Morgunblaðið - 08.07.1986, Qupperneq 34

34
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 8. JÚLÍ1986

. \ *v
/S§S ^ *NA1 S
it
■ .Cj) \
....

Gillian Rós Foulger, upphafsmaður rannsöknarleiðangursins, fyrir framan kort af íslandi sem á eru merktir þeir staðir þar sem mæling-
ar verða framkvæmdar. Ef myndin prentast vel má sjá á lithi kortunum að punktarnir eru tengdir saman með línum sem mynda fer-
hyrninga. Hver ferhyrningur sýnir eina mælingu, en hægt er að gera tvær mælingar á sólarhring og eru fjögur tæki sem taka við merkjum
frá gervitunglum notuð við það.
Alþjóðlegur leiðangur mælir
Island með gervihnattatækni
ALÞJÓÐLEGUR hópur visinda-
X manna, um 30 talsins, mun nú í
sumar nota gervihnattatækni til
að mæla fjarlægðir milli staða á
Islandi. Jarðeðlisfræðingar,
landmælingamenn, tæknifræð-
ingar og verkfræðingar munu
taka þátt í þessu verkefni sem
er eitt hið merkasta á þessu sviði
í heiminum í ár, að sögn Gillian
Rós Foulger, sem er upphafs-
maður þessarar rannsóknaráætl-
unar og annar aðalskipuleggj-
andi hennar. Mælingamar
hefjast 13. júlí og standa til 24.
júlí.
Verkefnið felst í því að notuð eru
sérstök móttökutæki til að ákvarða
fjarlægð milli staða með mun meiri
nákvæmni en áður þekktist. Tækin
taka við boðum frá bandarískum
gervihnetti, sem er hluti af stað-
setningarkerfi heraflans. Kallast
það Global Positioning System
(GPS). Með þessu er í fyrsta sinn
hægt að mæla beint fjarlægð milli
staða sem ekki eru í sjónmáli hvor
frá öðrum, með miklu meiri ná-
kvæmni en áður þekkist, og á miklu
skemmri tíma en áður. Er áætlað
að þær mælingar sem verða fram-
kvæmdar á 12 dögum hér í sumar
hefðu tekið um tvö mannár með
hefðbundnum aðferðum. Einnig er
hluti af áætluninni að mæla fjar-
lægðir svona heimshorna á milli.
Verða athugunarmenn einnig í
Fairbanks í Alaska, Haystack í
Massachusetts í Bandaríkjunum og
í Onsala í Svíþjóð.
Hér er líka á ferðinni nýjung í
mælitækni og hafa því tæknimenn
sýnt þessu mikinn áhuga. Gillian
R. Foulger átti frumkvæðið að
þessu og fékk mjög góðar undir-
tektir. Sagði hún að menn hafí
streymt að úr öllum áttum sem vildu
taka þátt í þessu. Auk mannanna
í Alaska, Svíþjóð og Massachusetts,
sér maður í Sviss um tölvuúr-
vinnslu úr gögnunum. En til íslands
koma 13 erlendir vísindamenn. í
þeim hópi eru þrír Ástralíumenn,
Nýsjálendingur, Þjóðveiji og Kan-
adamaður sem eru við nám í
Bandaríkjunum, fimm Bandaríkja-
menn, auk verkefnisstjóranna
tveggja, Gillian Rós Foulger, sem
er bresk að uppruna en íslenskur
ríkisborgari og Roger Bilham sem
er Breti sem líka hefur bandarískan
ríkisborgararétt.
Einnig taka þátt í þessu níu ís-
lendingar. Axel Bjömsson frá
Orkustofnun og Páll Einarsson frá
Raunvísindastofnun Háskólans eru
þar í fyrirsvari, en þar að auki taka
Landmælingar íslands og Lands-
virkjun þátt í verkefninu.
