Morgunblaðið - 16.01.1988, Blaðsíða 40

40
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 16. JANÚAR 1988
Jón Þ. Amason:
Lífríki og lífshættir CXXIII
Spurningin er: Hvemig er hægt að búast
við að kunnáttufólk fái notið hæfileika sinna
í vist hjá atvinnulýðræðismönnum?
Margt bendir til að sanngjam
og yfirvegaður reynsludómur
muni innan skamms fást fyrir
því, að ef nokkra þekkingargrein
hefði að mestu átt og ætti að reisa
á bijóstviti, þá komi hagfræði
helzt til álita. Ymsir málsmetandi
fræðimenn ganga jafnvel svo
langt að staðhæfa, að hagfræði
hefði alltaf átt og eigi að sækja
í bijóstvit einungis.
Þessi hljóðláta og yfirlætislausa
grunsemd eða vissa styðst einkum
við hinar sýnilegu og sumpart
áþreifanlegu afleiðingar fráhvarfs
síðari hluta líðandi aldar þenslu-
hyggju og eiginhagsmunastrekk-
ings frá aldagömlum og eldskírð-
um lærdómum reynslu og sögu
manneskjunnar í baráttu við óblíð
náttúröfl fyrir tilveru sinni. Og
hefír eiginlega alltaf legið í loft-
inu.
Dýrkeypt þrákelkni
Nærri má því geta til um, hvort
þjóðfélagi manndýrkunar og véla-
trúar; þjóðfélagi upplýsinga-
streymis, boðleiða og vísitalna;
þjóðfélagi, sem í sífellu dreymir
um að fundin verði upp vél, er
frelsa muni þegna sína undan
þeirri skelfilegu kvöð að þurfa að
hugsa, telji sér ekki gróflega mis-
boðið með kröfunni um náttúrlega
lífshætti. Slíka hneisu má vita-
skuld ekki gera mannfélagi, sem
ekki aðeins hefír heitstrengt, að
allir skuli lausir verða við alla
sjúkdóma árið 2000, heldur í
þokkabót, að allir geti, skuli og
eigi „að hafa það gott“ — strax,
og dettur ekki andartak í hug að
velta fyrir sér, hvort allir verð-
skuldi „að hafa það gott“.
Víst má að svo stöddu liggja á
milli hluta, hvem sess hagfræði
neyzlu hafa þrásinnis vakið at-1
hygli á, að sérhver efnahagsmála-
kenning eða -stefna er þeim
álögum bundin að reynast ýmist
röng, ófullnægjandi, úrelt eða
ótímabær í ölduróti tímans.
Ástæðan er augljós. Ekkert skipu-
lag efnahagsmála við lýðræðisleg-
ar aðstæður getur hugsanlega
brugðizt nógu skjótt og skörulega
og skynsamlega við hinum trylltu
og ótemjanlegu sviptibyljum af
völdum ráðríkra höfuðskepna, að
ógleymdum duttlungum og óstýri-
læti, sem jafnan ríkir í samskipt-
um múgs og manna.
Því má og bæta við, sem afar
óvizkulegt væri að láta gleymast,
að ástand, framvinda og staða
efnahagslífs í þróun sögunnar er
næstum ávallt afleiðingaratriði,
sárasjaldan orsök. Örlögum ráða
æðri og voldugri sköpunaröfl, s.s.
andleg/sálræn lffsviðhorf, arfleifð
og blóðvitund kynþáttar og þjóð-
ar, hnignun eða gróska í heim-
speki, stjómmálum, bókmenntum
og öðrum listgreinum, og raun-
sönnum vísindum.
Raunin hlýtur þess vegna jafn-
an að verða sú, að það, sem
framsýnni og skyldurækinni þjóð,
eða ríki, er býr við gnægtir nátt-
úruauðæva, reynist heillavænlegt,
getur hæglega orðið skaðræði
fyrir menningarsnauða þjóð, jafn-
vel þó að hún byggi gjöfult land.
Auk þess koma stríð og borgara-
styijaldir utan lands og innan
mjög við sögu, því að vani þeirra
er að kollvarpa eða að hafa enda-
skipti á hinum göfugustu áform-
um og vönduðustu áætlunum,
þannig að allt kunni að stefna
niður til vinstri, eins og nú á sér
stað víðast hvar um heim. Enn
ber að athuga, að ekki þarf stór-
vægilegar breytingar í einu landi
Samt sem áður verða þúsundir,
stundum milljónir, saklausra
manna að láta lífíð og ríki að.
hrynja í rúst til að annar hvor
skarinn geti „sannað" að hann
hafí haft „rétt“ fyrir sér. Tveir
vísindamenn, sem gengju á hólm
og berðust upp á líf óg dauða út
af niðurstöðu tilraunar á rann-
sóknarstofu áður en hafízt væri
handa, yrðu hvarvetna taldir
ólæknandi vitfírringar. En hins
vegar eru háðar blóðugar stórorr-
ustur á milli heittrúaðra áhang-
enda andstæðra efnahagsímynd-
ana um ósannaðar og
ósannanlegar tilgátur um lyf við
peningaleysi.
