Morgunblaðið - 16.01.1988, Blaðsíða 32

32
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 16. JANÚAR 1988
fHtrgn Útgefandi Árvakur, Reykjavík
Framkvæmdastjóri Haraldur Sveinsson.
Rltstjórar Matthías Johannessen, Styrmir Gunnarsson.
Aöstoöarritstjóri Björn Bjarnason.
Fulltrúar ritstjóra Þorbjörn Guömundsson, Björn Jóhannsson, Árni Jörgensen.
Fréttastjórar Freysteinn Jóhannsson, Magnús Finnsson, Sigtryggur Sigtryggsson, Ágúst Ingi Jónsson.
Auglýsingastjóri Baldvin Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aöalstræti 6, sími 691100. Auglýsingar:
Aöalstræti 6, sími 22480. Afgreiösla: Kringlan 1, sími 83033.
Áskriftargjald 600 kr. á mánuöi innanlands. í lausasölu 55 kr. eintakiö.
Ryzhkov vill tak-
marka flotaumsvif
Níkolaj Ryzhkov, forsætis-
ráðherra Sovétríkjanna,
fetaði í fótspor Míkhaíls Gor-
batsjovs, flokksleiðtoga Sovét-
manna, í ræðu í Ósló í fyrradag.
Forsætisráðherrann tók upp
þráðinn úr ræðu Gorbatsjovs í
Múrmansk í október sl. og ræddi
frekar um leiðir til að stemma
stigu við hemaðarumsvifum í
Norðurhöfum. Ræða forsætis-
ráðherrans tekur af öll tvímæli
um það, að Sovétmenn vilja hefja
viðræður við Vesturlönd um tak-
mörkun vígbúnaðar á hafínu. Á
vettvangi Sameinuðu þjóðanna
hefur um nokkurt skeið verið
unnið að fræðilegum athugunum
á því, hvemig best yrði staðið
að takmörkun á hemaðarum-
svifum á höfunum. Á Stokk-
hólmsráðstefnunni um leiðir til
að auka traust milli ríkja í Evr-
ópu vom menn sammála um að
skjóta ákvörðunum um herskip
og umsvif þeirra á frest. Öllum
sem um þessi mál fjalla er ljóst,
að það er gífurlega flókið að
semja um takmörkun vígbúnað-
ar á höfunum. Öll rök hníga hins
vegar að því, að slíkar alþjóðleg-
ar samningaviðræður fari fram.
Vegna hnattstöðu íslands snertir
allt er lýtur að flotaumsvifum
mjög öryggishagsmuni okkar.
A Kóla-skaganum austan við
landamæri Noregs og fyrir norð-
an Finnland hafa Sovétmenn
reist mesta víghreiður veraldar.
Þar era nú 22 flugvellir, þar sem
brautir era lengri en 1.800 metr-
ar. Norskar rannsóknir benda til
þess að hin síðari ár hafí síður
en svo dregið úr hemaðaram-
svifum Sovétmanna á þessum
slóðum. í höfnum og flotastöðv-
um era herskip og stærstu
kafbátar Sovétríkjanna, sem era
búnir svo langdrægum kjam-
orkueldflaugum að í raun er
unnt að skjóta þeim frá heima-
höfnum bátanna til skotmarka í
Bandaríkjunum. Er það talið
fyrsta hlutverk sovéska herflot-
ans að veija þessar bækistöðvar
og hina risavöxnu kjamorkukaf-
báta. Einnig er það markmið
Sovétmanna að geta með flota
sínum skorið á lífæðar Atlants-
hafsbandalagsins yfír Norður-
Atlantshaf.
