Morgunblaðið - 02.11.1986, Page 34

34
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 2. NÓVEMBER 1986
tacgmiÞiiifeifef
Útgefandi
Framkvæmdastjóri
Ritstjórar
Aöstoöarritstjóri
Fulltrúar ritstjóra
Fréttastjórar
Auglýsingastjóri
Árvakur, Reykjavík
HaraldurSveinsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
Björn Bjarnason.
Þorbjörn Guðmundsson,
Björn Jóhannsson,
Árni Jörgensen.
Freysteinn Jóhannsson,
Magnús Finnsson,
Sigtryggur Sigtryggsson,
Ágúst Ingi Jónsson.
Baldvin Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aöalstræti 6, sími 691100. Auglýsingar:
Aöalstræti 6, sími 22480. Afgreiðsla: Kringlan 1, sími 83033.
Áskriftargjald 500 kr. á mánuöi innanlands. í lausasölu 50 kr. eintakið.
Fjárlagamarkmið
Fjárlagafrumvarpið dregur
dám af almennu efnahags-
ástandi í þjóðarbúskapnum.
Fjárlagaumræðan speglar
síðan kosti og galla frumvarps-
ins. Niðurstöður þess virðast
samræmast settum efnahags-
markmiðum ríkisstjómarinnar:
1) að festa þann árangur í
sessi, sem náðst hefur í hjöðn-
un verðbólgu og auknu jafn-
vægi í efnahagsmálum, 2) að
lækka ríkissjóðshalla um þriðj-
ung frá því sem hann verður
á líðandi ári, 3) að ná jöfnuði
í viðskiptum við umheiminn,
4) að grynnka á erlendum
skuldum ríkisbúskaparins, í
fyrsta skipti um langt árabil.
Umræðan speglaði jafn-
framt galla frumvarpsins.
Áætluð ríkissjóðsútgjöld 1987
sýna, að þrátt fyrir stóraukið
útgjaldaaðhald hefur ekki
náðst sú hagræðing og sá
spamaður í ríkisbúskapnum,
sem björtustu vonir stóðu til.
Þetta segir til sín í áætluðum
hálfs annars milljarðs króna
ríkissjóðshalla 1987 og styttri
skrefum í átt að efndum á því
fyrirheiti, að fella niður tekju-
skatt af almennum launum
einstaklinga, en upphaflega
vóm ráðgerð. Aðhald í ríkisút-
gjöldum hefur hinsvegar borið
nokkum árangur.
Fjármálaráðherra rakti
ríkissjóðshalla á líðandi og
komandi ári að stærstum hluta
til afsals ríkissjóðstekna og
aukinna útgjalda í tengslum
við kjarasátt á vinnumarkaði í
febrúarmánuði sl.
„Til viðbótar við fyrirséðan
halla,“ sagði Qármálaráðherra
og í fjárlagaræðu sinni, „bætt-
ist ófyrirséð útgjaldahækkun,
sem að stærstum hluta má
rekja til meiri launabólgu en
gert var ráð fyrir í samningun-
um, en bróðurpartur útgjald-
anna hefur verið beint tengdur
launum." Vinnuveitendasam-
band Islands hefur sem
kunnugt er nýlega staðhæft
að halli ríkissjóðs verði ekki
rakinn til kjarasamninga sl.
vetur.
Gjaldahlið fmmvarpsins
gerir ráð fyrir 4.510 m.kr.
hækkun launa hjá ríkinu frá
fjárlögum líðandi árs og um
3.870 m.kr. frá áætlaðri niður-
stöðu ársins 1986. Stjómar-
andstaðan benti hinsvegar á
að aukinn kaupmáttur og við-
skiptavelta, honum tengd,
færði ríkissjóði auknar tekjur,
bæði í tekju- og eyðslusköttum.
