Morgunblaðið - 05.06.1988, Blaðsíða 35

34
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 5. JÚNÍ 1988
Útgefandi mWfafetfe Árvakur, Reykjavík
Framkvæmdastjóri Haraldur Sveinsson.
Ritstjórar Matthías Johannessen, Styrmir Gunnarsson.
Aðstoðarritstjóri Björn Bjarnason.
Fulitrúar ritstjóra Þorbjörn Guðmundsson, Björn Jóhannsson,
ÁrniJörgensen.
Fréttastjórar Freysteinn Jóhannsson, Magnús Finnsson, Sigtryggur Sigtryggsson, Ágúst Ingi Jónsson.
Auglýsingastjóri Baldvin Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aðalstræti 6, sími 691100. Auglýsingar:
Aðalstræti 6, sími 22480. Afgreiðsla: Kringlan 1, sími 83033.
Áskriftargjald 700 kr. á mánuði innanlands. I lausasölu 60 kr. eintakið.
Gleðilegan
sjómannadag!
Stgerstur hluti velmegun-
ar, eigna og lífskjara
þjóðarinnar er sóttur í sjó, í
lífríki sjávar.
Með setningu landgrunns-
laganna 1948 var mörkuð
framtíðarstefna um físk-
vemd og hagnýtingu mið-
anna umhverfís landið. Allar
útfærslur fískveiðilandhelg-
innar, 1952, 1958, 1972 og
loks í 200 mílur 1975, vóru
reistar á þessum lögum.
Sama gildir og um allar
stjómunaraðgerðir í því
skyni að vemda fiskstofna
og fískimið. Síðast en ekki
sízt vóru lögin, eða þær rök-
semdir sem þau vóru gmnd-
völluð á, homsteinn baráttu
þjóðarinnar á alþjóðavett-
vangi í hafréttarmálum, sem
speglast meðal annars í haf-
réttarsáttmála Sameinuðu
þjóðanna.
Fiskimiðin umhverfís
landið em mikilvægustu auð-
lindir okkar. Sjávarútvegur-
inn hefur að stærstum hluta
staðið undir efnahagslegum
framfömm þjóðarinnar á
tuttugustu öldinni. Nær öll
sjávarvömframleiðslan hefur
verið flutt út. Allt fram til
ársins 1970 vóm sjávarvömr
um 90% af heildarútflutn-
ingsverðmæti. Á áttunda og
níunda áratugnum hefur iðn-
aðurinn aukið útflutnings-
hlut sinn vemlega, einkum
með tilkomu orkufreks iðn-
aðar, áls og jámblendis. En
þrjár af hveijum fjómm
krónum útflutningstekna
fást enn í dag fyrir sjávarvör-
ur.
Sjávarútvegur okkar hef-
ur í meginatriðum verið fjór-
skiptur. í fyrsta lagi veiðam-
ar, hlutur þeirra er sækja
björgina í sjávardjúp. Fisk-
veiðar stunda um eða innan
við fímm þúsund einstakling-
ar. Það er sízt ofsagt, þótt
staðhæft sé, að engin önnur
starfsstétt skili jafnmiklum
verðmætum í þjóðarbúið,
hversu íjölmennar sem þær
kunna að vera, hvað þá ef
miðað er við hina margfrægu
höfðatölureglu. Vinnslu-
greinar em síðan í aðalatrið-
um þtjár; frysting, saltfísk-
verkun og vinnsla feitfísks í
mjöl og lýsi.
Morgunblaðið í dag er
helgað sjómönnum og sjó-
mannadeginum. Viðtöl við
fískimenn, farmenn og sjáv-
arútvegsaðila prýða síður
þess. Það fer vel á því að
skoðanir og viðhorf þessara
aðila nái augum og athygli
þjóðarinnar — ekki sízt á
þessum degi.
í viðtali við Svavar
Ágústsson, skipstjóra á RÚN
RE, 26 tonna báti, kemur
fram, að hann byrjaði sjó-
mennsku ellefu, tólf ára
gamall. Fyrst var gráslepp-
an, þá síldin, síðan bolfískur-
inn. Nú stýrir hann eigin
báti. „Við eigum hann, ég
og vélstjórinn," segir Svavar
í viðtalinu. í þessu stutta við-
tali speglast íslenzk sjó-
mannssaga, sem vemleikinn
yrkir víða. Það em menn af
þessari gerð sem sækja vel-
megun þjóðarinnar á haf út.
