Morgunblaðið - 30.05.1986, Blaðsíða 60

60
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 30. MAl 1986
»
Ovandvirknislega
unnin skoðanakönnun
eftir Gunnlaug
Júlíusson
Á undanfSmum ámm hefur í sí-
auknum mæli borið á skoðanakönn-
unum af ýmsu tagi í dagblöðunum,
sérstaklega þó þeim sem taka púls-
inn á hinum pólitísku hræringum.
Fyrirtæki er nefnist Skáis (Skoð-
anakannanir á íslandi) hefur staðið
fyrir fjölda þeirra, og nú síðast eru
birtar niðurstöður úr einni slíkri í
HP (Helgarpóstinum), þann 17.4.
sl. Ýmsir fleiri hafa framkvæmt
skoðanakannanir áþekkar þeirri
sem hér verður fjallað um, en ekki
er minnst á þá, þar eð fyrmefnd
skoðanakönnun er kveikjan að
þessum pistli.
Skoðanankönnun sú sem Skáís
framkvæmir er gerð með það fyrir
augum að leitast við að rýna í
væntanlegt fylgi sjómmálaflokk-
anna í vor við bæjarstjómarkosn-
ingamar í Reykjavík og 6 kaupstöð-
um (Akureyri, Akranesi, Hafnar-
fírði, Höfn í Homafírði, Isafírði og
Sauðárkróki).
^ Út frá niðurstöðum þessarar
könnunar setur HP síðan fram
fyrirsagnir í fullyrðingastíl, eins og
enginn vafí leiki á um þær niður-
stöður sem skoðanakönnunin leiðir
f ljós eða þær forsendur-sem þær
em byggðar á.
Mér hefur oft á tíðum blöskrað
þau ófagmannlegu vinnubrögð sem
iðulega eiga sér stað við úrvinnslu
og túlkun kannana af þessu tagi,
og því er það meir tilviljun að þessi
könnun sem hér er minnst á, er
? tekin fyrir en að hún sé einstök í
sinniröð.
••
Orstutt um
sko ðanakannanir
Skoðanakönnun er aðferð til að
afla upplýsinga um skoðanir, að-
ferðir, vinnubrögð o.fl. þess háttar
sem áhugavert þykir, hjá einhveij-
um ákveðnum hóp (í þessu tilviki
kjósendum). Með því að kanna
viðhorf lítils hluta hópsins (úrtaks)
má leiða lfkur að þvf hvemig viðhorf
alls hópsins sé í heild sinni. Til að
hægt sé að yfírfæra skoðanir og
viðhorf úrtaksins yfír á hópinn all-
an, er skilyrði að úrtakið sé valið
eftir viðurkenndum aðferðum, þar
sem tekið er tillit til þeirrar dreifíng-
ar og þess mismunar sem er til
staðar innan hópsins. Þar má til
nefna aldur, búsetu, kyn, starfsstétt
og hjúskaparstöðu, svo dæmi séu
nefnd.
Úrtak er notað til að komast að
skoðunum hópsins vegna þess að:
- það er ódýrara en að spyija alla,
- það er fljótunnið.
- hægt er að kanna stærri svæði
en ella.
- notkun sérhæfðs vinnukrafts á
að leiða til marktækra niður-
staðna.
Stærð úrtaksins er mikilvægur
upphafspunktur. Of stórt úrtak
hefur einungis í för með sér óþarfa
fjárútlát og fyrirhöfn, en ekki
marktækari niðurstöður, en of lítið
úrtak gefur aftur á móti ekki fuli-
nægjandi innsýn í viðhorf heildar-
innar.
Breytileiki innan hópsins hefur
áhrif á hve stórt úrtakið þarf að
vera. Til dæmis þarf stærra úrtak
til að fá rétta mynd af pólitísku
fylgi stjómmálaflokkanna þar sem
6 flokkar em í framboði en þar sem
þeir em einungis tveir. Það skal
hins vegar tekið fram að ekki er
ástæða til að ætla að það úrtak sem
Skáís vinnur með sé ekki nægilega
stórt, nægilegt er að spyija
0,6%—4% af hópnum til að glöggva
sig á pólitískum flokkadrætti í fyrr-
grejndum byggðalögum.
Úrtakið er fundið á tilviljana-
kenndan hátt, annaðhvort úr hópn-
um sem heild eða úr einstökum
hóphlutum, svo hægt sé að taka
tillit til þess breytileika sem fínnst
innan hópsins. Með hóphluta er átt
við karlmenn/konur, mismunandi
aldurshópa o.s.frv.
Síðast en ekki síst er mikilvægt
að fá hátt svarhlutfall í könnuninni.