Kristín Halldórsdóttir, tals-
maður Kvennalista í fjárlaga-
umræðu, var einna málefna-
legust stjómarandstöðuþing-
manna í gagnrýni sinni. Hún
benti m.a. á að áætluð ríkis-
sjóðsútgjöld í fmmvarpi að
fjárlögum hækkuðu gjaman í
meðfömm Alþingis. Þar að
auki sýndu fjallháar aukafjár-
veitingar ár hvert, þ.e. ríkisút-
gjöld umfram fjárlagaheimild-
ir, að innbyggðu útgjaldaað-
haldi væri ábótavant. Hún
gagniýndi útgjaldaauka ein-
stakra ráðuneyta, m.a. kostnað
við yfírvinnu, ferðalög og risnu
— og taldi íjárlagahallann van-
áætlaðan.
í þingræðisríkjum er það
kvöð stjómarandstöðu, einkum
í hinum stærri málum, að setja
fram annan marktækan val-
kost, til hliðar við stefnumörk-
un ríkisstjórnar. Þessu
hlutverki brást stjómarand-
staðan algjörlega í fjárlagaum-
ræðunni. Stjómarandstöðu-
flokkar tíunduðu enga
heildstæða fjárlagastefnu,
hvorki varðandi tekju- né
gjaldahlið fmmvarpsins. Sama
máli gegndi um efnahags-
markmið, en fjárlög em að
sjálfsögðu mikilvægur hluti af
efnahagsbúskap þjóðarinnar í
heild. Málflutningur stjómar-
andstöðu einkenndist frekar af
áróðri en ábyrgð, eins og oft
vill verða á síðasta þingi fyrir
kosningar.
Það vakti og athygli að tals-
maður Framsóknarflokks í
umræðunni eyddi hluta af
ræðutíma í bollaleggingar um,
hvort viturlegra væri að koma
upp söluaðstöðu áfengis í
Mjódd eða Kringlu. Það er
ekki von á góðu þegar aukaat-
riði em sett á odd.
Fjármálaráðherra lagði
áherzlu á þau meginmarkmið
fjárlagafmmvarpsins, að
stefnt er að hallalausum ríkis-
búskap, þótt svo að það mark
náist ekki á næsta ári, að dreg-
ið er úr umsvifum ríkisins í
þjóðarbúskapnum, að ríkis-
geirinn grynnkar á erlendum
skuldum sínum og að stefnt
er að jöfnuði í viðskiptum við
umheiminn 1987.
Fyrir rúmum áratug var
eitt mesta þjóðfélagslega
misréttið, sem þekktist í
landinu, mismunandi að-
staða fólks í lífeyrismál-
um. Þá bjó sá hluti
þjóðarinnar sem var í op-
inberri þjónustu við verðtryggðan lífeyri,
en hinn hluti þjóðarinnar og þar með mik-
ill meirihluti, sem hafði starfað í atvinnulíf-
inu í þjónustu einkareksturs, var í
lífeyrissjóðum, þar sem lífeyrir var ekki
verðtryggður. A tímum óðaverðbólgu
þýddi þetta, að þeir, sem voru í óverð-
tryggðum lífeyrissjóðum voru á flæðiskeri
staddir fjárhagslega, þegar þeir settust í
helgan stein.
Einn helzti baráttumaður fyrir endur-
bótum í lífeyrismálum á þessum tíma var
Guðmundur H. Garðarsson, sem tvívegis
flutti á Alþingi frumvarp sem markaði
nýja stefnu í lífeyrismálum og aðrir þing-
menn Sjálfstæðisflokksins tóku upp á þingi
nokkrum árum síðar. Umræður um mis-
rétti í lífeyrismálum leiddu til samninga
um verðtryggingu óverðtryggðra lífeyris-
sjóða milli aðila vinnumarkaðarins og þar
með var lagður grundvöllur að því að jafna
stöðu þjóðfélagsþegnanna að nokkru leyti
í þessum efnum.
