Morgunblaðið - 07.06.1987, Side 6

6 B
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 7. JÚNÍ 1987
Landamæraverðir Sviss og Vest-
ur-Þýskalands heilsa Jóni
Laxdal, íslenska listamanninum,
eins og þjóðhöfðingja þegar hann
fer á milii landanna. Að minnsta
kosti þeir sem standa vörð við
brúna yfir Rin í svissneska smá-
bænum Kaiserstuhl. Jón hefur
búið þar í ein 14 ár og er vel
kynntur á svæðinu beggja vegna
fljótsins. Hann hefur rekið sum-
arleikhús í hallargarði í þýska
bænum Tiengen síðan 1982 og í
fyrra opnaði hann eigið leikhús
í kjallara veglegs húss sem hýsti
sýsluskrifstofur Kaiserstuhl um
árabil. í vor áskotnaðist honum
svo stór og mikill lykill að æva-
gamalli borgarhlöðu i bænum
Waldshut. „Waldshut og Tiengen
var skellt saman i einn hrepp
fyrir nokkru, en enginn virðist
vera neitt sérlega ánægður með
það,“ sagði Jón á leið að skoða
hlöðuna fyrr í vor. „Þess vegna
er ég núna kominn með þriðja
leikhúsið. Fólkið í Waldshut
sagði við mig: „ Við komum ekki
á leiksýningarnar yðar, Jón Lax-
dal, fyrr en þér komið til okkar.
Við erum líka með góða að-
stöðu.““
ðstaðan er
nokkuð óvenju-
leg, en Jón er
vanur slíku.
Heljarmikil
pressa, sem var
notuð við fram-
leiðslu jurtaolíu
í gamla daga, tekur upp þó nokkuð
pláss. „Ég get notað hana sem hluta
af leikmyndinni í Náchtliches
GesprSch, eftir Dúrrenmatt, sem
ég ætla að byrja á að sýna hér,“
sagði Jón. Fyrir aftan hlöðuna er
lítill garður sem hann ætlar einnig
að nota. „Hér er tilvalið að sýna
smástykki eftir Herbert Rosendor-
fer sem ég set á svið um miðjan
júní. — Ég hlakka afskaplega mikið
til starfsins hér,“ sagði hann og
óbifandi bjartsýnin skein af honum.
„Það er lítið um að vera í leiklist-
arlífi bæjarins, helst pantaðir leik-
flokkar í nokkra daga eftir
pöntunarlista. En nú fær hann sitt
eigið leikhús sem íbúamir taka
sjálfir þátt í. Einn aðalleikarinn hjá
mér, Axel Neumann, er héðan úr
héraðinu og aðrir áhugamenn búa
hér.“ Við litum inn í kúnstuga fom-
munaverslun og heilsuðum upp á
einn af leikurum Jóns og hittum
annan, sem vildi ólmur vera með í
Rosendorfer-stykkjunum, á fömum
vegi.
Jón hefur unnið mikið brautryðj-
andastarf á svæðinu „hans“ við
Rínarfljótið. Sýningamar, sem hann
stjómar sjálfur og Ieikur stór hlut-
verk í, em vel sóttar. Axel
Neumann er ungur piltur um tvítugt
sem þjáist af sjaldgæfum beina-
sjúkdómi og er aðeins málhaltur.
Hann gekk í áhugamannahóp Jóns
fyrir fjórum árum og sýndi strax
að hann hafði vemlega leikhæfi-
leika. „Hann myndi aldrei komast
í gegnum leiklistarskóla, hann hef-
ur ekki líkamlegt þrek til þess,“
og konungsson. Þjóðvetjamir vom
hreyknir af að hafa fengið leikara
frá gömlu sögueyjunni fríviljugan
til starfa. Ráðning mín vakti at-
hygli og það var mikið skrifað um
mig í blöð og sagt frá mér í út-
varpi og sjónvarpi.
Leikhúsið var eins og vin í eyði-
mörkinni. Leikhússtjórinn hélt
flokksskröttunum fyrir utan það og
setti upp verk eftir vestræna höf-
unda. Heimskuleg áróðursstykki
þekktust varla í leikhúsinu. Leik-
hússtjórinn var andfasisti og hafði
sterka stöðu innan flokksins. Þetta
var 1961, 6 ámm áður en Dubcek
komst til valda í Tékkóslóvakíu og
26 ámm á undan Gorbachev.