Þeir efna ekki til sjálfsaug-
lýsinga, hvorki í Múlakaffí
né í fjölmiðlum. Þeir beija
ekki bumbur hégómans í
samfélaginu. Þeir em ein-
faldlega — og án fyrirgangs
— bústólpar þess.
„Kvótinn er of lítill fyrir
okkur," segir Svavar. „Við
emm líklega með 350 tonna
kvóta núna, með ýsunni...
Við þurfum alltaf að kaupa
annað eins eða físka fyrir
aðra.“ Kappsamir fískimenn
þola illa fjötra kvótans á eig-
ið framtak. Þeir gera sér
engu að síður grein fyrir því
að laga verður veiðisókn að
veiðiþoli nytjafíska. Fisk-
veiðistefnan verður hinsveg-
ar að vera í sífelldri endur-
skoðun — í ljósi reynslu og
breytilegra aðstæðna.
Um sjómannadaginn segir
skipstjórinn;
„Þetta er það sem við lif-
um af, því ekki að halda upp
á það.“ Þessi orð era í raun
töluð fyrir munn þjóðarinnar
allrar. Þetta er það sem hún
lifir af. Þessvegna heldur öll
þjóðin sjómannadaginn há-
tíðlegan.
Morgunblaðið ámar
íslenzkum sjómönnum vel-
famaðar. Gleðilegan sjó-
mannadag!
Islensk tunga í formi ljóðs og
sögu var ein helsta útflutnings-
vara þjóðarinnar í meira en fjór-
ar aldir. Ágóðinn hefur síðan
legið á vöxtum í ýmislegri mynd
sem skerpt hefur vitund stærri
þjóða um að íslensk tunga sé
þeim ekki með öllu óviðkomandi.
Víkingar gerðu víðreist. Vínlandssögumar
lesa Norður-Ameríkumenn af kappi, að
vísu í þýðingum. Njáls saga er vinsæi í
Kalifomíu og Úkraínumenn sjá víst eitt-
hvað af sjálfum sér í Örvar-Oddssögu.
Um veigamikla þætti í sögu Englands
em íslensk fomrit næstum því ein til frá-
sagnar, og Sæmundar-Edda og Snorra-
Edda em höfuðheimildir um trúarbrögð
og andleg viðhorf Norður-Evrópu fyrir
kristni. Eitt gleggsta dæmið sem ég kann
að nefna um þessar inneignir íslendinga
erlendis er að samkvæmt nokkurra ára
gamalli könnun þeirra prófessoranna Her-
manns Pálssonar og Hans Belker-Nielsen
er íslenzka á kennsluskrá við rúmlega 200
háskóla utan íslands."
Það er Haraldur Bessason, forstöðu-
maður háskólans á Akureyri, sem þannig
komst að orði í erindi á M-hátíð á Sauðár-
króki'á dögunum.
Latína norðursins
Haraldur Bessason segir meðal annars
í erindi sínu á M-hátíð á Sauðárkróki:
„íslenskt ritmál á sér samfellda sögu
aftur til fyrsta fjórðungs 12. aldar og er
vissulega freistandi að fella þá staðreynd
inn í skilgreiningu okkar á íslensku. Engu
að síður kemst Snorri Sturluson svo að
orði að á þessum tímum rituðu hérlendir
höfundar „at norrænu máli“. Annars stað-
ar í gömlum ritum er „dönsk tunga“ látin
nægja til skilgreiningar. Ekki léttir það
róðurinn að elstu ljóð sem íslendingar
færðu í letur, og eru nú prentuð handa
íslensku skólafólki og öðrum þeim sem í
fróðleik þyrstir með nútímastafsetningu,
voru að líkindum ort áður en landnám
hófst á íslandi eða áður en þeir félagar
og landnámsmenn, Eilífur Öm, Sæmundur
hinn suðureyski og Skefill, komu í Skaga-
Qörð.
Þannig mætti halda áfram vangaveltum
um það hvemig skilgreina beri íslenska
tungu frá sögulegu sjónarmíði. Ekki er
þó þörf á neinni smásmygli við athuganir
af þessu tagi, því að höfuðmáli skiptir að
þótt íslensku nútíðarmáli sé markaður
fremur þröngur bás í bæði málfræðilegum
og landfræðilegum skilningi, þá nýtur
þjóðtunga okkar þess ríkulega sjálf og öll
menningarverðmæti sem henni tengjast
að hún er, ef svo mætti að orði komast,
latína norðursins. Atvikin höguðu því
þannig að íslendingar urðu einir þjóða til
þess að skapa á þessari stórtungu, sem
til foma var töluð víða um lönd, varanleg
menningarverðmæti. Þau verðmæti vom
framlag þeirra til heimsmenningarinnar
og sá gmnnur sem íslenska þjóðin hlýtur
ávallt að byggja á, því þangað liggja ræt-
ur sérkenna hennar og sjálfstæðis."