Þótt ákvörðun um verðtryggingu hinna
óverðtryggðu sjóða fyrir áratug eða svo
hafi að sjálfsögðu lagt grundvöll að bættri
skipan þessara mála í framtíðinni er ljóst,
að einn þjóðfélagshópur hefur gleymzt í
þessu sambandi. Það eru þeir félagsmenn
lífeyrissjóða atvinnulífsins, sem voru
komnir á þann aldur, að þeir hafa verið
að láta af störfum og fara á eftirlaun á
nokkrum síðustu árum. Samkomulagið um
verðtryggingu dugði ekki til þess að rétta
hlut þessa fólks, sem hafði e.t.v. verið í
óverðtryggðum sjóðum í tvo áratugi en
var komið á þann aldur, að verðtryggingin
var ekki farin að segja til sín nema að litlu
leyti, þegar lífeyrisgreiðslur hófust.
Fyrir nokkru hitti höfundur Reykjavík-
urbréfs að máli konu, sem nokkuð er komin
við aldur og missti eiginmann sinn nýlega.
Hann hafði fengið greiddar um 19 þúsund
krónur á mánuði úr sínum lífeyrissjóði og
hjónin bæði ellilífeyri frá almannatrygg-
ingum. Við lát eiginmannsins lækkuðu
greiðslur úr lífeyrissjóðnum til ekkju hans
í um 11 þúsund krónur á mánuði þannig
að með ellilaunum hefur hún innan við
20 þúsund krónur á mánuði í tekjur. Þessi
kona er tiltölulega vel stödd miðað við
ýmsar jafnöldrur hennar, sem við lát maka
fá lífeyrisgreiðslur úr lífeyrissjóðum þeirra,
sem nema kannski um 4.000 krónum á
mánuði.
Margar þessara kvenna búa í myndar-
legum húsum, sem þær hafa komið upp á
langri ævi ásamt eiginmönnum sínum og
eru bundnar þessum húsum og heimilum
margvíslegum tilfinningaböndum. Engu
að síður er það eini kostur þessara ekkna
að leita fyrir sér um sölu á eignum sínum
og kaupa minni íbúð, þannig að einhver
mismunur verði eftir, sem þær geta notast
við til þess að lifa af. í sumum tilvikum
eru húsin orðin það gömul, að hinir eftirlif-
andi makar hrökkva illilega við, þegar
þeir bera saman mögulegt söluverð og
kaupverð á minni íbúð. Þá verður stundum
minna eftir en þær höfðu gert sér hug-
myndir um. Hins vegar nægir lífeyrir
engan veginn til að standa undir kostnaði
við þá fasteign, sem fyrir er.
Þótt ekkjur séu sérstaklega nefndar hér
á þetta í raun við um konur og karla þeirr-
ar kynslóðar, sem nú er komin um og
yfir sjötugt og eru aðilar að lífeyrissjóðum,
sem hafa verið verðtryggðir einungis í
örfá ár. Þessi kynslóð Islendinga hefur
orðið illa úti í lífeyrismálum og mjög tak-
markaðar ráðstafanir hafa verið gerðar til
þess að rétta hlut þessa fólks. Þessi kyn-
slóð býr nú við eitt mesta misrétti, sem
þekkist í okkar þjóðfélagi. Þeir úr þessum
hópi, sem hafa verið í opinberri þjónustu,
búa við viðunandi hag, hinir ekki. Auðvit-
að á margt af þessu fólki einhveijar eignir,
sem það getur gengið á, en það á ekki
við um alla. Það hefur furðulega lítið ver-
ið talað um vandamál þessara þjóðfélags-
þegna, sem þó hljóta að vera á vitorði
bama og bamabarna.
Umbóta er þörf
Hér hefur verið nefndur einn þáttur í
lífeyrismálum okkar, sem krefst tafar-
lausra endurbóta. Það er réttlætismál, að
þessu fólki sé sinnt, þótt hópurinn sé
kannski ekki stór. Jafnframt er augljóst
að málefni lífeyrissjóðanna í heild sinni
kreijast úrlausnar. Eitt er ljóst: Lífeyris-
sjóðakerfið, eins og það er nú byggt upp,
megnar ekki að tryggja félagsmönnum
þann lífeyri, sem að er stefnt á næstu
ámm og áratugum.