En ég fór að lokum frá Austur-
Þýskalandi í fússi og gaf skít í
„systemið," sagði Jón og það þyng-
dist á honum brúnin. „Vaslav, hinn
tékkneski vinur minn, var ballett-
dansari í Rostock og ég kynntist
honum þar. Við höfðum þekkst í
fjóra mánuði þegar hann var allt í
einu handtekinn að nóttu til og
fluttur í lokuðum bíl til Prag. Hann
var í fangelsi í marga mánuði og
yfírheyrður pro forma. Ein ásökun-
in var að hann þekkti mig, mann
úr Natólandi! Hann var ekki nema
19 ára þegar þetta var og viður-
kenndi að lokum, svo að hann fengi
frið, að hann hefði haft „flótta-
þanka“. Hann fékk þriggja ára
skilorðsbundinn dóm fyrir það fyrir-
brigði. Annað eins þekkist ekki
nema I versta einræði. Móðir hans
vissi lengi vel ekki hvað hafði orðið
af honum og ég komst ekki í sam-
band við hann fyrr en hálfu ári
eftir að hann var handtekinn. Aðrir
Tékkar í bænum vom handteknir
um leið og hann. Þetta var skömmu
áður en Berlínarmúrinn, sem er
ekki ýkja merkilegt byggingarlista-
verk, var reistur. Við gátum okkur
þess til eftir á að tékknesk yfírvöld
hefðu vitað að það stóð til að byggja
múrinn og þau hefðu viljað tryggja
að landar þeirra flýðu ekki vestur
yfír ef þeir fréttu af því og þess
vegna handtekið þá. Mér tókst að
koma Vaslav löglega til Hannover,
þar sem ég starfaði þá, fjómm ámm
eftir að hann var handtekinn. Hann
var ráðinn sem aðaldansari við
óperuna. Þegar Rússamir réðust
inn í Prag 1968 sótti hann um póli-
tískt leyfí hér í Sviss og fékk það.“
íslenski uppruninn
sagði til sín og Jón
missti trúna á útópíur
„Réttur einstaklingsins hefur
alltaf verið sterkur í mér og ég
missti trúna á ríkissósíalisma og
útópíur við þessa lífsreynslu. Ég er
fæddur í einu elsta lýðveldi heims
og þoli ekki ofríki hins opinbera.
Minn gamli uppmni sagði þama til
sín.
Hér í Sviss rakst ég svo á ein-
staklingshyggju sem minnir mig á
íslensku sérviskuna," sagði Jón og
kímdi. „Þetta er gömul bændaþjóð
sem er oðin forrík og sterk. Hér
þurfa yfírvöld sífellt að vera að
spyija þjóðina leyfís og það þykir
Jón við ritstörf á heimili sínu í Kaiserstuhl.
sagði Jón. „En hann er í læri hjá
mér og ég nota hann í uppfærslun-
um mínum." Neumann stóð sig svo
vel í Náchtliches Gesprách og
Abendstunde im SpStherbst, sem
Jón setti upp í Kaiserstuhl í vor,
að bæklun hans gleymdist og leik-
hússtjórinn hvarf í skuggann af
lærlingnum.
Bleikt segnlbands-
tæki flýtti
fyrir þýskunáminu
En Jón starfar ekki eingöngu í
eigin leikhúsum. Hann ferðast þó
nokkuð og kemur fram í leikhúsum
hins vestræna þýskumælandi
heims. Hann starfar aðallega með
litlum leikhúsum og segist ekki
hafa „neinn áhuga á heljarstórum
geimum". Hann hefur leikið í sjón-
varpskvikmyndum og gerir mikið
af því að lesa þýskan texta inn á
erlendar kvikmyndir og þætti. Hann
kemur oft fram í útvarpi og hefur
sjálfur skrifað og útsett útvarps-
leikrit. Heimssöngvarínn, sem er
eftir hann og hann lék eitt sinn í
Þjóðleikhúsinu, hefur til dæmis ver-
ið fluttur í sitthvorri útsetningunni
f Vestur-Þýskalandi, Austurríki og
Sviss. „Ég hef gaman af að leika
í útvarp. Það er oft leitað til mín
þegar það vantar einhvern sem
getur leikið með hreim," sagði Jón
og brá einum rússneskum fyrir sig.