Mér þætti miður, ef framanrit-
aðar vang-aveltur yrðu skildar á
spámönnum og spekingum eða
þeim, sem það halda sig vera, sé
legið á hálsi fyrir rangspár og að
bið verði á heillaráðum og -úrræð-
um. En jafn miskunnarlausri
gagnrýni og aðkasti eins og hag-
læknar hafa orðið fyrir undanfar-
in 10-20 ár og verða í auknum
mæli, hefír naumast nokkur iðju-
stétt haft af að segja. Og það var
— takið vel eftir! — einmitt fyrir
10-20 árum, að drepkýli vinstri-
mengaðrar hagfræði tóku að
springa út fyrir alvöru.
Sennilega hafa fáir tekið dýpra
í árinni í þessum efnum en banda-
ríski kvenrithöfundurinn Hazel
Henderson, sjálfstæð og sjálf-
menntuð í alhliða efnahagsmál-
um, er um árabil hefír veitt
Hagfi'æði
KUNNUGLEG SAMSTAÐA
„Hin liagfræðilega rökfimi hefir ausið sig þurra.“
■ Hazel Hend-
kunni að skipa á meðal vísinda-
greina í náinni framtíð, ef
nokkum. Hitt þarf ekki að liggja
í láginni, að allir tilburðir, sem
hafðir hafa verið í frammi til að
hefja hagspáfræði óendanlegra
kjarabóta til viðlíkrar virðingar
og raungild vísindi með réttu
njóta, hafa farið út um þúfur.
Annað hvort með hraklegum eða
broslegum hætti. Aðallega vegna
samhrærings efnahagsmmála og
fyrirgreiðslustjómmála, um-
hyggjunnar fyrir „litla mannin-
um“ með ailt kvak sitt, kvein og
kvabb, hefír það, sem tíðkað er
að kalla hagfræði, orðið að slíku
endemis kenningaklastri og for-
dómasúpu, svo mjög tútnað út af
sérhagsmunahroða og heilaspuna
úr öllum áttum, að við liggur að
hvergi glitti í hlutlæg viðhorf.
Helgisiðameistarar hinna
margvíslegu sértrúarsafnaða pen-
ingaheimsins eru því undruna-
rvert sambland fijálslyndra
málaliða markaðarins, þráhyggju-
marxista, iðjusamra skýrslugerð-
armanna og línuritateiknara, og
— síðast en ekki sízt — „stjórn-
málamanna" í atkvæðaleit. Á
reikning þessarar fríðu velferðar-
fylkingar má því með góðri
samvizku fyrst og fremst skrifa
þann álitshnekk og niðurlægingu,
sem annars merkileg fræðigrein
hefír orðið fyrir.
Margir kunnáttumenn á vett-
vangi framleiðslu. viðskipta og
undir flokkafargi
Rökstuddur Omurleg Að veizlu-
íjrunur hjátrúaráhrif lokum
til að kalla fram sveiflur, upp eða
niður, í öðru landi eða löndum og
hafa þannig keðjuverkanir í för
með sér.
Skringilegar
hólmgöngur
Einhveija ömurlegustu uppá-
komu, sem um getur í siðmönnuðu
þjóðfélagi, getur að líta, þegar
öndverðum fylkingum tekst að
tvístra þegnunum og þvinga til
illinda út af mismunandi efna-
hagskreddum. Það bezta, sem
komið getur út úr „baráttunni",
er, að önnur hvor forskriftin eigi
sér stoð við ríkjandi aðstæður eða
reynist nothæf undir stöðugum
kringumstæðum. Oft endar tuskið
með málamiðlun eða sáttum, sem
eru önnur orð yfír frestun og
flótta. Algengast er þó, að báðar
séu ímyndanir einberar og með
öllu einskisnýtar.
þann veg, að tilgangur minn með
þeim sé að gera lítið úr heiðarleg-
um og samvizkusamlega gerðum
hagrannsóknum eða hagfræði
yfirleitt. Slíkt væri fjarri öllum
sanni. Rannsóknir og söguskýr-
ingar á viðfangsefnum efna-
hagslífsins, eru ekki aðeins
sjálfsagðar heldur bæði gagnlegar
og aðkallandi. Á hinu vildi ég
vekja athygli með áherzlu, að
hagfræðin, eins og reyndar flestar
aðrar greinar félagsfræða, hafa
orðið fyrir hvílíkum misþyrming-
um af hálfu vinstrihneigðra
„stjómmálamanna", að seinlegt
verk og erfitt mun verða að lofta
út og viðra híbýli. Þetta gildir
raunar um allt, sem mengazt hef-
ir af vinstrimennsku.
Öll mengnn frá vinstri
Nýlunda getur engin talizt, að
framrýnideild Flóridaháskóla for-
stöðu, og áður við „The Princeton
University", í bók sinni „Creating
Altemative Futures", New York
1981, með undir-titli „The End
of Economics", („Das Ende der
Okonomie" er heiti bókarinnar í
þýzku útgáfunni, Miinchen 1985).
