Morgunblaðið - 02.12.1984, Blaðsíða 55

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 2. DESEMBER 1984
55
Raunar er það eitt sem er allt að því ógnvekjandi
í sambandi við þessa varúð. Við hlustun kemur það
fyrir aftur og aftur að gáskafullur skuggi, eða
skyggður gáski, skýzt yfir tónlistina, líkt og þegar
ský flögrar yfir á vordegi og hefur í för með sér
þessa æsandi tilfinningu sem ekkert heiti hefur
nema þá helzt nafn tónskáldsins. Hvenær sem hlýtt
er á hæga kaflann í klarínettukvintettinum vaknar
þessi tilfinning. Hún gerir það að verkum að hinn
alvöruþrungni ástríðuofsi Beethovens virðist ganga
of langt og grátklökkvi Mahlers í ætt við móðursýki.
Ég dáist mjög að því hvernig Mozart fer að þegar
tónverk hans eru í dúr-tóntegundum. Ég veit að
margir Mozart-unnendur hefja moll-notkun hans til
skýjanna og halda því fram að stórfenglegastur sé
hann er hann skrifar í g-moll og harmþrungnastur
þegar hann skrifar í d-moll. Þessi afstaða finnst
mér algjörlega óskiljanleg. Það er alltaf verið að
tala um hinn tragíska undirtón í 40. sinfóníunni en
ég álít þá 39. vera miklu stórbrotnara verk og síð-
asta kaflann í þeirri 41. (Júpíter) einn af hátindum
listarinnar.
Enginn hefur fengið misjafnari dóma sem grund-
vallast á tilfinningasemi en Mozart. Á síðustu öld
var því iðulega haldið fram að hann væri „sykursæt-
ur“, rétt eins og hann væri einhver Wattau tónlist-
arinnar. Á tuttugustu öldinni — sem vildi áþreifan-
legan árangur — var hann framan af ekki tekinn
mjög alvarlega. Sjarmerandi, að sjálfsögðu, en hálf-
gert léttmeti. Tónlist hans var talin óviðjafnanlega
„Brúðkaup Fígarós" og síðan kemur „Töfraflautan".
„Fígaró" er gnægtabúr hugmyndaflugsins. Sá sem
bregður sér út af sýningu í fimm mínútur getur
gengið að því vísu að söguþráðurinn hefur tekið
þrjár kúvendingar áður en hann sezt aftur í sæti
sitt. Og tónlistin er fullkomin. „Töfraflautan" er
helgileikur með látbragði og einstökum og undur-
samlegum hljómi, sem er í senn einlægur og barns-
legur, ljúfur, upphafinn og andaktugur eins og
bernskan: Allt að því of góður fyrir mannlegar ver-
ur. Hvað hinar óperurnar varðar þá finnst mér „Don
Giovanni" mjög frumlegt verk, enda þótt hinn óvið-
jafnanlegi fyrsti þáttur í „Cosi Fan Tutte" standi að
því leyti framar að mínu mati. Þessi gamanþáttur
hefur sérstæðan stíl og er í rauninni kynferðislegur
orðaleikur að innihaldi en röð frábærra samsöngs-
verka að forminu til, og þessi þáttur ber af öllum
öðrum óperuverkum að því leyti að hann er heild
þar sem háð er samofið takmarkalausri mannlegri
hlýju sem veitir áheyrandanum þá einu fullnægju
sem flest okkar fá nú á tímum — þá fullnægju sem
aðeins er að finna í listinni. „Töfraflautan" hjálpar
okkur til að upplifa bernskuna á ný og „Cosi Fan
Tutte“ firrir okkur sektarkenndinni.
í sannleika sagt þá verð ég að viðurkenna að þessi
þrjú síðasttöldu verk eru ekki gallalaus sé lagður á
þau dramatískur mælikvarði. Mér finnst „Don Gio-
vanni“ bera þess merki að þar sé um að ræða fyrsta
uppkast höfundar óperutextans, — óskipulegt og á
köflum laust við að vera leikrænt. Það virðist að
Vel á minnzt. Það er merkilegt hversu miklu máli
grímur og dulargervi skipta í öllum þessum óperum.
