Morgunblaðið - 06.04.1986, Síða 6

6 B
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 6. APRÍL1986
TVOFELDNI
Ausa fé í skað-
valdinn sem
þeir fordæma
Framkvæmdanefnd Evrópu-
bandalagsins í Brussel hefur
áhuga á að veija 5,6 milljónum
doliara til fímm ára krabbameins-
vamaáætlunar, sem einnig væri
fólgin í mikilli upplýsingasöfnun í
öilum aðiidariöndunum. Hefur
nefndin auk þess í hyggju að hvetja
ríkisstjómimar til nýs átaks í
krabbameinsrannsóknum en það er
framkvæmd, sem ekki verður unnin
nema til komi mjög aukin ijárfram-
lög.
Þessi upphæð er þó eins og
krækiber á ónefndum stað þegar
haft er í huga, að á ári hverju ver
Evrópubandalagið 700 milljónum
dollara til að ýta undir tóbaksrækt
í aðiidarlöndunum. Ekkert eitt mál
annað en þetta, reykingar og tób-
aksnautn, sýnir betur hve fram-
kvæmdanefndin er máttvana og
einangruð í kerfínu.
í krabbameinsvamaáætluninni,
sem þarf að hijóta samþykki ráð-
herranefndarinnar, er kveðið á um
sameiginlegt átak til að draga úr
lungnakrabba og öðmm sjúkdóm-
um, sem stafa af reykingum.
Nefndin bendir á, að þriðjung allra
krabbameinstilfella megi rekja til
reykinga og með það í huga ætlar
hún að efna til rannsókna á því
hvemig best sé að veija því fé, sem
nú fer í baráttuna við lungna-
krabbameinið. Em aðildarlöndin
hvött til að samræma stefnu sína
í þessum efnum og ekki síst vegna
þess, að umönnun krabbameins-
sjúklinga verður æ þyngri baggi á
aðildarlöndum bandalagsins.
Því fer fjarri, að framkvæmda-
nefndin sjálf fylgi þessum boðskap
sínum. 700 milljón dollaramir fyrr-
nefndu fara einmitt til að styðja
það, sem nefndin telur tilræði við
almennt heilsufar. Þeir em notaðir
til að bæta tóbaksvömframleiðsl-
una, til að greiða mönnum fyrir
vömna hvort sem hún selst eða
ekki, til útflutningsuppbóta og í
geymslukostnað.
Geymslukostnaðurinn vex stöð-
ugt. í Evrópubandalagslöndunum
er tóbaksframleiðslan 400.000
tonn, mest á Ítalíu, Grikklandi og
Spáni, og þar af er 40.000 tonnum
ofaukið, einkum í Grikklandi.
Evrópskt tóbak er ekki í háum
gæðaflokki. Þýðing þess fyrir
bandalagið er stjómmálalegs eðlis,
smábændumir, sem stunda þennan
búskap, geta ekki snúið sér að
neinni annarri ræktun.
Það er einmitt þessi snúna staða,
sem veidur því, að framkvæmda-
nefnd Evrópubandalagsins í Brussel
lætur sem hún sjái ekki niður-
greiddan tóbaksvömiðnaðinn þegar
hún hvetur til, að tóbaksvömaug-
lýsingar verði bannaðar í sjónvarpi
og að meira fé verði varið til
krabbameinsvama og rannsókna.
— LIZ BARDER
GOÐSAGNIR
Dýrlingnum
stjakað af
stallinum
Chou En-lai, eina opinbera dýrlingi
kínverska kommúnistaflokksins,
hefur nú verið steypt af stalli og
það, sem við blasir, er meingallaður
maður, slægur sem refur en þó
merkilega mannlegur.
Áður en greinin um Chou En-lai
birtist í Dagblaði alþýðunnar höfðu
skrásetjarar heilagra manna sagna
dregið upp þá mynd af forsætisráð-
herranum, að hann hefði allt fram
í andlátið árið 1975 reynt að koma
í veg fyrir, að upplausn menningar-
byltingarinnar á ámnum 1975—76
lamaði kínverskt þjóðfélag. Hann
lifði af, segir í helgisögunni, þótt
þúsundir félaga hans í flokknum
og forystusveitinni væm drepnar
eða reknar í útlegð innanlands eins
og var t.d. með skjólstæðing hans,
Deng Xiao-ping. Á samstarf hans
við öfgamennina var hins vegar
ekki minnst og ekki á áköf hvatn-
ingarorð hans til Rauðu varðliðanna
þótt margir Kínveijar hafí með
sjálfum sér furðað sig á hvers vegna
forsætisráðherrann var jafn trúr
Maó og morðóðum félögum hans
og raun bar vitni.
