Morgunblaðið - 30.05.1986, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 30. MAl 1986
Vestrænum ríkjum
vandara gert en öðrum
Hér fer á eftir setningarræða
Matthíasar Á. Mathiesen utanríkis-
ráðherra á fundi utanrfkisráðherra
Atlantshafsbandalagsins i Halifax
í Kanada í gær. Matthías Á. Mat-
thiesen hefur undanfama mánuði
verið heiðursforseti Atlantshafs-
bandalagsins:
Fyrir hönd utanríkisráðherra
Atlantshafsbandalagsins færi ég
Kanadamönnum þakkir fyrir að
bjóða til þessa vorfundar á hinni
fögru strönd Nýja Skotlands. Það
er mér mikil ánægja að sækja
þennan fund hér, þar sem stærsta
þjóðarbrot íslendinga á erlendri
grund er búsett í Kanada. Víkingar,
er numu land á Grænlandi á 10.
öld, voru ströndum þessum kunnug-
ir og völdu þeim fögur og framand-
leg heiti. Hugsanlega erum við
einmitt nú í Vínlandi hinu góða.
Þetta var fyrir eitt þúsund árum.
Fimm hindruð árum síðar sigldi
Giovanni Caboto meðfram Ný-
fundnalandi og inn á Flóa heilags
Lárentíusar, og endumýjaði þar
með þau tengsl, sem nú skipta þjóð-
ir okkar svo miklu máli.
Kanadamenn hafa frá öndverðu
verið traustir liðsmenn Atlantshafs-
bandalagsins. Samkvæmt skoðana-
könnunum kanadíska utanríkis-
ráðuneytisins fyrir tveimur árun eru
meira en Qórir af hverjum fimm
Kanadamönnum hlynntir aðildinni
að NATO. Könnunin leiddi einnig í
ljós, að friður og öryggi, auk fá-
tæktar í þriðja heiminum, em þau
alþjóðamál, sem Kanadamönnum
er mest umhugað um. Það er skoð-
un mín, að Atlantshafsbandalagið
sé og hafí verið öflugasta tækið,
sem þjóðir okkar hafa yfir að ráða
til að gera frið og öryggi að vem-
leika.
Ég vil leyfa mér að hefja mál
mitt með því að fara nokkmm
orðum um veigamestu rökin fyrir
vamarsamstarfi vestrænna þjóða
eins og þau koma mér fyrir sjónir.
Síðan mun ég vikja að þeim hætt-
um, sem einkum steðja að ríkjum
Atlantshafsbandalagsins um þessar
mundir.
Skjaldborg’ um
hugsjónir
Eftir síðari heimsstyijöldina sáu
vestrænar lýðræðisþjóðir sig til-
neyddar til að sameinast gegn þeirri
hættu, sem þeim stafaði af út-
þenslustefnu einræðisríkja. Til-
gangurinn með stofiiun Atlants-
hafsbandalagsins var að slá skjald-
borg um hinn siðmenntaða heim
ogundirstöður hans, þ.á m. lýðræði,
einstaklingsfrelsi, lög og rétt. Frá
upphafi var bandalaginu því ekki
aðeins ætlað að standa vörð um
friðinn sem slfkan, heldur mun
fremur um grundvaílarhugsjónir. í
þessu felst að frelsi og sjálfsákvörð-
unarréttur þjóða eru skilyrði þess
friðar, sem við æskjum. Skilningur
þessi endurspeglast að mínu mati
í samspili orðanna „friður og ör-
yggi“ í Sáttmála hinna Sameinuðu
þjóða. Tenging orðanna felur í sér
að skilyrði öryggis séu ekki ávailt
hin sömu og skilyrði friðar og að
ekki sé víst að hið síðamefnda vegi
ávallt þyngra á metunum, ef velja
þarf á milli. Svo sem kunnugt er,
hefur Atlantshafsbandalagið marg-
lýst því yfir að það muni aldrei
ráðast gegn öðrum ríkjum, nema á
það hafi verið ráðist að fyrra bragði.