Þessi áætlun kostar nú í sumar
um 15 milljónir króna, en tækin sem
eru notuð eru metin á u.þ.b. 12§
milljónir króna. Margir aðilar
standa straum af kostnaðinum af
rannsóknunum. Bandaríska fyrir-
tækið Texas Instruments, sem er
einn fremsti framleiðandi tölvubún-
aðar í heiminum, leggur fram
nokkur móttökutæki og tölvu til
frumvinnslu gagnanna hér á landi.
Einnig senda þeir tvo tæknimenn
til Islands til að annast tækjabúnað-
inn. Þá sendir dótturfyrirtækið
Geophysical Services Inc. mann og
tæki til landsins.
Fyrirtæki sem Verbatim heitir
leggur fram af sinni framleiðslu
segulbönd sem mælingamar eru
teknar upp á og sendar til úr-
vinnslu, fyrst í Reykjavík og seinna
í Sviss. Islensku aðilamir, Orku-
stofnun, Raunvísindastofnun HÍ,
Landmælingar og Landsvirkjun
leggja hvert um sig fram bíl og
menn til að fara um landið með
mælitækin. Durham háskóli í Eng-
landi, þar sem Gillian Foulger er
dósent, kostar hana og einn bfl. Þá
lagði bandarískur vísindasjóður,
National Science Foundation, fram
fé, 80 þúsund dollara. Fleiri aðilar
lögðu fé af mörkum, má t.d. nefna
að Ástralíumennimir kosta sig
sjálfir bara til að fá að vera með.
„ísland er eitt skemmtilegasta
landið í heiminum fyrir jarðeðlis-
fræðinga þar sem það er á hreyf-
ingu. Bretland er á fjárska lítilli
hreyfíngu," sagði Gillian Foulger í
samtali við blaðamann Morgun-
blaðsins. „Allir vildu fá að vera með
þegar menn fréttu af þessu, það
er svo gaman að vinna á íslandi.
ísland er stórt land á þessu sviði,
en menn þyrftu helst að kunna
íslensku, það birtist svo mikið á því
máli. Eg er svo heppin að kunna
málið. Þá vantar erlenda vísinda-
menn íslenska samstarfsmenn. Það
má eiginlega segja að vegna þess-
ara rannsókna virki ísland eins og
segull á erlenda jarðeðlisfræðinga
og landmælingamenn í ár.
Móttökutækin eru nýjasta nýtt á
tæknisviðinu. Flest okkar, sem þó
höfum sum verið í svipuðu áður,
emm að sjá þetta í fýrsta sinn.
Tækin em það dýr að þau em send
hingað með flugi og fara strax að
notkun lokinni til útlanda aftur. Við
höfum 11 móttökutæki til umráða.
Þijú verða erlendis, en átta koma
hingað. Eitt verður til vara, þijú
verða sett upp á föstum stöðum,
eitt á Akureyri, annað í Búrfells-
virkjun, en það þriðja verður fyrst
LOFTSTÝRIBÚNAÐUR
JJiU**
CcP*.
f
1

Allt samkvæmt
Veitum tækniráðgjöf og þjónustu
Allar nánari upplýsingar gefur
Höfum fyrirliggjandi:
* Loftstrokka
* Loftstýriloka
* Tengibunaö
stöðlum
LANDSSMIÐJAN HF.
SÖLVHÓLSGÖTU 13-101 REYKJAVlK - ÁRMÚLA 23 -108 REYKJAVÍK
SÍMI (91) 20680 ■ TELEX 2207 GWORKS - PÓSTHÓLF 1388
í Vestmannaeyjum en svo smátíma
norður í Grímsey. Hin fjögur verða
flutt um landið á bflum. Gervitungl-
ið fer yfir tvisvar á dag, og er því
hægt að gera tvær mælingar á
dag. Það var mikill höfuðverkur að
raða akstrinum saman, því að menn
verða að hafa einhvem tíma upp á
að hlaupa ef eitthvað bregður útaf.
Reiknað er með að þau verði komin
á mælingarpunktinn einum og hálf-
um tíma fyrir mælinguna. Þetta
þýðir að þar sem lengst er milli
mælingarpunkta verða menn að
keyra linnulaust og eru því þrír
hafðir á hveijum bfl.