„Hagfræðin," segir Hazel
Henderson, „er gervivísindi,
sem ekkert hefir upp á að bjóða
annað en falsaða lyfseðla.“
„Hin hagfræðilega rökfimi hef-
ir ausið sig þurra“, heitir einn
kapítuli bókarinnar, og hún
- heldur áfram og segir að hag-
fræðingar ættu að gera
mannkyninu síðasta greiðann
— þeir ættu loksins að þegja.
Hin bandaríska valkyija er
vissulega enginn einfari í gagn-
rýni sinni á efnahagsmálafræðin
eins og þegar er getið. Vonbrigði
með fræðin færast í vöxt, og eng-
inn efí er á, að hvergi njóta
hagiðjumenn nú trausts og virð-
ingar til hálfs við það, sem áður
var. Enda engin furða, því að,
eins og Hazel Henderson segir:
„Hagfræðin er engin vísindi
lengur; hún er aðeins orðin að
pólitík i nýjum fötum.“Og enn-
fremur: „Hið steingelda þrætu-
stagl um kapítalisma og
kommúnisma sýnir sig vera
utan allra gátta, þar sem bæði
kerfin hvila á efnahags-
hyggju . . . Bæði kerfin hafa
gefið sig á vald hagvaxtar- og
tæknitrúar með síaukinni mið-
stýringu og skrifræðislegu
eftirliti," segir hún í viðtali við
Fritjof Capra (samkvæmt nýjustu
metsölubók hans, „Uncommon
Wisdom — Conversations with
Remarkable People", New York
1987).
Kommúnismi + kapítalismi =
ekki beinlínis aðlaðandi kynblend-
ingur.
Lækkandi ris
Væntanlega hafa áhrif hins
unga skapnaðar ekki farið langt
frá mörgum, sem á annað borð
hafa augu og eyru opin:
Vaxandi skuldasöfnun fjölda
ríkja, og heilar heimsálfur
sökkva sífellt dýpra og dýpra
í botnlaust skuldafen; hag-
sveiflur, sem ekki láta að neinni
stjórnun; atvinnuleysi tugmillj-
óna manna í iðnríkjum Vestur-
landa jafnt sem í vanþroska-
löndum; náttúruránskapur og
náttúruspjöll heimskauta á
milli. Og að því er bezt verður
séð, stendur öll hin mikla snill-
ingafjöld, sem áratugum saman
hefir talið sig eiga ráð við sér-
hverjum hugsanlegum vanda,
er að höndum kynni að bera,
ráðþrota við skjáinn og ein-
blínir agndofa á „vísindin" sín
gufa upp og hverfa út i bu-
skann.
Fyrir 15-20 árum áttu efna-
hagsráðgjafar gífurlegum vin-
sældum og víðtækum áhrifum að
fagna í öllum svonefndum velferð-
arríkjum. Þeir strituðu við að
afgreiða pantanir húsbænda
sinna, mest línurit, sem sýndu að
mannkyn allt ætti aðeins stutta
og greiðfæra leið ófama í jarð-
neska Paradís. Framleiðsla óx og
viðskiptahjólið snerist með ógnar-
hraða. Afturkippir af svipaðri
„stærðargráðu“ og sá, sem vart
varð í Vestur-Þýzkalandi á kanzl-
araárum Willy margra-feðrasonar
Brandt (f. 1913), þ.e. á árunum
1969-1974, minnti aðeins laus-
lega á, að fyrirhyggja gæti sjaldn-
ast orðið til stórra baga. Að ekki
fór verr en efni stóðu til, einkum
vegna aðgerða Karls Schillers (f.
1911), fyrrverandi prófessors og
SA-félaga, vjðskiptamálaráðherra
(1966-1972) og auk þess fjár-
málaráðherra (1971-1972), var
talin enn ein sönnun þess, hversu
mikil blessun vísindi hagspekinnar
væru mannkyninu.
Á 8. áratugnum, þegar orkan
varð knöpp og því dýr, umhverfið
stöðugt ófrýnilegra, þegar at-
vinnuleysi og verðbólga hertu
tangarsókn sína gegn draumal-
öndum hagvaxtargoðsins, hvarf
traust og virðing þvarr á ljós-
berum efnahagslífsins.
Á þá sjálfa eru teknar að renna
tvær grímur. Þeir spyija sjálfa sig
æ oftar: „Eru efnahagsvísindin
komin á leiðarenda?" - og einmitt
það var þegar árið 1976 heiti
bókar hins víðkunna, bandaríska
hagfræðings, Benjamin Ward.
Ef svo er, sýnist reynandi að
þeir, sem einhvers virða lærdóms-
heiður sinn, leiti uppreisnar æru
með því að manna sig upp í stríð
gegn „stjómmálamönnum", sem
ekki em að öllu leyti sammála
nema aðeins um eitt: að gyðingar
séu gáfaðasta þjóð heims. Með
einni undantekningu þó.
íslenzkir „stjórnmálamenn"
telja þá bara næstgáfaðasta.