Morgunblaðið - 06.11.1984, Blaðsíða 38

50
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 6. NÓVEMBER 1984
Að lokinni fram-
burðarráðste fnu
— eftir Ingólf
Pálmasort
Laugardaginn 29. september
síðastliðinn var, eins og mönnum
mun kunnugt, haldin ráðstefna á
vegum íslenska málfræðifélagsins
í Norræna húsinu. Var yfirskrift
hennar framburður f skólum og
fjölmiðlum: rannsóknir og stefnu-
mótun. Voru ekki færri en sex
framsöguerindi haldin á ráðstefn-
unni, en auk þess tóku nokkrir
fundargesta til máls eða báru
fram fyrirspurnir. Til merkra nýj-
unga má einnig telja, að til sölu
var snælda með framburðardæm-
Sun — llfe er alveg nýtt náttúruefni sem
örvar litarfrumur húöarlnnar og myndar
nátturlegan brúnan nuölit, jafnvel án sólar.
Sun — Hfe verndar gagngert gegn 9Ólbruna
og flögnun. I sólar-
bekkjum færóu falleg-
an brúnan lit á helm-
ingi skemmri tíma en
ella Eftir þrjár töflur á
dag i þrjár vikur áóur
en farió er til sólar-
landa er hægt aö vera
í sterkri sólinni án
þess aó óttast aó
brenna.
Sun — life ImI f lyfjaverslunum,
anyrtivörubúöum, sólbaösatofum og
Kárgreiöslu- og snyrtistofum.
M. Guðmundsson og co.
Simar 21850 og 19112.
um, sýnishorn a því efni sem safn-
ast hefur í rannsóknum undanfar-
inna ára. Snældunni fylgdi fróð-
legur bæklingur til skýringa.
Þessi ráðstefna er ánægjulegur
vottur þess, að hinir ungu mál-
fræðingar við Háskóla íslands
vilja ekki láta sinn hlut eftir
liggja í þeirri umræðu sem farið
hefur fram um samræmingu ís-
lensks framburðar og stefnumót-
un í framburðarmálum á víðari
grundvelli.
Margt fróðlegt kom fram í máli
framsögumanna, en þó er því ekki
að neita að þessi umræða var
fremur úttekt á núverandi skipan
mála en eiginleg stefnumótun. Það
var engu líkara en ræðumenn
væru hálffeimnir við að ræða
þetta brýna umræðuefni og vildu
sem minnsta ábyrgð á sig taka.
Nú er það að vísu hyggilegt að
fara með gát í svo vandasömu og
viðkvæmu máli sem samræming
íslensks framburðar er. En und-
arlegt þótti mér samt, að enginn
af þeim sem á fundinum töluðu
minntist á nauðsyn þess að veita
þeim mállýskum sem nú eiga í vök
að verjast nokkurn siðferðilegan
stuðning.
Það var skoðun Björns Guð-
finnssonar, og um það munu flest-
ir sammála, að ekki eigi að vekja
til lífsins þær mállýskur sem nú
eru útdauðar í landinu. En hvað
um hv-framburð, svo tekið sé
dæmi? Niðurstöður þeirra rann-
sókna sem fram hafa farið að und-
anförnu og birtar hafa verið (Sjá
íslenskt mál, tímarits Málfræð-
ingafélagsins, 5. árg. 1983) benda
ótvírætt til þess, að þessi fram-
burður muni leggjast niður að
fullu með næstu kynslóð. Þá munu
aðeins nokkur gamalmenni i
Skaftafellssýslu tala þessa merki-
legu mállýsku, auk nokkurra
menntamanna sem tekið hafa upp
hv-framburð af sjálfsdáðum til að
geta lesið sómasamlega upp stuðl-
aðan kveðskap.
Hafa menn engar áhyggjur af
þessari þróun? Á kannski að sofa
á verðinum þangað til allt er um
seinan? Það þ-^tti mér ekki góðs
viti, að enginn a þessari ráðstefnu
minntist einu orði á þennan
vanda. Snertir þetta þó grundvöll-
inn undir allri stefnumótun í
framburðarmálum.