Noregur er það aðildarríki
Atlantshafsbandalagsins, sem er
næst þessu mikla sovéska
víghreiðri. Norðmenn leyfa ekki
erlendar herstöðvar í landi; vam-
ir Noregs era ekki tryggðar
nema unnt sé að flytja þangað
liðsauka í lofti eða með skipum
á hættutímum. Einmitt þess
vegna er það Norðmönnum sérs-
takt kappsmál, að ekki verði
búið þannig um hnúta að slíkir
liðsflutningar séu útilokaðir. Til
mótvægis við hinn mikla sovéska
herafla á Kóla-skaga verða ríki
Atlantshafsbandalagsins í vera-
legum mæli að treysta á eigin
herflota og eins til að veija Is-
land og siglingaleiðimar fyrir
sunnan ísland. I stuttu máli má
því segja, að hafíð skipti meira
fyrir Atlantshafsbandalagsríkin
og öryggi þeirra en Sovétríkin.
Til skamms tíma hafði sovéski
flotinn aðeins því hlutverki að
gegna að veija sovéskt land;
hugmyndir Gorbatsjovs og
Ryzhkovs um bann við flotaum-
svifum í Norðurhöfum bera
svipmót þessarar sovésku flota-
hefðar. Ætlun þeirra er að
sjálfsögðu sú að hindra sem
mest þeir mega, að herskip og
kafbátar annarra þjóða geti at-
hafnað sig í nágrenni Sovétríkj-
anna.
Gro Harlem Brandtland, for-
sætisráðherra Noregs, leggur á
það áherslu með norska hags-
muni í huga, að tillögur Sovét-
manna megi ekki verða til þess
að reka fleyg á milli Norðmanna
og bandamanna þeirra í NATO.
Johan Jörgen Holst, vamarmála-
ráðherra Noregs, sem var hér í
heimsókn í október sl., sagði þá
í Morgunblaðssamtali þegar
hann var spurður álits á hug-
myndum Gorbatsjovs, að væri
ætlunin að ræða um norður-
heimskautið væri mjög mikil-
vægt að Bandaríkjamenn,
Kanadabúar, Norðurlöndin og
Sovétríkin tækju þátt í þeim
umræðum. „Á þennan hátt
þyrftu Norðurlöndin ekki að ótt-
ast að Sovétríkin neyttu afls-
munar í samningaviðræðum
vegna þess að við gætum þá
treyst á sterka samningsstöðu
hins stórveldisins, Banda-
ríkjanna. Þetta tel ég þýðing-
armikið skilyrði bæði í pólitísku
og sálfræðilegu tilliti eigi að
koma á viðræðum á jafnréttis-
grandvelli."
Undir þessi orð norska vam-
armálaráðherrans skal tekið.
Ryzhkov nefndi það í Óslóar-
ræðu sinni, að sérfræðingar
NATO og Varsjárbandalagsins
ræddu saman um sovésku hug-
myndimar. Takmörkun vígbún-
aðar og afvopnun hafa það að
markmiði að tryggja öryggi með
minni viðbúnaði. Er ástæða tii
að kanna það í viðræðum, hvort
unnt er að fínna sameiginlega
leið austurs og vesturs að því
markmiði í Norðurhöfum. Þess
vegna á að skoða hugmyndir
Sovétmanna, sem nú hafa verið
ítrekaðar af Níkolaj Ryzhkov í
Ósló, með opnum huga.
Lækkun va
eftirJón Signrðsson
Inngangur
Vextir hafa verið fyrirferðar-
miklir í þjóðmálaumræðu á síðustu
vikum og mánuðum. Ýmsir hafa
tekið djúpt í árinni og lýst því yfir,
að háir vextir væru í þann veginn
að leggja atvinnulíf landsmanna í
rúst og knésetja heimilin í landinu.
Því er einnig haldið fram, að vextir
séu nú mun hærri hér á landi en í
helstu nágranna- og viðskiptalönd-
um. Rétt er að taka það fram strax,
að menn greinir ekki á um það, að
vextir séu nú mjög háir á Islandi.
Jafnframt er ljóst, að háir vextir
eru þungbærir mörgum skuldurum.
