Morgunblaðið - 16.03.1985, Blaðsíða 28

28
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 16. MARZ 1985
Útgefandi MmUfo hf. Árvakur, Reykjavik.
Framkvæmdastjóri Haraldur Sveinsson.
Ritstjórar Matthias Johannessen, Styrmir Gunnarsson.
Aöstoöarritstjóri Björn Bjarnason.
Fulltrúar ritstjóra Þorbjörn Guömundsson, Björn Jóhannsson, Árni Jörgensen.
Fréttastjórar Freysteinn Jóhannsson, Magnús Finnsson, Sigtryggur Sigtryggsson, Ágúst Ingi Jónsson.
Auglýsingastjóri Baldvin Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aöalstræti 6, sími 10100. Auglýsingar: Aö-
alstræti 6, simi 22480. Afgreiösla: Kringlan 1, simi 83033. Áskrift-
argjald 330 kr. á mánuöi innanlands. í lausasölu 25 kr. eintakiö.
Meimtunin og
atvinnulífið
Við íslendingar höfum
gengið í gegn um margs
konar þróun og stökkbreyt-.
ingar í atvinnu- og þjóðlífi það
sem af er þessari öld. Við
stöndum nú á þrepskildi upp-
lýsingaaldar og horfum fram
til enn nýrra breytinga, sem
óhjákvæmilegar eru. Engu að
síður getum við og eigum að
stýra framvindu eigin mála;
vera okkar eigin gæfu smiðir,
en láta ekki skeika að sköpuðu.j
Á morgni þessarar aldar
bjuggu tæplega þrir af hverj-
um fjórum landsmönnum i
strjálbýli en aðeins rúmlega,
fjórðungur í þéttbýli. Nú búa
niu af hverjum tiu í þéttbýli en
aðeins einn í strjálbýli. Þessar
tölulegu staðreyndir segja
raunar allt sem segja þarf um
þá stökkbreytingu, sem hér
hefur orðið í tíð tveggja,
þriggja kynslóða.
Stökkbreytingin frá fátækt
og frumbýlingshætti fyrri alda
yfir til velferðar samtímans
segir til sin á öllum sviðum: f
menntun, heilsugæzlu, hús-
næði, vinnuaðstöðu, viðurværi,
samgöngum, ferðalögum og svo
framvegis, að ógleymdri lengri
meðalævi einstaklinga en við-
ast annars staðar.
Það var einkum tvennt sem
gerði þessa þróun mögulega,
kostnaðarlega: tækniþróun og
menntun þjóðarinnar. Þekk-
ingin og tæknin gerðu okkur
kleift að nýta svo „hefðbundn-
ar“ auðlindir þjóðarinnar,
fiskistofna og gróðurmold, að
þær báru okkur á öldufaldi inn
í hóp velmegunarþjóða. Við er-
um hinsvegar komnir að nýt-
ingarmörkum fiskistofna og
mettuðum búvörumarkaði. Við
verðum þvi að sækja aukinn
hagvöxt i næstu framtið, þ.e.
batnandi lífskjör, til fleiri
þátta en hinna „hefðbundnu“.
Það var ekkert eðlilegra en
að þær stökkbreytingar á hög-
um þjóðarinnar, sem hér hefur
lítillega verið staldrað við,
leiddu til mikilla breytinga á
atvinnustéttum hennar. Þær
breytingar, sem orðið hafa,
hafa ekki allar verið réttvis-
andi. Við þurfum að rétta af
rangstefnu á sumum sviðum.
Yfirbygging okkar litla samfé-
lags, þar sem rétt rúmlega
hundrað þúsund einstaklingar
sinna störfum, hefur t.d.
stækkað óeðlilega, miðað við
kostnaðarlegar undirstöður og
forsendur.
Árið 1963 var 13,2% vinn-
andi fólks starfandi hjá riki,
sveitarfélögum og bönkum. Ár-
ið 1983, tuttugu árum siðar,
hefur þetta hlutfall nær tvö-
faldazt. Þá vinna 25,3%, þ.e.
fJOlOl ll««l •Uttaudi íolcnding
ur, hjá hinu opinbera, sam-
kvæmt könnun sem Magnús
Gunnarsson, framkvæmda-
stjóri VSÍ, hefur kynnt. Magn-
ús segir jafnframt að rúmlega
75% þeirra, sem innritaðir eru
í Háskóla Islands, stefni ljóst
og leynt í ævistarf, sem er i
tenglsum við aðra starfsemi en
framleiðsluatvinnuvegi, bróð-
urparturinn hjá hinu opinbera.
Hann segir orðrétt „Samtals
eru þeir nemendur (Háskólans)
sem mér virðist stefna að þvi
að starfa að námi loknu á einn
eða annan hátt í þjónustu hins
opinbera, 2633 talsins eða 64%
af heildinni.”