Ámm saman var sannleikurinn
um Chou En-lai látinn liggja í
þagnargildi en þó var komist hvað
næst honum í dóminum um Maó-
tímann árið 1981. Þar sagði, að þótt
formaðurinn bæri meginábyrgð á
„hinum tíu skelfíngarámm", ætti
miðstjómin einnig sök á því hvemig
fór. Á ábyrgð Chou En-lai sem
forsætisráðherra var þó ekki minnst
bemm orðum í yfirlýsingunni, sem
Deng Xiao-ping samdi. Chou hafði
vissulega ráðist opinberlega á Deng
í upphafi menningarbyltingarinnar
en það var líka hann, sem batt
enda á útlegð Deng árið 1973.
Chou — mannlegur en slægur.
Með þessu vildi Deng augljóslega
tjá Chou þakklæti sitt en auk þess
varð að finna á því einhveija skýr-
ingu, að kínverskt samfélag skyldi
ekki leysast upp á dögum menning-
arbyltingarinnar. Hingað til hefur
verið lögð áhersla á, að Chou hafí
staðið vörð um efnahagslífíð og
reynt að forða sumum flokksleið-
togum og fomum félögum frá
pyntingum og dauða í höndum
Rauðu varliðanna og „fjórmenning-
aklíkunnar" og það vissu líka allir,
að Chou hafði ekki tekist að koma
í veg fyrir, að maóistamir dræpu
fósturdóttur hans.
Þessi faliega mynd af Chou, af
eindrægni hans og einlægri fómar-
lund, kom hins vegar ekki heim og
saman við aðrar minningar um
manninn. Margir sáu hann fyrir sér
þar sem hann stóð við hlið frú
Maó og annarra úr „fjórmenningak-
líkunni" og las upp ákærumar á
hendur Liu Shao-qi, manninum,
sem sakaður var um að vera útsend-
ari Chiang Kai-shek og að hafa
svikið kommúnistaflokkinn 40 sinn-
um.
í greininni fyrmefndu í Dagblaði
alþýðunnar er það loksins sagt full-
um fetum, að Chou hafí verið einn
af þeim háttsettu mönnum, sem létu
það ógert að taka í taumana þegar
mikilmennskubijálæði Maó komst á
hættulegt stig seint á sjötta ára-
tugnum. Kínveijum hefur nú verið
gert ljóst, að jafnvel Chou, maður-
inn, sem lifði af „gönguna miklu",
þessi sjóaði maður í ótal innan-
flokkssamsærum, hafði aðeins haft
mjög ófullkomna mynd af því, sem
fram fór í kringum hann.
í síðustu útgáfunni af sögu Chou
segir, að smám saman hafí augu
hans opnast fyrir hryllingnum og
að þá hafi hann farið að haga lífi
sínu með tvennum hætti. Annars
vegar var hann stýrimaðurinn
trausti, sem siglir fleyi sínu fram-
hjá hættulegum skeijum, en hins
vegar sá, sem telur það vænlegast
að „berast með byltingunni". í
Dagblaði alþýðunnar sagði, að
samtímis því að hrósa Maó og
menningarbyltingunni hefði Chou
varað Rauðu varðliðana við að
skipta sér af iðnaðinum, samgöngu-
málunum eða hemum.
Að síðustu er aðeins ein spuming
eftir. Hvers vegna sagði og gerði
Chou ýmislegt, sem hann iðraðist
á laun? í Dagblaði alþýðunnar
sagði, að allir ættu að geta skilið,
að til að bjarga því, sem bjargað
varð, hefði þessi tvöfeldni Chöu
verið nauðsynleg. Auk þess sagði
blaðið vom margir af núverandi
leiðtogum Kína í alveg sömu að-
stöðu. Greininni lauk með þessum
vamaðarorðum: „Við skulum ekki
dæma menn of hart eða krefjast
þess, að þeir séu fullkomnir."
- JONATHAN MffiSKY
LANZMANN — Óskiljanlegt að nokkur skuli hafa séð og upplifað
þetta án þess að missa vitið.
KVIKMYNDIR
Víti á jörðu
Fyrstu áhrif af mynd Claud-
es Lanzmann, Shoah, eru
sjónræn. Þá er ekki átt við
hryllinginn í útrýmingarbúðun-
um heldur hina pólsku sveitafeg-
urð. Maður rær brátt eftir ánni
og syngur söng, sama ljóðið og
hann söng fyrir nasistana, sem
létu hann lifa af því að hann
hafði svo fallega rödd. Simon
Srebnik var annar tveggja, sem
lifðu af vistina í Chelmno þar
sem 400.000 manns voru myrtir.
Claude Lanzmann hefur unnið
að myndinni sinni í tíu ár. Sem
ungur maður barðist hann í
frönsku andspymuhreyfingunni
og ritstýrði heimspekitímariti,
sem þeir Jean-Paul Sartre,
Simone de Beauvoir og Raym-
ond Aron stofnuðu.