Aðalatriðin í samræmingartil-
lögum Björns Guðfinnssonar voru
þessi:
I Samræma skal í aðalatriðum
íslenskan nútímaframburð, enda
grundvallist samræmingin á úr-
vali úr lifandi mállýskum, en ekki
endurlífgun forns framburðar,
sem horfinn er með öllu úr mál-
inu.
II Velja skal til samræmingar
að svo stöddu:
PARKET
Nýtt Nýtt
Einu sinni enn er Tarkett-parket í far-
arbroddi í parket-framleiðslu.
• Á markaöinn er nú komiö parket meö
nýrri lakkáferð, sem er þrisvar sinnum
endingarbetri en venjulegt lakk.
• Veitir helmingi betri endingu gegn risp-
um en venjulegt lakk.
• Gefur skýrari og fallegri áferö.
• Betra í öllu viöhaldi.
• Komiö og kynnið ykkur þessa nýju og
glæsilegu framleiöslu frá Tarkett.
• Alger bylting á íslenska parket-markað-
inum.
Harðviðarval hf.,
Skemmuvegi 40, Kópavogi,
sími 74111.
Ingólfur Pálmason
„Væri æskilegt, meðan
enginn styrkur kemur
frá æðri stöðum, að
áhugamenn um „forn-
ar“ mállýskur byndist
samtökum um varð-
veislu þeirra.“
1) réttmæli sérhljóða
2) hv-framburð, kringdan eða
ókringdan
3) harðmæli,
en hafna flámæli, kv-framburði
og linmæli.
III Jafnhliða þessari samræm-
ingu skal stuðla að varðveislu
fornra og fagurra mállýskna, sem
enn ber nokkuð á í landinu og
komið gæti til greina, að síðar
yrðu felldar inn í hinn samræmda
framburð.
Þær mállýskur sem Björn hafði
hér í huga voru einkum rl-rn-fram-
burðurinn skaftfellski og raddaði
framburðurinn norðlenski. (Hér
er stuðst við bók Halldórs Hall-
dórssonar: íslenzk málrækt,
Reykjavík 1971, bls. 87. Stafsetn-
ing er færð til nútímahorfs.)
Þær nefndir sem skipaðar voru
til að fjalla um samræmingu ís-
lensks framburðar á árunum eftir
1950, vildu fara miklu hægar í
sakirnar en Björn Guðfinnsson.
Mun besta heimildin um þessi mál
vera ritgerð Halldórs Halldórs-
sonar í Skírni 1955, en hún er einn-
ig prentuð í bókinni íslenzk mál-
rækt (sjá hér á undan). Athyglis-
vert er þó, að þessar nefndir hik-
uðu ekki við að kveða upp dóm um
það, hvaða máleinkenni væru
æskilegri en önnur. Þannig varð
harðmæli talið æskilegra en lin-
mæli, hv-framburður æskilegri en
kv-framburður, réttmæli sérhljóða
æskilegra en flámæli.
Ég hygg að þessi dirfska fram-
burðarnefndanna (nú mundu lík-
lega sumir segja ósvífni, því að nú
þykir ekki lengur kurteisi að segja
fólki til vegar í mállegum efnum)
hafi haft ólítil áhrif næstu árin
eða áratugina. Flámælið hvarf að
mestu úr máli yngri kynslóðarinn-
ar. Vafalaust að einhverju levti
fyrir dugnað barnakennara. Ut-
várpið veitti harömæli og
hv-framburði mikinn stuðning
með því að hyllst var til að ráða til
þularstarfa þá menn sem gott vald
höfðu á þessum mállýskum. Að
LITGREINING MED
CROSFiELD
540
LASER
LYKILLINN AD VANDAORI
LITPRENTUN
MYNDAMÓT HF.
vísu hafa niðurstöður um út-
breiðslu harðmælis ekki enn verið
birtar úr þeirri framburðarkönn-
un sem nú er í gangi, en ýmislegt
bendir þó til að það eigi enn sæmi-
legu gengi að fagna á hinum
gömlu harðmælissvæðum.
Miklu verr hefur tekist til um
varðveislu hv-framburðar, enda
virðast Sunnlendingar fremur
skeytingarlausir um örlög hans.