Sem fyrr segir hafa þingmenn úr hópi
Sjálfstæðismanna ítrekað flutt frumvörp
um lífeyrismál á Alþingi á grundvelli þeirra
tillagna og hugmynda sem Guðmundur
H. Garðarsson setti fram á Alþingi fyrir
rúmum áratug. Nú á þessu þingi hafa þing-
menn Alþýðuflokksins lagt fram viðamikið
frumvarp um lífeyrismál, sem gerir ráð
fyrir margvíslegum umbótum á núverandi
kerfí og raunar gjörbreytingu á því. Jafn-
framt hefur verið starfandi sérstök nefnd
í um áratug, sem hefur unnið að endur-
skoðun lífeyriskerfísins og hefur átt hlut
að lagasetningu um þessi málefni eða ein-
staka þætti þeirra á undanfömum árum.
Nú eru starfandi í landinu tæplega 100
lífeyrissjóðir. Starfsreglur þeirra eru mjög
mismunandi. Mikill fjöldi fólks er í mörgum
sjóðum og verður að týna til lífeyri sinn
úr mörgum áttum. í skýrslu endurskoðun-
amefndar lífeyriskerfísins, sem iögð var
fram fyrir rúmu ári, er m.a. fjallað um
lífeyrismál eftirlifandi maka, sem dæmi
var nefnt um hér að ofan. Þar segir m.a.:
„Gengið er út frá því, að í hjónabandi fel-
ist sameiginlegt fíárfélag hjónanna. Af
þessu er ályktað að ellilífeyrisréttur sem
stofnast með greiðslu iðgjalda af atvinnu-
tekjum sé sameign hjónanna. Nefndin
leggur því til að ellilífeyrisréttindi skiptist
á milli hjóna við slit hjónabands, hvort sem
heldur er af völdum skilnaðar eða dauða.
Lagt er til að við skilnað sé þeim ellilíf-
eyrisréttindum, sem áunnizt hafa meðan
hjónabandið stóð, skipt jafnt á milli hjóna.
Við dauða annars hjóna er hins vegar lagt
til að við fráfall þess hjóna, sem hefur
aflað minni réttar meðan á hjónabandinu
stóð, haldi hitt hjónanna áunnum rétti
sínum óskertum. Falli það hjónanna frá,
sem hefur haft meiri tekjur og því aflað
meiri lífeyrisréttinda meðan á hjónaband-
inu stóð, er hins vegar lagt til að ellilífeyr-
isréttindi hins eftirlifandi yrðu hækkuð í
það að nema hinu sama og hinn látni hafði
aflað meðan á hjónabandinu stóð.“
Ef ákvæði af þessu tagi væru nú þegar
í gildi og hluti af starfsreglum lífeyrissjóða
í landinu mundi sá hópur ekkna, sem nú
býr við þröngan kost ekki vera jafn stór
og raun ber vitni. Endurskoðun alls lífeyr-
iskerfisins er vafalaust viðamikið mál. En
er ekki löngu orðið tímabært að Alþingi
taki að sér að sníða verstu agnúana af
núverandi kerfí og geri ráðstafanir til þess
að leiðrétta hlut þeirrar kynslóðar sem hér
hefur verið nefnd og þ.á m. þeirra kvenna,
sem eru líklega síðasta kynslóð heimavinn-
andi kvenna, a'.m.k. um skeið, og fá svo
litlar greiðslur úr lífeyrissjóðum eigin-
manna sinna að til skammar er, þegar
þeir falla frá. En það virðist vera afar
algengt að eiginmennirnir fari á undan.