„Utvarpsleikrit eru geysilega vin-
sæl hér. Tugir þúsunda aldraðra,
sjúkra og blindra hlusta á þau
reglulega. Verðlaun blindra fyrir
útvarpsleikrit þykja til dæmis ein
þau fínustu sem hægt er að fá.“
Jón talar að sjálfsögðu lýtalausa
þýsku, en hann var mállaus á tung-
una þegar hann fór utan til náms
árið 1956. „Ég kunni aðeins nokkr-
ar setningar úr „Maríu Stúart" og
„Kaupmanninum í Feneyjum" á
þýsku þegar ég fór út. Þýsk vin-
kona mín, sem hafði búið á íslandi
í fímmtíu ár, kenndi mér þær. Ég
fór með þessar línur hárri raustu
og með miklu handapati, eins og
hún hafði sagt mér að gera, á inn-
tökuprófínu í Max Reinhardt
Seminar í Vínarborg. Prófdómar-
amir skellihlógu að mér. Þeir héldu
að ég væri að gera svona gott grín
að þýskri klassík og tóku mig inn
í skólann. Það komst ekki upp um
kunnáttuleysi mitt fyrr en skömmu
fyrir skólasetninguna. Skólastjór-
inn bað mig þá að segja nokkur orð
við athöfnina vegna þess að ég var
fyrsti íslenski nemandinn við stofn-
unina. Ég varð að viðurkenna á
ensku að ég gæti það ekki af því
að ég kynni ekki þýsku. Það var
orðið of seint að neita mér um inn-
göngu en skólastjórinn bað mig að
leggja mig allan fram við þýsku-
námið. Ég gerði það og fékk þriðju
verðlaun fyrir framburð í lok fyrsta
árs.
Þýska átti alltaf vel við mig.
Móðir mín sagði mér að ég hefði
iðulega tekið lök úr rúminu mínu
heima á ísafírði þegar ég var sex
eða sjö ára og lagt þau á herðar
mér og hermt eftir þýskum ljóða-
söng sem var mikið leikinn í
Ríkisútvarpið á þessum árum. —
Ég gleypti þýskuna í mig í Vínar-
borg. Eg keypti mér lítið, furðulegt,
bleikt plastsegulbandstæki frá It-
alíu — en þau voru mjög óalgeng
í þá daga — og las þýsk sígild verk
inn á það. Ég bað vini mína að
hlusta á mig og benda mér á gall-
ana. Þeir rifu upplesturinn í sig og
gagnrýndu mig harðlega. Þeir
lögðu sig fram um að kenna mér
svo að þeir gætu skilið mig,“ sagði
Jón og hló sínum djúpa hlátri. „Þeir
reyndust mér mjög vel og ég á
þeim margt að þakka."
Skrautfugl í gullbúri
Jón hlaut ríkisverðlaun Aust-
urríkis fyrir leiklist þegar hann
útskrifaðist frá Max Reinhardt
Seminar árið 1959. „Það hafði aldr-
ei fyrr komið fyrir í sögu skólans
að nemandi sem var ekki fæddur
og uppalinn í hinum þýskumælandi
heimi hlyti verðlaunin. Ég átti erf-
itt með að trúa þessu. Þegar nafnið
mitt var lesið upp við skólaslitin fór
ég að skæla og hljóp fram á gang.
Kennarinn minn elti mig og sagði
mér að þetta væri ekkert grín.“
Hann tók tilboði frá Alþýðuleik-
húsinu í Rostock í Austur-Þýska-
landi eftir að hann lauk námi og
lifði þar góðu lífí í tvö ár. „Ég var
svo rauður þegar ég fór til Vínar-
borgar að föður mfnum, sem var
alþýðuflokksmaður, þótti nóg um.
Ég var einfaldur á þessum árum
og varð himinlifandi þegar mér var
boðin staða í Rostock. Eg fékk stór-
kostlegan samning, loforð um
hlutverk í sígildum bókmenntum
og helmingi hærri laun en mér buð-
ust annars staðar. Þriðjungur þeirra
var greiddur í enskum pundum og
færður yfír til íslenska ræðismanns-
ins í Hamborg. Ég fékk stóra íbúð
og lifði eins og skrautfugl í gull-
búri. Það var farið með mig eins
JÓN LAXDAL:
OFT LANGT A MHLI
HEIMBOÐANNA
Sögueyjan á sterk ítök í leikaranum, rithöfundinum, þýðandanum
og málaranum sem settist að í Sviss