öll menntun er gagnsöm og
skilar sér til góðs fyrir viðkom-
andi einstaklinga og þjóðfélag-
ið. Ef við viljum hinsvegar
halda kjaralegum hlut okkar
sem þjóð og einstaklingar og
helzt bæta hann; ef við viljum
tryggja framtíðaratvinnuör-
yggi þjóðar, sem bætir 20 þús-
und einstaklingum á vinnu-
markað sinn næstu 15 árin; ef
við viljum auka svo þjóðartekj-
ur — skiptahlutinn á þjóðar-
skútunni — að rísi undir sam-
bærilegum lifskjörum og bezt
þekkjast annars staðar, verð-
um við að laga menntakerfi
okkar og þekkingaröflun að
framtiðarþörfum atvinnuveg-
anna, hinnar kostnaðarlegu
undirstöðu.
Síðastliðið ár hélt Bandalag
háskólamanna ráðstefnu um
fjölgun arðbærra starfa. Þar
vóru flutt fróðleg erindi um
nýjar hugmyndir í atvinnulif-
inu; hvern veg menntun geti
bezt komið að gagni í nýsköpun
atvinnulifsins. Atvinnumála-
nefnd Reykjavíkur og Háskóli
íslands takast og á við sam-
vinnuverkefni á þessu sviði,
m.a. með sérstökum kynn-
ingarfundi i dag. Háskólinn
hefur, undir forystu Guðmund-
ur Magnússonar rektors, sýnt
lofsverða viðleitni til að sam-
hæfa skólastarfið þessum þörf-
um. En betur má ef duga skal.
Til þessa mikilvæga hlutverks
þurfa Háskólinn og margvis-
legar aðrar menntastofnanir
að njóta bæði velvilja og stuðn-
ings almennings og fjárveit-
ingavaldsins. Ef hinn almenni
borgari skilur sinn vitjunar-
tima i þessum efnum fylgja
stjórnmálamennirnir og lög-
gjafarsamkoman i kjölfarið.
Lífskjör verða ekki til við
samningaborð og þaðan af sið-
ur í verkföllum, heldur i verð-
mætum; ráðast alfarið af þjóð-
artekjum hverju sinni. Þjóðir
hinna tíðu verkfalla búa við
lökustu kjörin.
Menntun og þekking, auk
fjármagns og vinnu, eru þau
vopn, sem bezt duga í lífsbar-
Arinnar neooiu 4«>n
tugina.
lÍQlffigfeÖ ŒEáö
Umsjónarmaöur Gísli Jónsson 279. þáttur
Hversu mikils skal virða stað-
bundnar eða svæðisbundnar
beygingar orða, t.d. manna-
nafna? Hversu mikils skal virða
mismunandi notkun forsetninga
á undan staðanöfnum? Er hvort
tveggja rétt: frá Björg og frá
Björgu, frá Guðrúni og frá Guð-
rúnu, frá Margréti og frá Mar-
grétu? Er hvort tveggja rétt: í
Dalvík og á Dalvik, í Felli og á
Felli, í Hól(i) og á Hól(i), í Siglu-
firði og á Siglufirði?
Þetta er ekki létt úrlausnar-
efni. Ég held þó að virða beri
staðbundna meðferð orða mikils,
þótt ekki sé hægt að ganga svo
langt að segja að hver og einn
megi hafa sína beygingu. En ég
held að Dalvíkingar eigi að ráða
því, hvort þeir segja í eða á
Dalvík, Siglfirðingar hvort þeir
segja i eða á Siglufirði o.s.frv.
Auk heldur getur verið merking-
armunur, hvort þarna er notað í
eða á, eftir því hvort átt er við
víkina eða fjörðinn eða það fjöl-
býli sem myndast hefur við vík-
ina og fjörðinn. Sé um það að
ræða, að tiltekin nöfn séu í heil-
um landshlutum beygð öðruvísi
en víðast hvar annarsstaðar, þá
held ég að hæpið sé að reyna að
útrýma slíku samræmisins
vegna. En þetta eru hálar slóðir,
eða skerjavogur sem bágt er að
skriða, svo að notuð sé önnur lik-
ing, sótt til Sigluvikur-Sveins.
★
Tilefni þessara inngangsorða
er bréf frá Einari G. Péturssyni
í Reykjavik, gömlum nemanda
minum Hann segir meðal ann-
ara:
„Kæri Gísli!
Ég vonast til, að þú takir til
athugunar og umfjöllunar i þátt-
um þinum í Morgunblaðinu at-
riði það, sem ég ætla að benda
hér á.