Sömu laun fyrir
sömu vinnu
Nú er áratugur liðinn frá því að sett
voru lög á Alþingi um launajafnrétti milli
karla og kvenna, þar sem kveðið var á
um að greiða bæri sömu laun fyrir sömu
vinnu. I allmörg ár þar á undan hafði
verið unnið að því að jafna laun karla og
kvenna skv. lagasetningu á Alþingi. Þrátt
fyrir þetta er það ríkjandi skoðun, að tölu-
verður launamunur sé meðal karla og
kvenna. Og fyrir nokkrum dögum sagði
verzlunarstjóri verzlunar á Suðurnesjum,
að það væri vonlaust að fá karlmenn til
starfa í verzlunum fyrir sömu laun og
konur.
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 2. NÓVEMBER 1986
^35
REYKJAVIKURBRÉF
§■.
Laugardagur 1. nóvember
Morgunblaðid/Snorri Snorrason
Fyrir einu ári var birt niðurstaða könn-
unar sem Esther Guðmundsdóttir og
Guðrún Sigríður Vilhjálmsdóttir höfðu
gert um stöðu kvenna á vinnumarkaðnum.
I könnun þeirra komu m.a. fram eftirfar-
andi upplýsingar:
„Árið 1983 vantaði 7% á að verkakonur
hefðu sambærilegt meðaltímakaup og
verkamenn, en miðað við hreint tímakaup
í dagvinnu (án bónus) var munurinn 13%
en með bónus minnkaði hann í 2%.
Samkvæmt launakönnun Kjararann-
sóknamefndar á launakjörum meðal 14
aðildarfélaga ASÍ í lok árs 1983 voru
meðaldagvinnutekjur fullvinnandi karla
um 16% hærri en kvenna. Þá reyndust 44%
fullvinnandi kvenna vera með dagvinnu-
tekjur undir 13 þús. kr. á mánuði
samanborið við 21% karla.
Árið 1983 voru karlar við verzlunar-
störf með 29% hærra dagvinnukaup en
konur.
Árið 1983 voru karlar við skrifstofu-
störf með 30% hærra dagvinnukaup en
konur.
Meirihluti kvenna, sem starfar hjá
ríkinu, bæjarfélögum og bönkum, eru í
launaflokkum um eða undir miðju launa-
stiganna."
I könnun þessari segir einnig: „Þó heim-
ildimar veiti mjög mikilvægar upplýsingar
um hve mikill launamunur ríkir milli kynja
era þeim takmörk sett með að bijóta hann
til mergjar. Þær svara yfírleitt ekki spum-
ingunni um, hvemig samsetningu laun-
anna er háttað, svo fullnægjandi sé...
svo að hægt sé að sjá hvert rekja megi
launamuninn. Að hve miklu leyti það sé
vinnutíminn, lengd starfsaldurs og mennt-
un, mismunandi störf kvenna og karla og
röðun þeirra á launaflokka, yfírvinnu-
greiðslur (þ.e. föst yfírvinna), yfírborganir
og aðrar greiðslur umfram samnings-
bundna taxta, sem skýri launamuninn svo
dæmi séu tekin um þau atriði, sem helzt
hafa verið nefnd til skýringar á launamuni
kynjanna."
Nú er að vísu rúmt ár liðið frá því að
niðurstöður þessarar könnunar vora
kynntar og augljóslega er að mestu byggt
á tölum frá árinu 1983. Vonandi hefur
eitthvað þokast í rétta átt á þeim þremur
árum, sem liðin eru. Engu að síður vöktu
þau orð verzlunarstjórans á Suðumesjum
athygli höfundar Reykjavíkurbréfs, að
vonlaust væri að fá karla til starfa í verzl-
unum á sömu launum og konur. Af hveiju
er það vonlaust? Hvað veldur því að konur
era tilbúnar til þess að ráða sig til starfa
á lélegri launum en karlar sætta sig við?