Eigi að síður er stöðug árvekni og
öflugur vamarviðbúnaður nauðsyn-
legforsenda raunvemlegs friðar.
í krafti fælingarstefnu sinnar
hefur Atlantshafsbandalagið gert
öllum ríkjum hins vestræna heims
kleift að njóta frelsis til efnahags-
legrar og félagslegrar uppbygging-
ar. Vert er að minnast þess einnig,
að ftjáls alþjóðaviðskipti, sem og
önnur samskipti ríkja, hafa dafnað
í skjóli öflugra vama. Þjóðir Vest-
ur-Evrópu, sem ekki eru í Atlants-
hafsbandalaginu, hafa einnig notið
góðs af tilvist bandalagsins.
Atlantshafsbandalagið gegnir og
öðm hlutverki, sem flallað var um
í Harmel-skýrslunni 1967. Hér á ég
við tilraunir til að koma á stöðug-
leika í samskiptum austurs og vest-
urs, sem nauðsynlegur er til að
unnt sé að ráða við hin fjölþættu
stjómmálalegu vandamál, sem ein-
kenna þau samskipti. Atlantshafs-
bandalagið hefur leitast við að
skapa jafnvægi með sem minnstum
vígbúnaði beggja aðila og hvílir sú
viðleitni á því tvíþætta hlutverki,
seméghefnúlýst.
Pólitísk ofbeldisverk
Það em einkum tvenns konar
hættur, sem ógna öryggi aðildar-
ríkja Átlantshafsbandalagsins nú.
Matthías Á. Mathiesen
„Það er ekki ætlun mín
að halda þvi fram að
vestræn siðmenning
horfist í augu við örlög
sín þar sem hryðjuverk
eru annars vegar. Sem
betur fer er vandinn
ekki svo ógnarlegur. Á
hinn bóginn verða Vest-
urlönd oft fyrir barðinu
á árásum hugleysingja,
sem ekki verður svarað
í sömu mynt, þar sem
siðmenntuðum þjóðum
er „vandara gert en
öðrum“.
Sú fyrri lýtur að innra, en hin síðari
að ytra öryggi.
Vestrænum lýðræðisrflg'um
stafar vaxandi hætta inn á við af
ofbeldi pólitískra hryðjuverka-
manna. Pólitískt ofbeldi er af marg-
víslegum toga spunnið, en ekki er
að efa að einna mest hætta stafar
af því ofbeldi, sem rfki, fjandsamleg
Vesturveldunum, kynda undir beint
og óbeint.
Nokkrar umræður hafa orðið
innan Atlantshafsbandalagsins um
leiðir til að mæta þessari ógn.
Mikils er um vert, að lýðræðisríki
rasi ekki um ráð fram í viðbrögðum
sínum. Við breytum ekki þjóðfélög-
um okkar í lögregluríki, þótt afbrot
séu framin. Nauðsynlegt er að við
áttum okkur á, að lýðræðisríki
tryggja innra öryggi sitt með öðrum
hætti en alræðisríki.
í Njáls sögu varð heimafólki á
Bergþórshvoli mikið um þegar Njáll
lýsti því, er hann sá brennuna fyrir.
Skarphéðinn brýndi þá fyrir fólki
að syrgja ekki, né láta öðrum látum,
svo að orð mætti á gera, „mun oss
vandara gert en öðrum, að vér
berum oss vel, og er það að vonum,“
sagði hann. Það er ekki ætlun mín
að halda því fram að vestræn sið-
menning horfist í augu við örlög
sín þar sem hryðjuverk eru annars
vegar. Sem betur fer er vandinn
ekki svo ógnarlegur. Á hinn bóginn
verða Vesturlönd oft fyrir barðinu
á árásum hugieysingja, sem ekki
verður svarað í sömu mynt, þar sem
siðmenntuðum þjóðum er „vandara
gert en öðrum".