Mozart og textahöfundur hans, Lorenzo Da Ponte,
virðast hafa verið haldnir þráhyggju varðandi notk-
un þeirra. Það nægir að minna á greifaynjuna í
„Fígaró" er dulbjó sig sem þernu sína, Leprello í
„Giovanni" í gervi meistara síns, samsæri hinna
grímuklæddu hefnara á dansleiknum í sömu óperu,
eða ungu samsærismennina í „Cosi“. Þetta er ástæð-
an fyrir leikritinu — og þá ekki síður kvikmyndinni
„Amadeus" sem í enn ríkari mæli er draummynd
um atvik úr lífi Mozarts — lýkur með ýkjudrama
þar sem grímur eru notaðar. Hvorki leikritið né
kvikmyndin eru heimildaverk um ævi Mozarts en
við gerð beggja verkanna hafa hefðbundnir liðir í
óperum hans óspart verið fengnir að láni og það með
mestu ánægju.
Því miður eru margir sem eiga bágt með að sætta
sig við þessi atriði. Mjög raunsætt fólk kann ekki við
það hve dulargervi eru áberandi þáttur í ieikgerð-
inni og kemur þá ekki auga á annað en búninga sem
hver og einn gæti brugðið sér í í snatri. Sumir
fyrtast meira að segja við þann leikaraskap sem hér
er á ferðinni. Hinn afleiti 20. aldar gagnrýnandi
Eduard Hanslick reiddist mjög því atriði í „Cosi“
þar sem elskhugarnir dulbúnu komast upp með að
forfæra hvor annars unnustur án þess að uppvíst
verði. Hann vísar gjörsamlega á bug einhverju
glæsilegasta og magnaðasta sviðsverki Mozarts sem
siðspilltri vitleysu. (Sama lét Richard Wagner
Tom Hulce leíkur Mozart.
giæsileg en án þess að í henni væri verulegur veigur.
Sannleikurinn er að sjálfsögðu hið þveröfuga. Svo
notuð sé önnur líking: Sá sem reynir að kryfja tón-
list hans kemst brátt að því að allur vefurinn er
þaninn vöðvi sem hnífurinn bítur ekki á.
Af sömu ástæðu var kirkjutónlist hans vegin og
léttvæg fundin, talin nokkuð veraldleg og jafnvel
léttúðug. Aftur á móti er það mín skoðun að hinir 46
taktar í „Ave Verum Corpus" feli í sér meira af
sannri trúartilfinningu en allur „Parsifal“. Það
kemur ekki á óvart að hin ófullgerða sálumessa hafi
orðið viktoríönskum siðapostulum hjartfólgin, svo
barmafull er hún af andakt þeirri sem þeir töldu
óaðskiljanlega fórninni. Hins vegar finnst mér þetta
fyrst og fremst vera tónlist um dauðann en ekki um
ummyndun. Sem trúarlegt verk er messan að mínu
mati ekki nándar nærri eins djúpúðug og Töfra-
flautan sem samin var á þessu sama ári sortans,
hinu síðasta sem tónskáldið lifði. Og þegar syrta
tekur að í lok myndarinnar okkar höfum við einmitt
reynt að leggja áherzlu á þessi áhrif, hina örvænt-
ingarfullu spennu sem þessi tvö ólíku verk skapa í
tónskáldinu og þá andstæðu heima sem þau standa
fyrir: ríki skugga og dýrðar í einum og sama mann-
inum.
Það er þessi spenna sem skapar hið rafmagnaða
andrúmsloft sem er réttur umbúnaður sögunnar
sem sögð er í myndinni er hún nær hámarki. Það
hámark er reyndar allt öðru vfsi en á sér stað í
leikritinu „Amadeus", þar sem þeir eiga sinn næt-
urfund, Mozart sem stendur frammi fyrir líkams-
dauðanum og Salieri sem brennur af andlegri
ágirnd. Þetta er atriði sem stenzt ekki kröfur um
áþreifanlegar staðreyndir en vonandi stenzt það
þær leik- og myndrænu kröfur sem ávallt hljóta að
sitja í fyrirrúmi þegar um dramatísk skáldverk er
að ræða. Sá rauði þráður sem við fylgdum var hin
óseðjandi græðgi sögupersónunnar er hann var að
reyna að glefsa í bita af guðdóminum og síðan kom-
um við að atriði sem enginn ævisöguritari gæti með
nokkru móti borið á borð en hlýjar þó leikritahöf-
undi um hjartaræturnar er hann leitast við að setja
rökrænan og spennuþrunginn endapunkt á eftir
áhrifamikilli goðsögn sem þó er ekki að fullu sögð.
Með þessu niðurlagi ákalla ég Mozart í von um
blessun hans — einvörðungu sem leikhússmanns,
því að það var hann fyrst og fremst.