Víða í Evrópu er það svo, að innflytjend-
ur frá Suður-Evrópu vinna við lægstlaun-
uðu störfín. í Bandaríkjunum era það
blökkumenn, Filippseyingar, Mexíkanar
og fleiri þjóðarbrot, sem taka að sér þessi
störf. Hér á íslandi virðast það vera kon-
ur. Er þetta sæmandi í samfélagi, sem er
meðal þeirra háþróuðustu í veröldinni?
Hvað veldur?
Fyrir rúmum tveimur áram birti jafn-
réttisnefnd Akureyrar niðurstöður könn-
unar, sem gerð var þar í bæ um þessi mál.
í greinargerð nefndarinnar segir m.a.:
„Mikill launamismunur er milli karla og
kvenna. Karlar hafa að jafnaði 49% hærri
laun en konur. Laun era þá umreiknuð
og miðuð við fullt starf allt árið. Meðtalinn
er sá hluti launa, sem fenginn er fyrir
yfirvinnu. Raunverulegur launamismunur
er að sjálfsögðu miklu meiri. Meðallaun
kvenna era meira að segja lægri en meðal-
laun unglingspilta og karla á eftirlaunum.
Það er þó athyglisverðast að launamismun-
ur kynjanna eykst með aukinni menntun.
Hann er minnstur hjá verkafólki.
Hveijar eru þá ástæður þessa mikla
launamunar? Lögum samkvæmt eru greidd
sömu laun fyrir sömu störf. T.d. hefur
kona sem er kennari sömu laun og karl í
sömu stöðu. En kennarastétt er orðin
kvennastétt og láglaunastétt um leið. Þar
er ef til vill kominn hluti af skýringunni.
Kvennastörf era minna metin en karla-
störf og þau era lægra launuð en
sambærileg karlastörf. Konur era einnig
í lægri launaflokkum en karlar innan sömu
starfsstéttar. Þær vinna mun minni yfír-
vinnu og era sjaldnast í ábyrgðarstöðum.
Niðurstöður könnunarinnar bera þess
merki, að enn er litið á karla sem fyrir-
vinnu heimilanna og konur sem varavinnu-
afl. Þar hefur lítil breyting orðið á síðan
1960, þegar staða konunnar var nær ein-
göngu á heimilinu. Heimilisstörfin og
uppeldi barnanna er enn að mestu leyti á
ábyrgð konunnar og vinna hennar utan
heimilisins kemur sem viðbót.
Konur eru háðar gæzlu fyrir böm sín
til að geta unnið utan heimilis. Þær sækja
í hlutastörf og störf, sem krefjast ekki of
mikillar íjarvera frá heimilinu eða ábyrgð-
ar, til viðbótar við þá ábyrgð, sem þær
bera fyrir. Þetta virðist vera meginorsök
þess, hve staða kvenna í atvinnulífinu er
ótrygg."
Nú þegar liggja fyrir Alþingi nokkrar
tillögur sem snerta þessi málefni og sem
sýna að töluverð undiralda er í samfélagi
okkar vegna stöðu kvenna, þrátt fyrir allt
það sem áunnizt hefur í þeim efnum. Óhætt
er að fullyrða, að sú unga kynslóð kvenna
sem nú er að afla sér menntunar eða er
að ljúka háskólanámi og hyggst snúa sér
að þátttöku í atvinnulífinu, mun einfald-
lega ekki sætta sig við óbreytt ástand.
Það á að vera metnaðarmál þjóðarinnar
allrar að gera myndarlegt átak í þessum
efnum. Jafnrétti miUi karla og kvenna í
launum er jafn sjálfsagt og önnur mann-
réttindi, sem við búum við.
„Víða í Evrópu er
það svo, að inn-
flytjendur frá
Suður-Evrópu
vinna við lægst-
launuðu störfin. í
Bandaríkjunum
eru það blökku-
menn, Filippsey-
ingar, Mexíkanar
og fleiri þjóðar-
brot, sem taka að
sér þessi störf.
Hér á Islandi virð-
ast það vera
konur. Er þetta
sæmandi í sam-
félagi, sem er
meðal þeirra há-
þróuðustu í ver-
öldinni?“