En þótt menn greini ekki á um
það, að vextir séu nú mjög háir hér
á landi, greinir menn á um flest
annað er lýtur að vöxtum. Menn
greinir á það, hversu háir þeir séu
í reynd, og hversu háir þeir séu í
samanburði við vexti erlendis. Menn
greinir á um það, hversu stóran
þátt háir vextir eigi í rekstrarerfið-
leikum fyrirtækja, og hversu mjög
þeir íþyngi almenningi. Og menn
greinir á um það, af hveiju þeir séu
svo háir sem raun ber vitni og síðast
en ekki síst um það, hvemig megi
stuðla að því, að þeir lækki.
Hvað sem þessum ágreiningi
líður er ljóst, að vextir hér á landi
eru um þessar mundir hærri en við
verður búið til lengdar. Áfram-
haldandi fjárfesting í þjóðhagslega
arðbærum framkvæmdum er undir
því komin, að fjármagnskostnaður
lækki. Jafnframt er sú tilfærsla á
fjármunum frá skuldurum til lánar-
drottna, sem hlýst af háum vöxtum,
óæskileg til lengdar. Það er því
meðal brýnustu verkefna í efna-
hagsmálum að stuðla að því, að
vextir lækki í framtíðinni. Hins veg-
ar verður að leggja áherslu á það,
að nauðsynlegt er, að raunvextir
haldist áfram nægilega jákvæðir til
þess að nývakin spamaðarviðleitni
fólks verði ekki slævð og ekki dragi
úr aðhaldi að fjárfestingu.
En vextimir verða ekki hrópaðir
niður með hástemmdum yfirlýsing-
um á þingi eða í fjölmiðlum. Bein
afskipti stjómvalda af ákvörðun
vaxta kunna heldur ekki góðri
lukku að stýra. íslendingar hafa
af því langa reynslu, að skömmtun
fjármagns í verðbólgu er forskrift
að sóun fjármuna og misskiptingu
auðs. Að baki háum vöxtum liggja
efnahagslegar forsendur, sem verð-
ur að breyta, eigi vextimir að
lækka.
Ákvörðun vaxta
Til skamms tíma voru vextir hér
á landi almennt ákvarðaðir af
stjómvöldum fyrir milligöngu
Seðlabankans. Með nýjum lögum
um viðskiptabanka og sparisjóði frá
árinu 1985 og lögum um Seðla-
bankann frá árinu 1986 var
ákvörðun vaxta í bankakerfinu flutt
frá Seðlabankanum og falin bönk-
unum sjálfum. í ríkisbönkunum em
það þingkjörin bankaráð, sem móta
stefnu viðkomandi banka í vaxta-
málum. Frelsi banka til að ákveða
vexti sína var því leitt í lög í tíð
síðustu ríkisstjómar undir forsæti
Steingríms Hermannssonar, þótt
hann virðist ekki lengur vilja kann-
ast við króann. Með þeirri lagasetn-
ingu var beinlínis stefnt að því að
takmarka eins og kostur væri af-
skipti stjómvalda af vaxtaákvörð-
unum. Seðlabankinn ákveður enn
vexti í viðskiptum sínum við inn-
lánsstofnanir og getur því með
óbeinum hætti haft áhrif á vaxta-
kjör þau, sem þær bjóða. Hann
reiknar einnig út dráttarvexti eftir
sérstökum reglum. Samkvæmt
Seðlabankalögunum hefur bankinn
að fengnu samþykki viðskiptaráð-
herra heimild til þess að grípa inn
í vaxtaákvarðanir bankanna, verði
raunvextir útlána að jafnaði hærri
en í helstu viðskiptalöndum íslend-
inga eða vaxtamunur milli inn- og
útlána óhæfilega mikill. Til þessa
hefur Seðlabankinn ekki talið
ástæðu til að beita þessum heimild-
um.
