Morgunblaðið - 16.04.1987, Blaðsíða 20

20
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 16. APRIL 1987
MATTHÍAS JOHANNESSEN:
Vemleiki
sem Islattd
áslálið
Það hefur eik
er afannarri skefur
Buchminster Fuller sem að
mínu viti sá lengra inn í
framtíðina en margir aðrir
talaði um jörðina sem
geimskipið Jörð. Hann sá
hana augum nútíma-
mannsins sem hefur upp-
lifað hana utanúr
geimnum, séð hana bláan en þó marglitan
eðalstein á glitrandi festingu guðs. Séð
skógana dýrlegar vinjar í þessu undursam-
lega töfraverki sem spratt undan fíngrum
guðs þessa sex daga, sem hann var með það
í eldinum áður en hann hvíldi sig.
Þannig kynnumst við þessu kraftaverki
í Genesis (1. Mós.) og hvemig drottinn alls-
heijar saumaði trén inní marglitan vefnað,
því hann þurfti að nota grænt ilmandi lauf
í litrofið, svo það yrði fullkomnað eins og
regnboginn.
I miðjum aldingarðinum Eden stóð tré
lífsins, en einnig tré samvizkunnar, þaðan
sem maðurinn fékk þekkinguna á góðu og
illu, það sem skilur hann frá öðrum skepnum
jarðar. Þetta tré kölluðu forfeður okkar Ask
Yggdrasils. Það var mikið tré. Það var
ímynd vizkunnar, tákn þess guðlega efnis,
sem maðurinn er gerður af. En þeir sem
ræktuðu þetta tré úr hugmyndum sínum
um yfirburði mannsins vissu líka að rætur
þess eru nagaðar og laufið í hættu. Og
manninum var afhent þessi mikla eik til
varðveizlu og þeir fluttu hana út hingað til
íslands, gróðursettu hana hér.
Það var upphaf skógræktar á íslandi.
Þannig verður skógrækt aldrei aðgreind
frá öðrum menningararfi okkar. Hún á
rætur í sýn forfeðranna, viðhorfum þeirra
og hugmyndum um hlutverk okkar í þessu
lífi og öðru.
Þetta hlutverk er öðru fremur ræktunar-
starf, ræktun hugmynda, ræktun mikilvæ-
grar arfleifðar, ræktun okkar sjálfra. Það
er þessi ræktun, sem ber okkur öðru fremur
vitni, þessi skógrækt í táknrænum og bók-
staflegum skilningi. Ræktun verðmæta,
ræktun arfs og menningar, ræktun lands.
Svo að jörðin megi ilma, svo að við megum
lifa af jörðinni og hún í okkur. Ilmurinn af
syni mínum, segir í helgri bók, er góður ilm-
ur af jörð og ökrum, sem guð hefur blessað.
Þrátt fyrir takmarkanir mannsins voru
honum falin störf skógræktarstjóra í alding-
arðinum Eden, sem var stolt guðs og
fyrirheit um frjósamt og gott mannlíf. En
maðurinn klúðraði því eins og öðru. í stað
þess að fara að lögmálum þessa vinalega
umhverfis og eta af öllum tijám nema tré
samvizkunnar, þurfti maðurinn að sjálf-
' sögðu að bijóta þau fyrirmæli með þeim
voðalegu afleiðingum, að hann fékk í vega-
nesti skilning guðs á réttu og röngu og var
rekinn úr garðinum að eija jörðina og sjá
sér farborða með þann gamla adam að erfið-
um óvini og höggorminn á næstu grösum.
Það var þá sem hann var dæmdur til að
hverfa aftur til duftsins. Og það var þá sem
fíkjublaðið kom til sögunnar!
Samt erum við enn með hugann við Ed-
en. Við vorum rekin þaðan og þó er hugur
okkar enn bundinn þessum langþráða stað,
honum öðrum fremur.
Líklega fórum við þaðan aldrei, þar er
hugur okkar enn og hjarta. Þar hefur undir-
vitundin búið um sig til frambúðar, hvað
sem lögmálinu líður.
