Morgunblaðið - 06.04.1986, Blaðsíða 12

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 6. APRÍL1986
, ‘?us-AUt;uv;ua mt’AAnrítJonrm-
Vísindii
Sverrir Ólafsson
Erum við
einbúar
í alheimi?
Sú hugmynd að líf ið sé
ekki bundið við jörðina
eina, heidur hljóti ýmissa
hluta vegna að hafa
þróast líf á fleiri stöðum
innan og jafnvel utan
vetrarbrautarinnar, er
ekki ný af nálinni. Rökin
fyrir þessari skoðun eru
margskonar, en algeng
eru eftirfarandi. Með
tilliti til hins gífurlega
fjölda stjarna í
vetrarbrautinni (u.þ.b.
hundrað þúsund milljón
stjörnur) er afar
sennilegt að margar haf i
eigin reikistjörnur sem
búa yfir svipuðum
eiginleikum og jörðin og
því hafi þróast á sumum
þeirra líf eða jafnvel
tæknivædd samfélög.
Formælendur þessarar
skoðunar nefna að ekkert
sérstakt einkenni stöðu
jarðarinnar í aiheiminum
og því sé alrangt að gera
ráð fyrir því að á henni
einni hafi myndast líf og
þróast til mikillar
fullkomnunar.
Sérstaðajarðarinnar
Rúmfræðilega séð hefur jörðin
fyrir löngu tapað þeirri sérstöðu
sem henni var veitt af spekingum
fomaldar og kirkjunnar mönnum á
miðöldum. Kopernikus var einna
fyrstur til að raska heimsmynd
kirkjunnar, sem hugsaði sér jörðina
í miðpunkti alheimsins, en síðan
hafi framfarir á sviði stjarn- og
alheimsfræði gert minna og minna
úr miðsvæðisvitund okkar fyrir
hönd jarðar vorar og sólkerfís. Er
ekki sú skoðun að tilvistarsvæði
okkar búi eitt yfír lífi í alheiminum,
sem þróast hefur til vitrænna vera
og tæknivæddrar menningararf-
leifð þeirrar hugmyndar að jörðin
hafí algera sérstöðu í alheiminum?
Margir fræðimenn líta svo á og leiða
að því ýmis mismunandi sannfær-
andi rök.
Er lífið tilviljun
eða nauðsyn?
Áður en hægt verður að svara
þessari spumingu af nokkurri skyn-
semi er mikilvægt að þekkja vel þá
ferla sem leiddu til myndunar lífsins
á jörðinni. Afgerandi í þessu sam-
bandi er svar við eftirfarandi grund-
vallarspumingu: Var tilkoma lífsins
eðlileg þ.e. mjög líkleg eða jafnvel
nauðsynleg afleiðing þeirra efnis-
og eðlisfræðilegu ferla sem átt hafa
sér stað í ármilljóna sögu jarðarinn-
ar, eða er tilkoma lífsins óumræði-
lega ólíklegur ferill sem þó átti sér
stað? Ef síðari möguleikinn er réttur
er sennilegt að lífið á jörðinni sé
einstakt fyrirbæri. Reynist hinsveg-
ar fyrri möguleikinn réttur er eðli-
legt að gera ráð fyrir fjöltilvist lífs
í alheiminum. Spumingu þessari
hefur enn sem komið er ekki verið
svarað.
Hefðbundnar
skoðanir
Fræðimenn hafa lengi vel talið
það einkennandi fyrir eigind efnis-
ins að þróast til sífellt meiri óreiðu.
Afstaða þessi byggist þó á of
þröngri túlkun annars lögmáls
varmafræðinnar sem gildir einungis
fyrir sk. jafnvægisferla lokaðra
kerfa, þ.e. kerfa sem standa ekki í
víxlverkun við umhverfí sitt, en
einungis þau hafa sterka tilhneig-
ingu til að þróast til stöðugt meiri
óreiðu.
Rétt er að hafa í huga að umsögn
lögmálsins er tölfræðilegs eðlis.
Ekkert lögmál eðlisfræðinnar úti-
lokar til dæmis að orkumikil mólek-
úl í hitabrúsa hitti þannig saman
að skyndilega verði til ísmoli. Þó
augljóst sé að líkumar á slíku em
vægast sagt hverfandi. Það var
lengi útbreidd skoðun að tilkoma
lífsins væri ámóta ólíklegt atvik og
myndun ísmolans í hitaflöskunni.
Líkumar em hverfandi, en þó fyrir
Hvar er
mannskapurinn?
Myndin er af árfarvegi í yfirborði Mars og sýnir að einhvern tíma
hefur vatn, móðir alls lífs (a.m.k. á jörðinni) verið fyrir hendi á
reikistjömunni.
hendi. Ef afstaða þessi er rétt, þá
eigum við tilvist okkar einstakri
tilviljun að þakka.