Jafnframt auknu frelsi banka og
sparisjóða til að ákvarða vexti hefur
sprottið upp hér á landi á síðustu
ámm fjármagnsmarkaður utan
bankakerfisins. Hér er einkum um
að ræða ýmis fjárfestingarfélög,
verðbréfasjóði og fjármagns- og
kaupleigur. Undir þennan hatt
mætti raunar einnig setja afborgun-
ar- og greiðslukortaviðskipti.
Stjómvöld hafa lítil sem engin af-
skipti af vaxtaákvörðunum á
þessum markaði og í vaxtalögum
eru engin sérstök ákvæði um lána-
starfsemi eða vaxtasamninga þar.
I viðskiptaráðuneytinu er nú verið
að semja frumvarp til laga um þessa
starfsemi. í því verða ákvæði til
þess að tryggja hagsmuni lántak-
enda og lánveitenda, um trygging-
ar, um upplýsingaskyldu o.fl. Enn
hefur ekki verið ákveðið hvort sett
verða ákvæði um lausafjárkvaðir
eða bindiskyldu á einhveija þætti
þessarar starfsemi, og er í sér-
stakri athugun, hvort slík ákvæði
séu nauðsynleg eða æskileg. Meg-
intilgangur slíkra laga verður að
tryggja það, að svipaðar reglur gildi
um alla, sem stunda sams konar
eða náskylda starfsemi á fjár-
magnsmarkaði. I þessu felst, að
engin áform eru uppi um það að
svo stöddu að setja í lög heimildir
til handa stjómvöldum til að grípa
inn í samninga um vexti á þessum
markaði.
Af þessu er Ijóst, að samkvæmt
núgildandi löggjöf hafa stjómvöld
takmörkuð bein afskipti af ákvörð-
un vaxta. Á undanfömum árum
hefur markvisst verið stefnt að því,
að vextir ráðist af framboði spari-
fjár og eftirspum eftir lánsfé. Við
þá skipan ættu vextir að hækka,
þegar spamaður er lítill eða láns-
íjáreftirspum mikil og þar með
stuðla að því, að spamaður aukist
og úr eftirspum eftir lánsfé dragi
og þannig skapist skilyrði til að
vextir lækki á ný. Fijálsræði í
vaxtamálum er því fyrst og fremst
ætlað að stuðla að jafnvægi á pen-
ingamarkaði.
Einu vextimir, sem ríkisstjómin
ákveður beint, eru vextir af ríkis-
skuldabréfum. En jafnvel varðandi
þá vexti verða stjómvöld að taka
mið af almennu ástandi á fjár-
magnsmarkaði. Ríkið gefur út
skuldabréf í því skyni að afla fjár
til að brúa hallarekstur ríkissjóðs
eða til að standa straum af kostn-
aði við framkvæmdir. En bréfin
seljast ekki nema þau séu boðin á
kjörum, sem sparifjáreigendur eru
reiðubúnir til að ganga að, þ.e. kjör-
um sem standast samanburð við
önnur ávöxtunarkjör. Með þessu er
alls ekki verið að segja, að stjóm-
völd geti lítil áhrif haft á vexti.
Ríkið er stærsti lántakandinn á inn-
lendum lánsfjármarkaði. Lánsfjár-
þörf þess hefiir því veruleg áhrif á
almenna vaxtaþróun í landinu.
Jafnframt er það í verkahring
stjómvalda að stuðla eftir megni
að því, að stöðugleiki ríki í hag-
kerfinu og þá ekki síður að spoma
gegn ofþenslu en að draga úr áhrif-
um afturkipps. Hagstjómartækin,
sem stjómvöld ráða yfir í þessu
skyni, eru einkum ríkisfjármál og
peningamál. Það er því fyrst og
fremst með óbeinum hætti, sem
stjómvöld geta haft áhrif á vexti:
í fyrsta lagi með því að miða láns-
fjáröflun sína við ástandið á inn-
lendum fjármagnsmarkaði. I öðru
lagi með því að stuðla að sem jafn-
astri hagþróun en forðast að magna
í henni rykki og skrykki eins og
stundum hefur viljað brenna við.