Almennt er miðað við að lágmarks-
hlutfall þeirra sem afstöðu taka,
verði að vera a.m.k. 80% af úrtak-
inu, svo að niðurstöðumar séu
marktækar fyrir hópinn allan. Því
lægra sem þetta hlutfall er, þeim
mun minna er að marka niðurstöð-
umar þar sem sá hluti verður stærri
og sem ekkert er vitað um. Hægt
er að bæta lága svarprósentu með
því að stækka úrtakið, en það fer
fljótt yfír mörk þess mögulega.
Vinnubrögð við skoð-
anakönnun Skáís og
túlkun niðurstaðna
Gefíð er upp að úrtakið sé unnið
eftir „tölvuskrá yfír öll símanúmer
á viðkomandi svæði“ á bls. 10 (HP
16. tbl) en á síðu 22 í sama blaði
„Það eru ófagmannleg
vinnubrögð að draga
ályktanir af ófullkomn-
um gögnum og blása
þær síðan út í fyrir-
sögnum eins og ekki
leiki nokkur vaf i á um
öryggi þeirra.“
er sagt að heildarúrtakið hafí verið
aukið úr 800 í 900 „m.a. með það
fyrir augum að ná sem jöfnustu
hlutfalli milli kynja", hvemig svo
sem það er hægt með símanúmerum
einum saman sem ekki fylgir nafn,
og þegar ekki er unnið eftir persón-
um. Hér ber að staldra við. Með
þessari aðferð eru þau heimili eða
einstaklingar sem ekki hafa síma
útilokuð frá úrtakinu. Ekki veit ég
hve stór sá hópur er, en hér er strax
um skekkjuvald að ræða. Hringt
var í viðkomandi númer og sá
spurður sem kom í símann! Hér er
aftur um varhugaverða aðferð að
ræða. Hveijir svarar í símann? Ekki
veit ég hvort einhveijir þjóðfélags-
fræðingar hafa gert könnun á slíku,
en ákveðinn gmn hef ég um að það
sé ekki tilviljunum háð hver svarar
í símann. Til dæmis væri gaman
að sjá aldurs- og kjmskiptingu
þeirra er svöruðu. Um hvem var
beðið ef sá sem svaraði var ekki
með kosningarétt? Þessi aðferð að
velja úr símanúmerum í stað þess
að velja úrtak úr kjörskrá, gerir
þessa skoðanakönnun mun léttvæg-
ari en ella. Með því að velja úr
kjörskrá er hægt að taka tillit til
þeirra atriða sem áður var minnst
á s.s. aldurs, kyns og búsetu.
Nú komum við að þeim skekkju-
valdi sem yfírgnæfír alla aðra og
gerir það að verkum að óveijandi
er með öllu að slá fram ímynduðum
niðurstöðum í fullyrðingastfl, eins
og allt væri á hreinu. Það er hve
stór hluti úrtaksins er óákveðinn,
þ.e. hefur ekki ákveðið hvemig
atkvæði fellur í komandi kosning-
um.
Niðurstöðum skoðanakönnunar-
innarerskiptuppí:
1. Þá sem tilgreindu hvaða flokk
þeir koma til með að kjósa þann
31.maínk.
2. Þá sem vom óákveðnir.
3. Þá sem ekki sögðust mundu
kjósa eða ætla að skila auðu.
Ef við skoðum fyrst flokk nr. 3,
þá er ekki ætla að kjósa eða koma
til með að skila auðu, þá er hlutfall
hans af hópnum frá 7,02% (ísafjörð-
ur) og upp í 22,4% (Akranes). Ef
litið er á niðurstöður síðustu bæjar-
stjómarkosninga, þá var kosninga-
þátttaka í kringum 85%. í Reykja-
vík er hlutfall þess hóps, sem skilar
auðu/kýs ekki, 14,91% þannig að
hlutfall þessa hóps í könnuninni er
nálægt lagi gæti maður haldið. En
síðan kemur hópur nr. 2, sem enn
em óákveðnir. Á Höfn er hlutfall
óákveðinna 17,07%, Sauðárkróki
19,23%, Akranesi 22,43%, en síðan
er þetta hlutfall frá 36,19%
(Reykjavík) uppí 51,56% (Hafnar-
§örður).