Nýjar hugmyndir
Á undanfömum ámm hafa
nokkrir fræðimenn s.s. Eigen og
Haken í Vestur-Þýskalandi og Pri-
gogine í Belgíu leitt að því rök að
undir ákveðnum, óstöðugum kring-
umstæðum hafí efnið tilhneigingu
til_ að skipuleggja sjálft sig og
mynda mismunandi flókin rúm-
munstur og strúktura, sem heyra
til forsendna og einkenna lífsins.
Hvort þessir eiginleikar efnisins
nægja til myndunar flókinna, sjálf-
stæðra efniseininga, sem viðhalda
uppbyggingu sinni í víxlverkun við
umhverfí sitt og búa yfir öðmm
einkennandi eigindum lífsins, s.s.
möguleikanum til endurnýjunar
sjálfs sín, er enn sem komið er
ekki vitað.
Þrátt fyrir margvíslega óvissu
em margir fræðimenn í dag þeirrar
skoðunar að tilkoma lífsins sé ekki
einstakt, óendanlega ólíklegt atvik,
heldur afleiðing flókinna ferla sem
fullkomlega samræmast lögmálum
eðlis- og efnavísinda. Það er vissu-
lega langt í það að okkur takist að
skilja fullkomlega hvert skref þess-
arar þróunar, en niðurstöður síðast-
liðinna ára gefa okkur fulla ástæðu
til að trúa því að slík þekking sé í
sýn. Þó tilkoma lífsins sé eðlileg,
eða jafnvel nauðsynleg afleiðing
rauneigindar efnisins, er enn ekki
ljóst undir hvers konar kringum-
stæðum efnið getur þróast til lífs.
Það eina sem við vitum nokkuð um
em þær kringumstæður sem leiddu
til þróunar lífsins á jörðinni.
Lofthjúpur Satúmusar saman-
stendur nær eingöngu af frum-
efnunum vetni og helíum. Lik-
lega hefur hann að geyma lifræn
efnasambönd, en ólíklegt er þó
að þar hafi myndast lif.
Stjömuþyrpingin M 13. Skeytin
sem send voru með Arecibo
munu ná til hennar eftir 30000
ir! Er einhver þar sem mun svara
okkur?
um niðurstöður jöfnunnar, sem em
frá einum og allt upp í eina milljón.
Hagnýt not af jöfnunni em því lítil
sem engin. Sem stendur em því
beinar athuganir eini möguleiki
okkar til að fá úr því skorið hvort
við emm einbúar í vetrarbrautinni
eða ekki.
Trúin á altilvist lífsins
Margir vísindamenn hafa látið í
ljós sannfæringu sína á því að líf
og jafnvel þróuð samfélög séu fyrir
hendi víða í vetrarbrautinni. Þekkt-
astir þessara em Bandaríkjamenn-
imir Franke Drake og Carl Sagan.
Drake hefur sett saman jöfnu sem
hann telur að áætli fjölda „menn-
ingar- og fjarskiptasamfélaga“ í
vetrarbrautinni, þ.e. fjölda þeirra
samfélaga sem búa yfír getu og
vilja til að leita eftir samskiptum
við önnur samfélög. Flestir em
sammála um að jafna Drakes sé rétt
hugsuð, en hún kemur að litlum
notum þar sem hún inniheldur
marga óvissuþætti. Til þess að geta
beitt jöfnunni þurfum við m.a. að
þekkja eftirfarandi stærðir, „fíölda
þeirra stjama í vetrarbrautinni sem
búa yfír eigin reikistjömukerfi",
„§ölda þeirra reikistjama innan
slíks kerfis sem búa yfír umhverfi
sem dugar til þróunar lífs“ eða
„íjölda þeirra stjama þar sem líf
verður til“. Óvissustærðir jöfnunnar
em fleiri og sumar þeirra era jafn-
vel enn erfiðari viðfangs en þessar
þrjár. Menn em því mjög ósammála
I leit að nágrönnum
Mögulegt er að beita mismunandi
aðferðum til ieitar lífs utan jarðar-
innar. Elstar em þær sem byggja
á skoðun loftsteina sem lenda á
jörðinni. Niðurstöður athugana sem
gerðar vom árið 1961 vom mjög
hvetjandi, en þá fundust einfmm-
ungar innarlega í nokkmm loft-
steinum. Seinna kom þó í ljós að
hér var um að ræða spor jarðnesks
lífs, sem hafði komið sér fyrir í
loftsteinunum eftir að þeir lentu á
jörðinni. Efnagreiningar sem seinna
vora gerðar á efni loftsteina sýndu
að sumir höfðu að geyma amínósýr-
ur sem óþekktar em á jörðinni. Það
er í dag þekkt staðreynd að margar
gerðir lífrænna mólekúla koma fyrir
í hinum þunnu lofttegundum sem
fylla rúmið á milli stjarna vetrar-
brautarinnar. Niðurstöður þessar
era mjög áhugaverðar.
Framfarir á sviði geimtækni hafa
aukið möguleika okkar til að þefa
uppi spor lífs í geimnum. Góð þekk-
ing á tunglinu bendir eindregið til
að líf hafi þróast á yfirborði þess.
Sömu niðurstöður virðast gilda fyrir
Mars og Merkúr. Minna er vitað