Við emm með mælipunkta frá
Vestmannaeyjum norður í Grímsey
og frá Snæfellsnesi austur á Seyðis-
fjörð, en mestan áhuga höfum við
samt á Suðurlandi og Kröflusvæð-
inu. Það er talið að undir landinu
sé svokallaður „heitur blettur", þar
sem kvika streymir úr iðmm jarðar
og er miðjan talin undir Kverkfjöll-
um. Þessi blettur og þar með
gosbeltið er á leiðinni austur.
Það hefur teygst á landinu um
u.þ.b. 10 metra, á gossvæðinu fyrir
norðan en það hefur þjappast sam-
an við jaðrana þannig að gliðnunin
hefur ekki öll komið fram. Hugsan-
lega tekur það spennuna nokkur
ár að flytjast út í plötumar. Á Suð-
urlandi emm við að huga að n.k.
jarðskjálftaspá. Það er búist við
stómm skjálfta þar og kenningin
segir að á undan safnist fyrir
spenna þegar landið þjappast sam-
an og strekkist. Með því að mæla
reglulega má finna þær breytingar
sem kunna að verða.
Gervihnattatæknin er mun ná-
kvæmari en eldri tækni. Við fáum
nákvæmni sem samsvarar skekkju
upp á 1 cm á hveija 100 kflómetra,
en það er nóg til að hægt er að
mæla landrek heimsálfa á milli. Við
vonumst til að þegar við verðum
búin að vinna úr gögnunum verði
skekkjan komin niður í 1 cm á
hveija 1000 kflómetra. Það er einn-
ig mikilvægt að geta mælt án þess
að þurfa að hafa beina sjónlínu
milli mælipunkta. ísland er fjöllótt
og erfitt til mælinga. Til að mæla
landið milli punkta í sjónmáli þarf
marga punkta og þá safnast fyrir
skekkjur."
Gillian Rós Foulger er 33 ára að
aldri, fædd og uppalin í Englandi.
Hún lærði í háskólunum í Cam-
bridge og Durham í Englandi. Hún
var á þeim árum í enska landsliðinu
í róðri. „Að lokum varð ég að velja
milli róðursins og jarðeðlisfræðinn-
ar. Ég var of smá til að komast
lengra í róðrinum, og jarðeðlis-
fræðin gefur manni kost á að vinna
bæði úti og inni. Eiginlega er ég
jarðskjálftafræðingur. Ég kom til
íslands 1977 og vann á Raunvís-
indastofnun háskólans til ársloka
1984, en þá bauðst mér dósent-
staða við háskólann í Durham í
Englandi. Ég varð íslenskur ríkis-
borgari 1983. Frá 1979 til 1983
rannsakaði ég smáskjálftavirkni á
Hengilssvæðinu, og komst að því
að þar var um tvær eldstöðvar að
ræða. Önnur í Henglinum en hin,
sem varð óvirk fyrir um 500 þúsund
árum, var rétt fyrir norðan Hvera-
gerði. 1984 rannsakaði ég svo
smáskjálftavirkni við Kröflu.
Framtíðin? Ef fjármagn fæst
verður farið til Himalayafjalla á
næsta ári til mælinga eins og við
erum að hér í sumar. Það er mikið
undir því komið hvemig þeim sem
leggja fram fé í ár finnst til tak-
ast. Núna er kreppa í breskum
háskólum. Þeir fá fé eftir því hve
merkar rannsóknir þeir eru taldir
stunda, og þess vegna leggja þeir
fé í sem mest áberandi verkefni.
Eins er með fyrirtækin. Þau veita
fé í það sem gefur þeim mesta aug-
lýsingu. Þess vegna er gott fyrir
okkur ef blöðin segja frá okkur.
Tvö ensk blöð hafa þegar sagt frá
leiðangrinum.
Að lokum vil ég nota tækifærið
til að koma á framfæri þökkum
mínum til þess fjölda fólks sem
hefur liðsinnt okkur og á eftir að
veita okkur liðsinni sitt við þetta
verkefni.