Morgunblaðið - 06.11.1984, Page 38

Morgunblaðið - 06.11.1984, Page 38
50 MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 6. NÓVEMBER 1984 Að lokinni fram- burðarráðste fnu — eftir Ingólf Pálmasort Laugardaginn 29. september síðastliðinn var, eins og mönnum mun kunnugt, haldin ráðstefna á vegum íslenska málfræðifélagsins í Norræna húsinu. Var yfirskrift hennar framburður f skólum og fjölmiðlum: rannsóknir og stefnu- mótun. Voru ekki færri en sex framsöguerindi haldin á ráðstefn- unni, en auk þess tóku nokkrir fundargesta til máls eða báru fram fyrirspurnir. Til merkra nýj- unga má einnig telja, að til sölu var snælda með framburðardæm- Sun — llfe er alveg nýtt náttúruefni sem örvar litarfrumur húöarlnnar og myndar nátturlegan brúnan nuölit, jafnvel án sólar. Sun — Hfe verndar gagngert gegn 9Ólbruna og flögnun. I sólar- bekkjum færóu falleg- an brúnan lit á helm- ingi skemmri tíma en ella Eftir þrjár töflur á dag i þrjár vikur áóur en farió er til sólar- landa er hægt aö vera í sterkri sólinni án þess aó óttast aó brenna. Sun — life ImI f lyfjaverslunum, anyrtivörubúöum, sólbaösatofum og Kárgreiöslu- og snyrtistofum. M. Guðmundsson og co. Simar 21850 og 19112. um, sýnishorn a því efni sem safn- ast hefur í rannsóknum undanfar- inna ára. Snældunni fylgdi fróð- legur bæklingur til skýringa. Þessi ráðstefna er ánægjulegur vottur þess, að hinir ungu mál- fræðingar við Háskóla íslands vilja ekki láta sinn hlut eftir liggja í þeirri umræðu sem farið hefur fram um samræmingu ís- lensks framburðar og stefnumót- un í framburðarmálum á víðari grundvelli. Margt fróðlegt kom fram í máli framsögumanna, en þó er því ekki að neita að þessi umræða var fremur úttekt á núverandi skipan mála en eiginleg stefnumótun. Það var engu líkara en ræðumenn væru hálffeimnir við að ræða þetta brýna umræðuefni og vildu sem minnsta ábyrgð á sig taka. Nú er það að vísu hyggilegt að fara með gát í svo vandasömu og viðkvæmu máli sem samræming íslensks framburðar er. En und- arlegt þótti mér samt, að enginn af þeim sem á fundinum töluðu minntist á nauðsyn þess að veita þeim mállýskum sem nú eiga í vök að verjast nokkurn siðferðilegan stuðning. Það var skoðun Björns Guð- finnssonar, og um það munu flest- ir sammála, að ekki eigi að vekja til lífsins þær mállýskur sem nú eru útdauðar í landinu. En hvað um hv-framburð, svo tekið sé dæmi? Niðurstöður þeirra rann- sókna sem fram hafa farið að und- anförnu og birtar hafa verið (Sjá íslenskt mál, tímarits Málfræð- ingafélagsins, 5. árg. 1983) benda ótvírætt til þess, að þessi fram- burður muni leggjast niður að fullu með næstu kynslóð. Þá munu aðeins nokkur gamalmenni i Skaftafellssýslu tala þessa merki- legu mállýsku, auk nokkurra menntamanna sem tekið hafa upp hv-framburð af sjálfsdáðum til að geta lesið sómasamlega upp stuðl- aðan kveðskap. Hafa menn engar áhyggjur af þessari þróun? Á kannski að sofa á verðinum þangað til allt er um seinan? Það þ-^tti mér ekki góðs viti, að enginn a þessari ráðstefnu minntist einu orði á þennan vanda. Snertir þetta þó grundvöll- inn undir allri stefnumótun í framburðarmálum. Aðalatriðin í samræmingartil- lögum Björns Guðfinnssonar voru þessi: I Samræma skal í aðalatriðum íslenskan nútímaframburð, enda grundvallist samræmingin á