Þess vegna höfum við haldið ræktunar-
starfinu áfram. Það ber þess vitni, hvert
hugurinn stefnir. Hann stefnir inn, inn í
okkur sjálf þar sem garðurinn er, þessi
græni tijáprúði garður, sem hefur fylgt
okkur á langri hættulegri göngu um tíma
og rúm. Eða mundi það ekki vera öðru tak-
marki eftirsóknarverðara að endurheimta
garðinn, höggormslausan, fíkjublaðslausan,
adamslausan, þessa eilífu þrá sem hefur
fylgt okkur eins og erfðasyndin?
Við erum í miðju ræktunarstarfi undir
skugga Sprengjunnar og trúum því samt
við munum endurheimta sjálf okkur þar sem
ferðin hófst, þar sem guð skapaði okkur í
sinni mynd, þar sem hann kallaði okkur til
vitnis um sig, þar sem hann kallaði okkur
til ábyrgðar, þar sem hann gerði okkur að
skógræktarstjórum, hvert og eitt, þar sem
hann trúði okkur fyrir freistingum okkar
og þar sem við stóðumst þær ekki. Og þar
sem hann lagði á okkur eldraunina miklu,
að gegna hlutverki mannsins á jörðinni,
ræktunarmannsins, þess sem sáir og upp-
sker það sem hann sáir.
Við eigum enn langa ferð fyrir höndum.
Þrátt fyrir allt og allt er eitthvert vor í lofti
í lífi mannsins á jörðinni. En það er nægur
tími, ekki sízt með tilliti til þess að Abraham
varð 175 ára og ísak sonur hans 180 ára
og áttu þeir þó margt ógert, þegar þeir
féllu frá. Hákon Bjamason er ekki einu sinni
orðinn áttræður!
Fom-Grikkir litu jörðina svipuðum augum
og forfeður okkar. Hún var ekkert geim-
skip, enginn dauður hnöttur í lífvana
himinhvolfí, heldur lifandi vera, margar lif-
andi verur. Ilesiod, fyrsta gríska skáldið sem
reyndi að útskýra upphaf himins og jarðar,
segir í einu ljóða sinna ... og hin ljósa
•Jörð fæddi fyrst af sér stjömuhimin í eigin
1 mynd svo að hann hjúpaði hana alla og
Hárbarðsljóö
yrði að eilífu bústaður hinna blessuðu guða.
Það var úr ringulreið, óskapnaði, myrkri
og dauða sem ástin reis, steig útúr gull-
vængjuðu eggi svartvængjaðrar nætur eins
og Aristofanes kemst að orði, þegar hann
lýsir genesis þeirra Grikkja í frægu kvæði
og af henni fæddist ljós og dagur og tilver-
an öll vaknaði til lífs og tók á sig mynd
mannsins með einhveijum hætti.
Úr þessum jarðvegi spratt eilífðartrú
Grikkja. Þeir leituðu sársauka sínum hugg-
unar í síendurtekna hringrás náttúrunnar,
þar sem tré og plöntur vaxa til að minna
okkur á að það er í laufinu sem upprisan
er sífelldlega endurtekin.
Tré, þetta undurfagra orð, þetta dular-
fulla orð, sem minnir á trú og traust. Og
vizku — eða þekkingu á grísku, enda hékk
Óðinn í Vingameiði og engin tilviljun frekar
en annað í okkar fomu fræðum.
Króna trésins hvíslast á við hvíta vinda
himinsins og rætur þess bera honum tíðindi
úr þeirri djúpu jörð sem öðrum er hulinn
leyndardómur. Þannig stendur tréð sem
táknmynd reglu og jafnvægis í umhverfi
mannsins. Einatt heilagt tákn í miklum
bókmenntum. Og eins og það hefur átt er-
indi við þær, þannig á það einnig erindi við
íslenzka jörð og íslenzkan himin, þótt svalur
sé. En það er víðar svalt en á íslandi og
ekkert tiltökumál.
En það getur líka átt eftir að hlýna
ískyggilega á norðurslóðum eins og annars
staðar undir þeim koltvísýringshjúp, sem
nú er óðum að breytast í viðsjárvert einang-
runarlag umhverfis jörðu. Þá mun reyna á
þanþol hennar og okkar meir en nokkru
sinni fyrr og síðar í sögunni og þá gæti
verið gott að hafa eitthvert skóglendi uppá
að hlaupa sem andaði frá sér ómenguðu
súrefnisríku lofti í aðkrepptum, óviðbúnum
heimi gegndarlausrar sóunar.