Nauðsyn frjálsræðis
í vaxtamálum
Góðar og gildar ástæður voru og
eru fyrir því að auka fijálsræði í
vaxtamálum. Vextir eru gjald fyrir
Jón Sigurðsson
afnot af fjármagni. Þeir hafa því
afgerandi áhrif á sparnað fólks og
gegna lykilhlutverki í því að beina
fjármagni í arðbærar framkvæmdir.
Þegar bein afskipti stjómvalda af
vaxtaákvörðunum em mikil, er
ævinlega hætta á því, að viðskipta-
leg sjónarmið láti undan síga fyrir
stjómmálalegum hagsmunum.
Þetta hefur sannast með rækilegum
hætti hér á landi á umliðnum ára-
tugum. Á sjöunda og áttunda
áratugnum gætti mikillar tregðu til
að hækka nafnvexti til samræmis
við verðbólgu. Lengst af átti al-
menningur ekki kost á verðtrygg-
ingu fjárskuldbindinga, ef undan
eru skilin ríkisskuldabréf. Raun-
.vextir af sparifé og lánum voru því
iðulega neikvæðir svo um munaði.
Á þessum árum glataði sparifé
verðgildi sínu í svo ríkum mæli að
jafngilti eignaupptöku. Skömmtun-
arstjórar banka og lánasjóða höfðu
það í reynd í hendi sér hveijir kom-
ust í álnir og hvetjir ekki. Þetta
tímabil einkenndist einnig af
síminnkandi peningalegum spam-
aði í landinu, ákafri, en oft og tíðum
afar misráðinni fjárfestingu og mik-
illi erlendri skuldasöfnun. Þessu
ástandi varð að linna. Á síðustu
árum hafa verið gerðar ýmsar um-
bætur í peningamálum þjóðarinnar,
sem eiga að stuðla að auknum
spamaði og skynsamlegri fjárfest-
ingu. Víðtæk verðtrygging er einn
liður í þessum umbótum, sem aug-
ljóslega hefur leitt til aukins
spamaðar og komið í veg fyrir
óhagkvæma íjárfestingu. Aukið
fijálsræði í vaxtamálum, sem lýst
var hér að framan, er annar liður
í þessum umbótum. Skammur tími
er liðinn frá því, að því var komið
á og verður því að fara varlega í
að kveða upp dóma um, hvemig
það hafi gefíst. Athyglisvert er, að
ekkert vestrænt ríki reynir lengur
að stýra vöxtum með valdboði. Öll
Norðurlöndin fylgja nú eindreginni
fijálsræðisstefnu í þessu efni.
Vaxtaþróun á
árinu 1987
Nokkuð erfitt er um vik að fjalla
um alla vexti hér á landi í sömu
andránni því þeir eru mjög mismun-
andi eftir því á hvaða hluta fjár-
magnsmarkaðarins lánsviðskipti
fara fram. Heillegasta mynd má fá
af vaxtaþróun í bankakerfínu.
Frá því ákvörðun vaxta var færð
frá Seðlabankanum til banka og
sparisjóða 1. nóvember 1986 hafa
bæði nafnvextir og raunvextir í
bankakerfinu farið jafnt og þétt
hækkandi. Þannig voru nafnvextir
almennra, óverðtryggðra skulda-
bréfalána 19% á fyrsta ársfjórðungi
í fyrra en höfðu hækkað í tæplega
34% á flórða ársfjórðungi 1987.
Raunvextir þessara lána hafa einn-
ig hækkað en með skrykkjum. Þeir
voru að meðaltali rúmlega 4% árið
1986 en á fyrsta ársfjórðungi 1987
voru þeir neikvæðir um rúmlega
1%. Þeir urðu á ný jákvæðir á öðr-
um ársfjórðungi í fyrra og voru þá