Eins og áður er minnst á er eitt
af allra mikilvægustu atriðunum við
framkvæmd skoðanakönnunar að
fá sem allra hæst hlutfall af úrtak-
inu til að taka afstöðu til frambor-
inna spuminga. Það hefur harla lítið
gildi að vinna gmnninn fyrir úrtakið
vandlega og fá síðan ekki nema 50%
svömn, því ekkert er vitað um
afstöðu þeirra sem eftir em, en það
er algjör forsenda fyrir því er hægt
sé að alhæfa niðurstöður úrtaksins
fyrir hópinn allan. Ekkert bendir
til þess aið sá hluti sem er óákveðinn
sé eins samsettur pólitískt og sá
hluti sem þegar hefur gert upp hug
sinn. Athuganir sem gerðar hafa
verið á þessum málum hafa leitt í
Ijós að þessi hluti úrtaksins (og þar
með hópsins) er oft öðmvísi sam-
settur, og tekur annarskonar af-
stöðu, en þeir sem þegar hafa full-
mótaða skoðun. Manni getur því
ekki annað en blöskrað þau vinnu-
brögð, sem iðulega sjást við fram-
kvæmd skoðanakannana, að skoð-
anir þess hluta sem tekur afstöðu,
em alhæfðar fyrir allan hópinn, þótt
hann sé ekki nema 40—60% af úr-
takinu. Það em því óvönduð vinnu-
brögð og hreint fúsk að túlka skoð-
anir þess hluta sem tekur afstöðu
sem einkennandi fyrir kjósendur,
þegar hlutfall óákveðinna er eins
hátt og hér um ræðir: (Reykjavík
36,19%, Akureyri 38,24%, ísafjörð-
ur 43,86%, Selfoss 45,98% og
Hafnarfjörður 51,61%). Að slá fram
fyrirsögnum eins og: „Sjálfstæðis-
flokkurinn fær 11 fulltrúa í Reykja-
vík, Framsókn engan fulltrúa í
borgarstjóm" er ekki merkileg
blaðamennska, þegar sá gmnnur
sem þessar fullyrðingar em byggð-
ar á, em ekki meira virði en raun
ber vitni.
Til að bæta gráu ofan á svart
er reynt að gefa niðurstöðunum
einhvem fræðilegan blæ með því
að reikna út frávik og 95% öiyggis-
mörk (reyndar er talað um 95%
frávik, hvað sem það nú þýðir).
Fullyrt er út frá því að fylgi Sjálf-
stæðisflokksins verði milli 53,7%
og 67,3% fylgi, en fylgi Framsókn-
arflokksins verði milli 1,3% (858
kjósendur) upp í 6,7% (4422 lcjós-
endur.
Lokaorð
Ég hef hér rætt almennt um
framkvæmd skoðanakönnunar og
þær kröfur sem gera verður til
undirbúnings og framkvæmdar
könnunarinnar svo hægt sé að
byggja á henni marktækar ályktan-
ir. Síðan hafa dæmi verið tekin úr
nýlegri könnun HP bent á galla við
framkvæmd hennar og gagmýnt
hvemig ályktanir em dregnar af
niðurstöðunum. Þegar hluti þeirra
sem tekur afstöðu er ekki meiri en
þar, er ekki um annað að ræða en
að sætta sig við að niðurstöðumar
séu ómarktækar í hæsta máta og
könnunin hafí því mistekist. það em
ófagmannleg vinnubrögð að draga
ályktanir af ófullkomnum gögnum
og blása þær síðan út í fyrirsögnum,
eins og ekki leiki nokkur vafí á um
öryggi þeirra.
Við vitum af reynslunni að
minnsta kosti 80% kjósenda kýs í
kosningum. Því ætti það að vera
krafa til skoðanankannana að hlut-
fall þeirra sem taka afstöðu sé ekki
lægra.
Niðurstöður skoðanakannana
hafa áhrif á skoðanamyndum þess
hluta sem er f vafa um hvaða af-
stöðu hann á að taka í kosningum.
Þessi áhrif aukast eftir því sem nær
líður kjördegi. Því ætti það að vera
frumkrafa til þeirra sem sjá um
vinnslu skoðanakannana að sjá svo
um að ekki séu dregnar ályktanir
af marklausum gögnum eins og hér
hefur verið gert.
Full ástæða virðist til að tak-
marka það á einhvem hátt að
næstum hver sem er geti staðið
fyrir skoðanakönnun og slegið sfðan
niðurstöðunum upp í stórum fyrir-
sögnum, þegar meiri gæðakröfur
eru ekki gerðar til þeirra gagna sem
að baki liggja, en raun ber vitni.
Ef einhver er enn í vafa um þá
þörf á háu hlutfalli þeirra sem
afstöðu taka í skoðanakönnunum,
sem hér er haldið fram, þá má til
frekari skýringar líkja skoðana-
könnun saman við að maður gangi
undir próf með 10 spumingum.
Þegar prófdómarinn hefur farið
yfír svör við 4 spumingum, og þau
hafí öll verið rétt, þá hefur hann
enga heimild eða ástæðu til að
álykta sem svo, að úr því fyrstu 4
svörin séu rétt, þá hljóti hin 6 einnig
að vera það. Á sama hátt getur
maður ekki undir neinum kringum-
stæðum verið viss um að skoðanir
40% þátttakenda í úrtaki séu mark-
tækar fyrir úrtakið allt, og þar með
fyrir heildina.
Höfundur er námsmaður i Kaup-
mannahöfn.
íslenska brúðuleikhúsið sýnir
Islenska brúðuleikhúsið heldur sýningar á laugardögum og sunnu-
dögum kl. 15, júní og júli að Flyðrugranda 4.