Það er með ólíkindum hve leikræn tónlist Mozarts
er á óperusviðinu. Allir aðdáendur hans eiga sín
eftirlætisverk. Mitt eftirlætisverk er hiklaust
KvikmyndaMkatJórinn Milos Fomtan.
hálfu leyti vera til í huga manns og að hálfu leyti
utan hans. Sumum finnst þetta vera aðal verksins
en því miður finnst mér þetta vera veikleiki. Verkið
hefst með glæsibrag í Sevilla. í fyrstu er borgin
mjög raunveruleg en breytist fljótlega í dularfullan
bæ þar sem helztu íbúar eru tvær konur. Þær fara
ekki dult með andúð sína hvor á annarri og koma
fram til skiptis og syngja stórbrotnar aríur. Sögu-
þráðurinn skiptir æ minna máli eftir því sem þær
koma oftar fram. Þeim til fulltingis á sviðinu er
leiðinlegasti elskhugi í gjörvöllum óperubók-
menntunum, Don Ottavio, en nærvera hans veldur
öllu minni spennu.
Uppbygging „Cosi Fan Tutte“ er miklu vandaðri,
enda þótt hið fáránlega segulatriði (í virðingarskyni
við dr. Mesmer) afhjúpi greinilega hinn ógnvekjandi
kjarna þeirrar sögu sem er verið að segja, og komi
gjörsamlega í veg fyrir að óperugestirnir komist að
með efasemdir sfnar. Jafnvel „Töfraflautan" hefur
sína galla: þar sem verkið nær hámarki sínu er
brotalöm og þarfnast sá kafli endurbóta þar sem
Sarastro gefst kostur á að bjóða Næturdrottning-
unni birginn augliti til auglitis og fara síðan með
sigur af hólmi. Hefði það ekki verið stórkostlegt ef
Mozart hefði samið dúett fyrir hinn drynjandi bassa
og hinn makalausa sópran þar sem stígandin er að
ná hámarki? Þar hefði gefið að líta og heyra myrkur
tortímingarinnar leysast upp í sólargeisla hinnar
dásamlegu mannúðar. Ég býst við því að vöntunin á
slíku atriði sé ástæðan fyrir því að á sviði hefur
verkið aldrei haft fullkomna stígandi. Þegar upp er
staðið getur varla heitið að þessi smágalli hafi nokk-
uð að segja. Svo yfirþyrmandi eru þau andlegu áhrif
sem heildin hefur á hlustandann.
F. Murrey Abraham, aem leikur Salieri ( kvikmynd
inni.
Milos Forman (Lv.) sem atfómaöi kvikmyndun
„Amadeusar" og höfundurinn bara saman baskur
sfnar þar sam myndin var tekin (Tékkóslóvakiu.
henda sig og var hann þó ekki til fyrirmyndar um
siðgæði í einkalífinu). Afdráttarleysið og hrein-
skilnin í þessum stórkostlega söngleik mun hafa
verið það sem fór fyrir brjóstið á þessum mönnum
sem voru börn síns tíma, einkum að því er varðar þá
spurningu sem þar er varpað fram hispurslítið og þó
í háði: Ef elskhuginn yfirgefur þig í rúminu um
miðja nótt og einhver annar skríður upp {, mundirðu
þá örugglega finna muninn?
í framhaldi af þessu skulum við endilega ekki
gera því skóna að Mozart hafi verið þjóðfélagslegur
byltingarsinni. Það var hann ekki. Hugur hans var
of bundinn af því að skrá þá hljóma sem hann
heyrði innra með sér til þess að hann sóaði tíma í
dægurmál. Allt i kringum hann voru menn sem
störfuðu í þágu frelsisins. Hann var stöðugt að
beygja sig undir það vald sem gerði hann að mót-
tökutæki. Hvað annað gat komið þeim við sem
undraverð keðja tímalegra og efnalegra fyrirbæra
hafði komiö til að skrifa ósjálfráða skrift fyrir til-
stilli guðdómlegs yfirboðara?
Þegar öll kurl eru komin til grafar þá er það svona
sem Mozart kemur mér fyrir sjónir. Hann fékk frá-
bæra þjálfun hjá föður sínum sem var bæði sérfróð-
ur og óþreytandi. Frá sextán ára aldri var Wolfang
Amadeus Mozart ætlað það hlutverk að vera töfra-
flautan á vörum guðs. Mér finnst það alls ekki
hörmulegt að hann skuli hafa andazt 35 ára að aldri.
Hann lézt að loknu gífurlegu striði við að afrita hið
guðdómlega, af því að sá sem lék var hættur að leika
með honum. Það er allt og sumt.
Hvílíkt lán að vera gjörnýttur með þeim hætti í
stað þess að láta billjón aukaatriði mylja sig niður í
duft eins og verða örlög okkar flestra.