Fyrir skömmu lést hér í
Reykjavík gömul kona, Björg að
nafni, ættuð úr sveit minni i
Dölum. Faðir minn aldraður tók
sig til og skrifaði um hana minn-
ingargrein, sem ég vélritaði og
birt var i Morgunblaðinu 23. 1
febr. 1985. Við afhendingu grein- j
arinnar minntist ég á það við
blaðamanninn, að látin yrði
halda sér sú beyging á nafni
Bjargar sem vestra tiðkaðist,
þ.e. þolfall og þágufall Björg.
Þessu var aftur á móti stundum
breytt eins og leiðrétt ljósrit
sýnir (innskot umsjónarmanns:
breytt í Björgu bæði i þágufalli
og þolfalli).
Mér er vel ljóst, að „leiðrétt-
ingar“ Morgunblaðsins eru i
fullu samræmi við forna beyg-
ingu, en mér finnst tæpast rétt
að „leiðrétta* beygingu, sem á
sér margra alda sögu, einkum
þar sem „ieiðréttingin" gengur i
berhögg við þá beygingu nafns
hinnar látnu, sem mest var not-
uð af kunnugum. Beyging
mannanafna er sérlega við-
kvæm...
Út af þessari beygingu má
leggja á ýmsan hátt, þótt lítt
verði gert. Er t.d. réttlætanlegt
að breyta austfirsku beyging-
unni Guðrúni i Guðrúnu? Fyrir
vestan segja menn tönnur og
höndur, sem sumir prófarkales-
arar hafa viljað breyta í tennur
og hendur. í Dölum segja menn á
Skarði, I Hólum og á Felli, en
sums staðar annars staðar er
sagt í Skarði, á Hólum og i Felli.
Er ekki verið að gelda tunguna
með þvi að útrýma skipulega i
ritmáli sérkennum af þessu tæi?
Mér vitanlega er sunnlenskan
ekki rétthærri en austfirskan
eða vestlenskan. Helst hafa
menn viljað telja norðlenskuna
fína ...“
★
Umsjónarmaður sleppir per-
sónulegum lokaorðum úr bréfi
Einars. Hann reynir einnig að
sniðganga það efni bréfsins sem
er einkalegast að öðru leyti. En
um önnur efnisatriði skal reynt
að fjalla ofurlítið nánar en i inn-
ganginum.
Orðið björg er í beygingafræð-
inni svokallaður hreinn o-stofn.
Þar í flokki er tiðast að nefnifall,
þolfall og þágufall eintölu séu
eins. Orðið beygðist samkvæmt
þessu: björg, um björg, frá björg,
til bjargar. A sama hátt beygðust
og beygjast orð eins og laug, rún,
vör og veig. Athugandi er að
margir hreinir o-stofnar hafa í
áranna rás fengið nýja fleirtölu-
endingu, -ir i stað -ar, svo sem
björg, kvöl, rún og vör.
Hins vegar bregður svo við, að
kvenmannsnöfn, samsett af björg,
rún, veig og vör hafa frá fornu
fari beygst svo, að u-ending hef-
ur komið á þau bæði i þolfalli og
þágufalli eintölu: Þorbjörg, um
Þorbjörgu, frá Þorbjörgu til
Þorbjargar; Guðrún, um Guðrúnu,
frá Guðrúnu, til Guðrúnar, Rann-
veig, um Rannveigu, frá Rann-
veigu, til Rannveigar; Gunnvör,
um Gunnvöru, frá Gunnvöru, til
Gunnvarar.
Hvað skal þá gera, þegar orð
eins og björg og rún verða
kvennanöfn ósamsett? Vandinn
er tiltölulega lítill með orðið rún.
Vegna þess að til er gælunafnið
Rúna, er næsta einboðið að
beygja kvenmannsnafnið Rún
ekki á sama veg, heldur eins og
orðið rún, þegar það er samnafn.
En þegar kemur að nafninu
Björg, verður að spyrja: Hvort á
heldur að fara eftir beygingu
samheitisins björg eða taka lík-
ingu af samsetningunum Þor-
björg, Ingibjörg, Guðbjörg o.s.frv.
Niðurstaðan hefur hjá flestum
orðið sú að velja siðari kostinn.
En samkvæmt bréfi Einars G.
Péturssonar hefur lengi tíðkast
á Vesturlandi að beygja kven-
mannsnafnið Björg á hinn veg-
inn. Miðað við gefnar forsendur
virðist það afsakanlegt, en jafn-
framt eðlilegt að aðrir vilji laga
þetta eftir þvi sem þeir vita rétt-
ast.
★
Umsjónarmaður hefur ekki
heyrt þágufallið Guðrúni, en ým-
islegt annað sambærilegt, svo
sem Elíni, Margréti og Kristíni.
