þessi nýju viðhorf munu þó
ekki sízt gera kröfur til fjármála-
stofnananna sjálfra og stjórnenda
þeirra, sem nú munu þurfa að
taka þátt í samkeppni á lánsfjár-
markaðnum með allt öðrum og
áhættusamari hætti en áður. Um
leið fær bankakerfið tækifæri til
þess að verða leiðandi afl í því að
opna hagkerfið fyrir nýjum
straumum í viðskiptaháttum og
tækni, er munu svipta burt úrelt-
um sjónarmiðum í atvinnumálum.
Það á við nú, eins og svo oft
áður, að tímabil þrenginga f lífi
þjóða jafnt sem einstaklinga eru
til þess fallin að knýja menn til að
endurskoða afstöðu sína og móta
nýja stefnu. f þeim sporum standa
fslendingar nú. Miklum árangri
hefur þegar verið náð með lækkun
verðbólgunnar í lítið brot af því,
sem hún var fyrir ári, en fram-
undan er þó enn meira starf, ef
nýta á tækifærið, sem nú gefst til
þess að byggja framfarasókn á
frjálsari viðskiptaháttum og stöð-
ugleika í verðlagi og gengi.