Meðalhófið milli ofhitunar og ísaldar er
vandratað í umhverfi mannsins, ekki sízt
þegar hann rær sjálfur, knúinn og óknúinn,
öllum árum að jafnvægisleysi í viðkvæmri
náttúru jarðar, þar sem regla og lögmál
hefna þess grimmilega, ef að þeim er sótt.
Tréð hefur mikilvægan boðskap að flytja,
þegar upprisan brosir við okkur í laufi þess
og minnir á hlutverk vínviðarins í tilveru
okkar. Og gleymum því ekki, að það var
af dauða og upprisu vínguðsins Dionysusar,
sem Grikkir drógu einkum þá ályktun, að
mannssálin ætti einnig sitt lauf, sína eilífu
hringrás. Það var í fylgd með honum, sem
þeir ferðuðust til landsins, sem aldrei var.
Vissu samt fullvel, að vínið er tvíbent eins
og allt annað á jörðinni, það á sitt líf og
sinn dauða.
Eins og við. Eins og náttúran. Eins og
umhverfi okkar. Eins og skógurinn, sem er
svartur á vetrin og grænn á sumrin. Þessi
litli, vinalegi skógur íslenzka birkisins, áður
en honum vex ásmegin með sígrænni er-
lendri furu, sem gefur fyrirheit um grænni
skóga og stærri.
Sumir dýrkendur Dionysusar drukku
aldrei vín. En þeir dýrkuðu jörðina, leituðu
þess ilms, sem var í þeim sjálfum, þeirrar
eilífðar sem niðaði i blóði þeirra. Sömu eilífð-
ar og niðar í grænum krónum tijánna.
Þessarar óforbetranlegu eilífðar, sem leitar
ljóss og daga í hikandi laufí, leitar sólar.
Leitar eftirvæntingar, gleði.
Sigrar kyrrstæðan dauða þessa langa
vetrar, sem sækir líf okkar heim af árvissri
nákvæmni. Það er í fyrirheit laufsins, sem
við sækjum þrek til að „lifa í gleði og deyja
í von“, svo notuð séu orð Cicerós af öðru
tilefni. Svo mikilvægt er tréð, svo mikilvæg-
ur er skógurinn í þessari hryssingslegu
veröld, þessari í aðra röndina miskunnar-
lausu veröld, sem knýr okkur til að leita
samsvörunar í dularfullum, ókunnum heimi
draumsins, svo við getum horfzt í augu við
ægileg örlög og tekizt á við það blinda mis-
kunnarleysi, sem fylgir vitneskjunni um
dauðans óvissan tíma.
Svo við getum lifað af. Eins og tréð. Eins
og skógurinn. Eins og landið. Og Jörðin.
Hafandi í huga það sem Carl Sagan hef-
ur minnt okkur á, að við séum úr sama
efni og trén. Þessu timalausa geimryki.
Við, þessi eilífa hringrás.
Jörðin er lifandi vera. Hún talar sífelld-
lega við okkur, hefur verið sagt, en við
þurfum að læra að hlusta. Hún hefur fylgt
þróun lífsins þá fjóra milljarða ára frá því
það kviknaði fyrst og ávallt aðlagað sig
aðstæðum eins og lífvera í síbreytilegu
umhverfí.
Fyrir fjórum milljörðum ára var sólin 30%
kaldarí en nú. Samt hefur jörðin lagað sig
að svo ólíkum aðstæðum.
Nú er svo komið að við gætum veitt sjálf-
um okkur og móður Jörð það sár sem
sköpum skipti.
Eyðing hitabeltisskóga og bruni lífrænna
efna sem losar koltvísýring útí andrúmsloft-
ið auka á sama hátt álagið á það lífkerfi,
sem nú er allsráðandi á jörðinni, segir brezki
vísindamaðurinn James Lovelock, sem hefur
borið fram Gaia-kenninguna af hvað mest-
um sannfæringarkrafti. Áhrifín geta leitt
til nýs jafnvægis í lífríkinu. Fari svo hefur
það skyndileg og mögnuð áhrif á þær lífver-