úr- vali úr lifandi mállýskum, en ekki endurlífgun forns framburðar, sem horfinn er með öllu úr mál- inu. II Velja skal til samræmingar að svo stöddu: PARKET Nýtt Nýtt Einu sinni enn er Tarkett-parket í far- arbroddi í parket-framleiðslu. • Á markaöinn er nú komiö parket meö nýrri lakkáferð, sem er þrisvar sinnum endingarbetri en venjulegt lakk. • Veitir helmingi betri endingu gegn risp- um en venjulegt lakk. • Gefur skýrari og fallegri áferö. • Betra í öllu viöhaldi. • Komiö og kynnið ykkur þessa nýju og glæsilegu framleiöslu frá Tarkett. • Alger bylting á íslenska parket-markað- inum. Harðviðarval hf., Skemmuvegi 40, Kópavogi, sími 74111. Ingólfur Pálmason „Væri æskilegt, meðan enginn styrkur kemur frá æðri stöðum, að áhugamenn um „forn- ar“ mállýskur byndist samtökum um varð- veislu þeirra.“ 1) réttmæli sérhljóða 2) hv-framburð, kringdan eða ókringdan 3) harðmæli, en hafna flámæli, kv-framburði og linmæli. III Jafnhliða þessari samræm- ingu skal stuðla að varðveislu fornra og fagurra mállýskna, sem enn ber nokkuð á í landinu og komið gæti til greina, að síðar yrðu felldar inn í hinn samræmda framburð. Þær mállýskur sem Björn hafði hér í huga voru einkum rl-rn-fram- burðurinn skaftfellski og raddaði framburðurinn norðlenski. (Hér er stuðst við bók Halldórs Hall- dórssonar: íslenzk málrækt, Reykjavík 1971, bls. 87. Stafsetn- ing er færð til nútímahorfs.) Þær nefndir sem skipaðar voru til að fjalla um samræmingu ís- lensks framburðar á árunum eftir 1950, vildu fara miklu hægar í sakirnar en Björn Guðfinnsson. Mun besta heimildin um þessi mál vera ritgerð Halldórs Halldórs- sonar í Skírni 1955, en hún er einn- ig prentuð í bókinni íslenzk mál- rækt (sjá hér á undan). Athyglis- vert er þó, að þessar nefndir hik- uðu ekki við að kveða upp dóm um það, hvaða máleinkenni væru æskilegri en önnur. Þannig varð harðmæli talið æskilegra en lin- mæli, hv-framburður æskilegri en kv-framburður, réttmæli sérhljóða æskilegra en flámæli. Ég hygg að þessi dirfska fram- burðarnefndanna (nú mundu lík- lega sumir segja ósvífni, því að nú þykir ekki lengur kurteisi að segja fólki til vegar í mállegum efnum) hafi haft ólítil áhrif næstu árin eða áratugina. Flámælið hvarf að mestu úr máli yngri kynslóðarinn- ar. Vafalaust að einhverju levti fyrir dugnað barnakennara. Ut- várpið veitti harömæli og hv-framburði mikinn stuðning með því að hyllst var til að ráða til þularstarfa þá menn sem gott vald höfðu á þessum mállýskum. Að LITGREINING MED CROSFiELD 540 LASER LYKILLINN AD VANDAORI LITPRENTUN MYNDAMÓT HF. vísu hafa niðurstöður um út- breiðslu harðmælis ekki enn verið birtar úr þeirri framburðarkönn- un sem nú er í gangi, en ýmislegt bendir þó til að það eigi enn sæmi- legu gengi að fagna á hinum gömlu harðmælissvæðum. Miklu verr hefur tekist til um varðveislu hv-framburðar, enda virðast Sunnlendingar fremur skeytingarlausir um örlög hans. Kennarar með kv-framburð hafa verið ráðnir að grunnskólum á kjarnasvæði þessa framburðar án þess að þeim sé gert að skyldu að tileinka sér hann að nokkru, enda óhægt um vik þegar opinber málstefna er týnd og tröllum gef- in. Væri æskilegt, meðan enginn styrkur kemur frá æðri stöðum, að áhugamenn um „fornar" mállýsk- ur byndist samtökum um varð- veislu þeirra. Þætti