Hverra úrkosta er völ? Árið 1949
brugðust vestrænar lýðræðisþjóðir
við með viðeigandi hætti gegn út-
þenslu kommúnista. Þær sameinuð-
ust um vamir í bandalagi. Kjami
Atlantshafsbandalagsins hefur frá
upphafí verið hið öfluga og nána
samstarf þjóða Evrópu og Norður-
Ameríku. Hvað eftir annað hafa
andstæðingar okkar reynt að ijúfa
þessa samstöðu en ekki tekist.
Vestræn lýðræðisríki eiga nú á
líkan hátt að sameinast um við-
brögð gegn vandanum. Þau verða
að koma sér saman um ákveðnar
öryggisreglur, sem mæla fyrir um
hvemig brugðist skuli við óöld
þessari. Gaumgæfa skyldi mark-
vissar og árangursríkar aðgerðir
gegn ríkjum, sem uppvís verða að
stuðningi við hryðjuverkamenn.
Markmiðið er að halda ógninni í
skefjum, án þess að ijúfa þær hefð-
ir, sem siðmenningin helgast af.
Hernaðaruppbygging
Sovétmanna
Sú ytri ógn, sem öðmm fremur
vofir yfir Atlantshafsbandalaginu,
er linnulaus hemaðamppbygging
Sovétmanna. Reynslan sýnir, að
þeir em reiðubúnir til að hóta og
beita hervaldi utan landamæra
sinna. Síðasta dæmi um slfld er
innrásin í Afganistan fyrir nær 7
ámm. Sovétmenn veija vemlegum
hluta þjóðarauðs síns til hemaðar
— mun stærri hluta en nauðsjm
krefur með tilliti til landvama.
Setningarræða Matthíasar Á. Mathiesen
á fundi utanrikisráðherra Atlantshafs-
bandalagsins í Halifax í gær
Selfoss:
Góð þátttaka í Afríkuhlaupinu
Selfoaai.
Það voru rúmlega 300 manns sem tóku þátt í Afrikuhlaupinu á Selfossi 25. maí sl. I boði voru tvær
vegalengdir 4 og 10 km. Flestir kusu styttri vegalengdina og ýmist hlupu, gengu eða hjóluðu. Vel
viðraði til hlaupsins og þátttakendur almennt ánægðir með daginn eftir hressilega áreynslu.
— Sig. Jóns
Þetta sýnir hvað fyrir Sovétmönn-
um vakir. Heimsyfirráð em sem
fyrr aflvaki tilrauna Sovétmanna
til að kljúfa samstarf vestrænna
ríkja og auka áhrif sín í þriðja
heiminum.
Flotauppbygging Sovétmanna á
norðurslóðum, sem er liður í alhliða
vígbúnaði þeirra, hefur ekki farið
framhjá íslendingum fremur en
öðmm. Á undanfömum 20 ámm
hefur sovéski flotinn breyst úr til-
tölulega veikum strandvamaflota í
mesta flotaveldi nútímans. _ Þetta
er ein af ástæðunum fyrir að íslend-
ingar hafa ákveðið að taka aukinn
þátt i eftirlits- og vamarstarfí Atl-
antshafsbandalagsins.
Undanfama mánuði hefur Mik-
hail Gorbachev lagt fram tillögur,
sem margir hafa túlkað sem merki
um breytt viðhorf í forystu Sovét-
ríkjanna. En meðhöndlun Sovét-
manna á kjamorkuslysinu í Úkra-
ínu hefur dregið úr þessum vonum.
í ljós kom, að lítið hefur breyst í
afstöðu þeirra hvað varðar þarfir
og tilfinningar einstaklinga. Tilraun
var gerð til að breiða yfir þetta
hörmulega slys og lítil umhyggja
sýnd fyrir öryggi og almannaheill.