Sjálfur segir hann hins vegar El-
ínu, Margrétu og Kristínu. En
þetta er engan veginn auðvelt
viðureignar eða sjálfgefið. Segja
má að visu að tökunöfnin Elín,
Elísabet, Katrín, Kristín og Mar-
grét hafi verið tekin inn i flokk
hreinna o-stofna og samkvæmt
því væri „eðlilegast“ að beygja
þau eins og Þorbjörg o.s.frv., en
auðvitað bannar ekkert að þau
séu beygð eins og undirflokkur-
inn io-stofnar, svo sem Þorgerð-
ur, Hildigunnur, Jódís og Hrafn-
hildur, þ.e. með i-endingu í þol-
falli og þágufalli eintölu.
Orðmyndirnar tönnur og hönd-
ur finnst mér að ekki ætti að
bannfæra. Kannski er það að
einhverju leyti vegna þess að
amma mín sagði stundum
„blessaðar litlu höndurnar", og
það þótti mér svo hlýlegt, hlý-
legra og vinalegra en hendur.
Reyndar er beyging beggja þess-
ara orða á þvílíku reiki að fylli-
lega má búast við fleiri en einni
orðmynd í einhverjum föllum.
Ég held að til sé fimmskonar
fleirtala af orðinu tönn, ef allt er
talið að fornu og nýju. Ég er
sammála Einari G. Péturssyni,
að það væri of mikil samræm-
ingarárátta, og horfði til fátækt-
ar, að útrýma þeim öllum nema
einni.
Um forsetningarnar skal ekki
ræða miklu meira en í inngang-
inum. Þar er fullkomin sam-
ræming fráleit. Við heima sögð-
um í Brautarhóli, en fólkið á
næsta bæ við okkur sagði i
Brautarhóli, og hefur ekki komið
að sök.
Um jafnrétti mállýskna, með
vissum skilyrðum, hef ég rætt
svo mikið áður, að ég ætla ekki
að endurtaka það. Ef mönnum
finnst norðlenska fin, þá þykir
mér það gaman, en ekki kalla ég
hana rétthærri ýmsum öðrum
landshlutamállýskum fyrir það.
★
Hér er stutt og laggott bréf
frá Haraldi Ágústssyni i Reykja-
vík:
„1 sjónvarpinu hafa verið
auglýstar bleyjur sem sagðar
eru vera rakmþolnar. Ég hélt að
það, sem væri rakaþolið, hrinti
frá sér raka, sbr. rakaþolnar
spónaplötur. Ér ekki réttara að
tala um gleypnar bleyjur, því
hlutverk bleyjanna hlýtur að
vera það að taka vel á móti þeim
raka sem í þær kemur?“
Eins og oft bið ég lesendur að
hjálpa mér til að svara.
★
Kannski vildu lesendur þátt-
arins líka vera svo vænir að
segja álit sitt á stil upphafslin-
anna í þessum vel þekkta söng-
texta:
Þegar ég á æsku árum ungur var,
átti ég mér fagrar Ijúfar minningar,
nú eru þ*r horfnar, horfnar,
í hinsta sinn til grafar bornar...
o.s.frv.
Kennarar missa laun samkvæmt venju-
legum reglum um fjarvistir á skólatíma
— ekki beitt heimild til að draga frá launum tvöfaldan
fjarvistartíma á yfirvinnukaupi
„LAUN kennara, sem nú hafa gengið
úr störfúm sínura, verða reiknuð eins
og þegar kennari er fjarverandi i
skólatíma. Si tími er þá reiknaður
sem hlutfall af skólatimanum, þ.e.
níu minuðum. Þau laun, sem dregin
verða af kennurunum eru þi 1,33
dagar fyrir hvern dag sem þeir eru
rj--„.„Ai InHriAi H bnr.
liksson, deildarstjóri Launadelldar
fjirmálariðuneytisins, þegar hann
var inntur eltir tekjutapi þeirra kenn-
ara, er lagt hafa niður störf.
„Þessi frádráttur er miðaður við
venjulega reglu um kennara, sem
eru fjarverandi af einhverjum
ástæðum. Hins vegar er heimilt,
lotnim samkvæmt. að draga frá
launum allt ao tvöfaldan timann.
sem starfsmaður er fjarverandi, á
yfirvinnukaupi. Ef slíkt yrði gert
myndi sá frádráttur fyrir hvern
dag jafngilda 16% af mánaðar-
launum og hver vika færi þá langt í
að svara til mánaðarlauna. Það
hefur ekki komið til tals að gera
slíkt, heldur notast við venjulega
reglu um fiarvistir kennara," sagði
indnOi H. Poriaksson ao lokum.