Fyrsta myndin, sem Lanz-
mann gerði, var „Pourquoi Isra-
el“ og fjallaði hún um helförina
gegn gyðingum frá upphafi til
enda. „Margir urðu til að biðja
mig um að halda áfram og gera
aðra mynd um helförina," segii
Lanzmann og nú er árangurinn
kominn í ljós, Shoah, níu klukku-
stunda löng kvikmynd.
Lanzmann hafði uppi á mörg-
um, sem komust af í útrýming-
arbúðunum, og einnig uppi á
Þjóðveijum, sem störfuðu í búð-
unum og hafa hingað til ekk;
látið hafa neitt eftir sér. Myndir
byijar með því að lýsa flutning
fólksins til dauðabúðanna, lest-
unum, klefunum þar sem fólkié
var afklætt, gasklefunum og lík-
brennsluofnunum. Ekkert er
undan skilið.
Rætt er við mann, fyrrum
fanga, sem hafði það starf að
krúnuraka fólk áður en það fór
inn í gasklefann. Vinnufélagi
hans tók einn dag á móti konu
sinni á leið til fundar við dauð-
ann og gat aðeins faðmað hana
að sér hinsta sinn. Þá er og
rætt við mann, sem starfaði í
deild, sem kölluð var Sonder-
kommando, gyðingar, sem unnu
við líkbrennsluna, en dag einn
lét hann bugast og gekk inn í
gasklefann. Þar var fyrir fólk,
sem söng tékkneska þjóðsönginn
og sagði honum að reyna að
halda lífí og bera örlögum þess
vitni. Og ennfremur er maður
tekinn tali, sem fór með böm,
sjúkt fólk og gamalmenni til
„sjúkrahússins" þar sem það var
skotið í höfuðið á grafarbarmi.
Það er óskiljanlegt, að nokkur
skuli hafa séð og upplifað þetta
án þess að missa vitið.
Lanzmann er enginn venju-
legur skrásetjari. Hann fer einn-
ig með áhorfendur í litlu þorpin
við búðimar og ræðir við íbúana,
sem ekki reyndu neitt til að
hjálpa föngunum.
Að hafa uppi á nasistunum
var erfítt verk, „að fá þá til að
tala var hreint kraftaverk". Allir
nema einn neituðu þeir að láta
taka mynd af sér svo að Lanz-
mann myndaði þá á laun. Saga
þessara gömlu manna er saga
gífurlegs skriffinnskubákns, vél-
ar, sem stillt var inn á „loka-
lausnina".
„Ég var ekki með neinar sið-
ferðilegar vangaveltur í við-
tölunum. Ég talaði bara við þá
um tæknileg atriði, fékk þá til
að segja frá þessari dauðamask-
ínu,“ segir Lanzmann.
„Ég var bara venjuiegur skrif-
stofumaður," segir einn fyrrver-
andi yfírmaður jámbrautanna
og það fer ekki hjá því, að kalt
vatn renni á milli skinns og
hörunds á mönnum þegar hann
heldur því fram, að það að sjá
um að „sérlestimar" héldu áætl-
un hefði verið það sama og að
skipuleggja skemmtiferðir með
jámbrautalestum nú á dögum.
Viðkvæmasti hluti myndar-
innar er sá, sem fjallar um
ábyrgð Pólveija. Bændur, sem
bjuggu næst Treblinka-búðun-
um, segja til dæmis að þeir hafí
verið fljótir að venjast kvalaóp-
unum og lyktinni, sem lagði frá
líkbrennsluofnunum.
í myndinni snýr söngvarinn
Srebnik aftur til Chlemno þar
sem útsýmingarbúðimar stóðu
áður. Pólveijamir eru að koma
frá messu, út úr kirkjunni þar
sem gyðingamir voru einu sinni
fluttir í gasklefana. Þeir brosa
og hjala saman en bráðlega
breytist tónninn. gyðingahatrið
leynir sér ekki en Srebnik, sem
stendur á miðjum hópnum, bros-
ir bara, stjarfur af ótta.
Hveijir báru ábyrgðina á hel-
forinni? „Að sjálfsögðu íjóðveij-
ar fyrst og fremst en einnig
margar aðrar þjóðir, sem tóku
henni með þegjandi þögninni.
Þetta var líka svo flókið og
Evrópumenn voru andsnúnir
gyðingum. Bandamenn vissu vel
hvað var að gerast," segir Lanz-
mann. „Þeir neituðu gyðingum
um hjálp, vildu hvorki koma
vopnum til gettósins í Varsjá né
gera sprengjuárásir á aðflutn-
ingsleiðir að búðunum, sögðu
mestu hjálpina felast í lokasigri
á íjóðveijum."
Lanzmann leggur áherslu á,
að myndin snerti alla, „ekki bara
gyðinga. Megi allir menn sjá
það, sem gerðist."
- KATHLEEN GRIFFIN