Slflct vekur óneitanlega efasemdir
um, hvort stjómvöldum, sem sýna
iífí eigin borgara jafn mikið virðing-
arleysi, sé treystandi í samskiptum
þeirra við önnur ríki.
Leiðtogar Sovétríkjanna eiga í
vök að veijast. Auk þess að hafa
beðið álitshnekki vegna slyssins í
Chemobyl standa þeir frammi fyrir
alvarlegri félagslegri og efnahags-
legri stöðnun, svo framarlega sem
þeir snúa ekki af braut marxískrar
rétttrúarstefnu. En þeir glíma við
erfíða mótsögn. Efnahagsvandi
Sovétríkjanna verður ekki leystur
nema með því að losa um hömlur
og draga úr miðstýringu. Það hefur
aftur á móti í för með sér minni
völd fyrir Kommúnistaflokkinn.
Það lætur þvi að líkum að hin
nýja foiysta Sovétríkjanna muni
ieggja áherslu á lagfæringar fremur
en róttækar breytingar. Skipulagð-
ar verða herferðir gegn ýmsum
þjóðfélagsvandamálum, sem í raun
em afleiðing fremur en orsök vand-
ans. Leiðtogamir munu aldrei við-
urkenna að kerfíð sjálft hafi brugð-
ist.
Stjórnmál og eðlisfræði
Hvað Atlantshafsbandalagið
varðar er spumingin þessi: Hvaða
áhrif koma breyttar aðstæður til
með að hafa á utanríkisstefnu
Sovétríkjanna? Verður hún friðvæn-
legri eða mun hún í auknum mæli
þjóna því markmiði að dreifa athygli
frá vandanum innan Sovétríkjanna?
Spumingar sem þessar em við-
fangsefni alþjóðastjómmála. Albert
Einstein var eitt sinn spurður,
hvemig á því stæði að menn hefðu
haft hugvit til að smíða kjamorku-
sprengju, en virtust ekki hafa
skerpu til að koma stjómmálum
sínum í gott horf. Svarið er einfalt,
sagði þessi mikli vísindamaður:
„Stjómmál em flóknari en eðlis-
fræði."
Víst er, að stjómmálamenn geta
ekki stuðst við lögmál vísinda til
að útskýra flókin þjóðmál. í stað
þess verða þeir að reiða sig á eigið
hyggjuvit og vega og meta málin
eftir efni þeirra og umfangi. Aldrei
hefur verið meiri þörf djúphygginna
stjómmálaleiðtoga en nú á tímum
kjamorkunnar, tímum, sem að
sönnu em afsprengi stjómmála og
eðlisfræði. Tilraunir til að bæta
sambúð austurs og vesturs hafa
forgang á sviði alþjóðastjómmála.
Á síðasta ári urðu þáttaskil, er
Sovétmenri settust að samninga-
borðinu f Genf á ný og leiðtogar
risaveldanna hittust að máli í fyrsta
sinn síðan á árinu 1979. Á ráð-
herrafundinum í desember á síðasta
ári lét Atlantshafsráðið í ljós von
um að leiðtogafundurinn myndi
verða til að auka samskipti og efla
samvinnu á sem flestum sviðum.
Enn er von til að það megi takast.
Vesturlönd hafa að mínu viti
sterka málefnalega stöðu í viðræð-
um við Sovétríkin. Þessa stöðu ber
að nota til að telja Sovétmenn á
að draga úr birgðum kjamavopna,
efnavopna og öðmm vígbúnaði, og
fá þá til að efna gefin fyrirheit um
aukin mannréttindi. Slíkt verk út-
heimtir lagni og þolinmæði. Það er
jafnframt viðfangsefni, sem krefst
einurðar og festu af hálfu Atlants-
hafsríkjanna. Ég vil ljúka máli mínu
með því að lýsa þeirri einlægu von
minni, að þessi fundur hér í Halifax
megi verða til að treysta þau bönd,
sem sameina okkur, og auðvelda
okkur lausn þeirra erfiðu verkefna,
sem framundan em.