mér illt til af- spurnar, ef fólk i hinni gömlu heimabyggð minni, Eyjafirði, léti raddaða framburðinn „deyja á tungu sér“, svo að notað sé orðalag Björns Guðfinnssonar. Þó að ég hafi látið hér nokkur aðfinnsluorð falla, er fjarri því, að ég sé að mæla með þröngsýni eða ofstæki í þessum efnum. Slíkt leysir engan vanda. En samvinna margra manna og stofnana er hér nauðsynleg, ef vel á að takast. Minnast má þess, að Ævar Kvar- an hefur fengist við framsagnar- og framburðarkennslu um margra ára skeið. Þar hefur safnast fyrir dýrmæt reynsla. Væri ekki sjálf- sagt aö málfræðingar hæfust handa um, auðvitað í samvinnu við Ævar, að hljóðkanna nemend- ur hans til að komast að því, hvernig þeir hafa tekið kennsl- unni. Björn Guðfinnsson minnist á það í ritum sínum, hve óvarlegt það sé að temja sér nýjan fram- burð tilsagnarlaust. Um þetta far- ast honum svo orð í bók sinni Breytingar á framburði og stafsetn- ingu, Reykjavík 1947, bls. 49: „Hér í Reykjavík eru nú t.d. margir menn, sem reynt hafa að temja sér hv-framburð, annað- hvort hjálparlaust eða með aðstoð annarra, en ekki tekist til neinnar sæmilegrar hlítar. Er framburður sumra þeirra hið herfilegasta af- skræmi, og er illt til þess að vita, að þeir skuli ekki heldur nota kv-framburð sinn óspilltan." Ég vitna i þessi ummæli til að minna menn á hvílíkur vandi þeim mönnum er á höndum sem taka sér það fyrir hendur að móta framburð annarra, og einnig til að mönnum skiljist, að sá framburð- ur, sem ekki á rætur að rekja til „kjarnasvæða", getur verið meira en lítið hæpinn. Óhófleg bjartsýni um það að samræming íslensks nútímaframburðar sé „ekkert mál“ er ekki líkleg til að skila far- sælum árangri. En hvaða skoðun sem menn kunna að hafa á samræmingar- málum ætti þó öllum að skiljast að varðveisla gamals framburðar í hinum dreifðu byggðum landsins er ekki ómerkilegt málverndar- starf. Það er misskilningur, sem sumir halda fram, að stuðningur við ákveðna mállýsku tákni skil- yrðislausa fordæmingu á hlið- stæðu hennar. Enginn getur neit- að því að sumir einstaklingar á linmælissvæðinu hafa ágætan framburð, jafnvel þó sá galli fylgi, að hann er ekki i samræmi við uppruna og núgildandi stafsetn- ingu. Hins vegar held ég að fáum blandist hugur um það, að aukin þróun í linmælisátt væri ekki mjög æskileg. Önghljóðafram- burður á p, t, k í innstöðu og bakstöðu („tava“ fyrir „tapa“ o.s.frv.) væri lítill fegurðarauki fyrir hina klassísku tungu Norð- urlanda. Er ekki ástæöa til að vinna á móti slíku „slappmæli". Ég held að enn sé nógur skiln- ingur hjá fólkinu í landinu á gildi þess að vanda framburð sinn og málfar. Það sem helst skortir á er forusta lærdómsmanna og þeirra sem með völdin fara. En ef til vill er áðurnefnd ráðstefna vottur um bata í þessum málum. Október 1984. Ingólfur Pílmaæn er fyrnerandi kennari rið Kennarahiskóla fs- lands.

x

Morgunblaðið

Direct Links

If you want to link to this newspaper/magazine, please use these links:

Link to this newspaper/magazine: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Link to this issue:

Link to this page:

Link to this article:

Please do not link directly to images or PDFs on Timarit.is as such URLs may change without warning. Please use the URLs provided above for linking to the website.