Kennarar með kv-framburð hafa
verið ráðnir að grunnskólum á
kjarnasvæði þessa framburðar án
þess að þeim sé gert að skyldu að
tileinka sér hann að nokkru, enda
óhægt um vik þegar opinber
málstefna er týnd og tröllum gef-
in. Væri æskilegt, meðan enginn
styrkur kemur frá æðri stöðum, að
áhugamenn um „fornar" mállýsk-
ur byndist samtökum um varð-
veislu þeirra. Þætti mér illt til af-
spurnar, ef fólk i hinni gömlu
heimabyggð minni, Eyjafirði, léti
raddaða framburðinn „deyja á
tungu sér“, svo að notað sé orðalag
Björns Guðfinnssonar.
Þó að ég hafi látið hér nokkur
aðfinnsluorð falla, er fjarri því, að
ég sé að mæla með þröngsýni eða
ofstæki í þessum efnum. Slíkt
leysir engan vanda. En samvinna
margra manna og stofnana er hér
nauðsynleg, ef vel á að takast.
Minnast má þess, að Ævar Kvar-
an hefur fengist við framsagnar-
og framburðarkennslu um margra
ára skeið. Þar hefur safnast fyrir
dýrmæt reynsla. Væri ekki sjálf-
sagt aö málfræðingar hæfust
handa um, auðvitað í samvinnu
við Ævar, að hljóðkanna nemend-
ur hans til að komast að því,
hvernig þeir hafa tekið kennsl-
unni.
Björn Guðfinnsson minnist á
það í ritum sínum, hve óvarlegt
það sé að temja sér nýjan fram-
burð tilsagnarlaust. Um þetta far-
ast honum svo orð í bók sinni
Breytingar á framburði og stafsetn-
ingu, Reykjavík 1947, bls. 49:
„Hér í Reykjavík eru nú t.d.
margir menn, sem reynt hafa að
temja sér hv-framburð, annað-
hvort hjálparlaust eða með aðstoð
annarra, en ekki tekist til neinnar
sæmilegrar hlítar. Er framburður
sumra þeirra hið herfilegasta af-
skræmi, og er illt til þess að vita,
að þeir skuli ekki heldur nota
kv-framburð sinn óspilltan."
Ég vitna i þessi ummæli til að
minna menn á hvílíkur vandi þeim
mönnum er á höndum sem taka
sér það fyrir hendur að móta
framburð annarra, og einnig til að
mönnum skiljist, að sá framburð-
ur, sem ekki á rætur að rekja til
„kjarnasvæða", getur verið meira
en lítið hæpinn. Óhófleg bjartsýni
um það að samræming íslensks
nútímaframburðar sé „ekkert
mál“ er ekki líkleg til að skila far-
sælum árangri.
En hvaða skoðun sem menn
kunna að hafa á samræmingar-
málum ætti þó öllum að skiljast
að varðveisla gamals framburðar í
hinum dreifðu byggðum landsins
er ekki ómerkilegt málverndar-
starf. Það er misskilningur, sem
sumir halda fram, að stuðningur
við ákveðna mállýsku tákni skil-
yrðislausa fordæmingu á hlið-
stæðu hennar. Enginn getur neit-
að því að sumir einstaklingar á
linmælissvæðinu hafa ágætan
framburð, jafnvel þó sá galli fylgi,
að hann er ekki i samræmi við
uppruna og núgildandi stafsetn-
ingu. Hins vegar held ég að fáum
blandist hugur um það, að aukin
þróun í linmælisátt væri ekki
mjög æskileg. Önghljóðafram-
burður á p, t, k í innstöðu og
bakstöðu („tava“ fyrir „tapa“
o.s.frv.) væri lítill fegurðarauki
fyrir hina klassísku tungu Norð-
urlanda. Er ekki ástæöa til að
vinna á móti slíku „slappmæli".
Ég held að enn sé nógur skiln-
ingur hjá fólkinu í landinu á gildi
þess að vanda framburð sinn og
málfar. Það sem helst skortir á er
forusta lærdómsmanna og þeirra
sem með völdin fara. En ef til vill
er áðurnefnd ráðstefna vottur um
bata í þessum málum.
Október 1984.
Ingólfur Pílmaæn er fyrnerandi
kennari rið Kennarahiskóla fs-
lands.