Ofurvald ritmálsins
Síðar í erindi sínu segir Haraldur Bessa-
son:
„Þegar rætt er um orsakir þess að frá
upphafi hefur íslenska varðveist betur en
aðrar skyldar tungur, er gjama bent á
landfræðilega einangmn þjóðarinnar. Hún
kann að skipta nokkm máli. Ofurvald rit-
máls var þó miklu þyngra á metunum og
þá aðalforsenda þess valds ekki einungis
ritun fræðanna heldur lestrarkunnátta sem
gerði þau aðgengileg öllum þorra fólks.
Þessi forsenda er ennþá í fullu gildi, og
mega þeir sem fjalla um varðveislu og
viðgang íslenskrar tungu draga af slíku
mikinn lærdóm.
í myndrænum skilningi rekur íslenzk
tunga ætt sína til kynjaheima ímyndunar-
aflsins, þar sem goðkynjaðar vemr svifu
ofar skýjum. Rætur hennar liggja þó öðm
fremur í raunheim íslenskra byggða í sveit
og við sjó. Landbúnaður og fískveiðar,
höfuðatvinnuvegir þjóðarinnar, vom um-
dæmi hennar um aldir og ríkti þar slíkt
byggðajafnvægi að fátækir og óskóla-
gengnir Skagfírðingar komust í tölu höfuð-
skálda og fræðimenn fóm í beitningar-
skúra í þorpum til þess að nema ný orð.
Viðhorf fólks til menningar og mennta var
með þeim hætti að um gjörvallt landið
væri íslensk tunga óaðskiljanleg íslenskum
atvinnuvegum, og þá hvort tveggja hin
eina akademía þjóðarinnar þar sem marka-
línur bæri að forðast."
Tungan og atvinnulíf íð
Enn segir Haraldur Bessason:
„Kunnugt er, að á tíð þeirra íslendinga
sem nú em eitthvað yfír miðjan aldur hef-
ur orðið gjörbylting í íslenskum atvinnu-
háttum og þjóðin iðnvæðst á tiltölulega
skömmum tíma. Hefur sú þróun að sjálf-
sögðu valdið miklum hræringum í andlegu
lífí og lagt fólki nýjar skyldur á herðar í
málfarslegum efnum. Sérhæfing á sviði
atvinnulífs veldur því að samkvæmt við-
horfum ýmissa til æðri menntastofnana
beri að draga skarpar markalínur milli
akademískra fræða og verkmenntar. Við
slíkum hugsunarhætti eða stefnu hygg ég
að gjalda beri nokkum varhug. Háskóla-
nám er til að mynda með þeim hætti að
höfuðáhersla er lögð á það að þjálfa stúd-
enta í vísindalegri hugsun og vísindalegum
vinnubrögðum. Skiptir engu máli hvort um
er að ræða greiningu bókmenntatexta eða
athuganir í raungreinum. Sé þetta haft í
huga, verður markalínan milli
akademískra fræða og verkmennta ekki
einungis óglögg, heldur hverfur hún með
öllu. Þéim sem fræðslustörfum sinna dug-
ir ekki að ætla að íslensk viðhorf til æðri
menntastofnana þjóðarinnar séu þau hin
sömu eins og tíðkast í háþróuðum iðnríkj-
um Evrópu og Norður-Ameríku, þar sem
segja má að ávallt hafi staðið skilveggur
milli atvinnuvega og andlegrar menningar.
Er ensk tunga ef til vill gleggsta dæmið
um þetta, og má rétt nefna að enskir tog-
arasjómenn og iðnverkafólk eiga langt í
land með að öðlast þann þegnrétt í heima-
landi sínu sem tungan ein veitir. Um ís-
lendinga gegnir öðru máli, enda ber þeim
að fara með gát meðal þeirra staðhæfínga
að háskólafræðsla um íslenska atvinnuvegi
eða rannsóknir á þeim séu í eðli sínu óaka-
demísk verkmennt. Raunar hygg ég að
viðhorf almennings á þessu sviði séu mikl-
um mun heilbrigðari, eins og eftirfarandi
dæmisaga, örlítið stflfærð, bendir til.
Þegar Sementsverksmiðjan á Akranesi
tók til starfa fýrir um það bil þremur ára-
tugum brá svo við að þegar fólk tók þar
til starfa voru engin orð til á íslensku yfír
aragrúa af tækjum verksmiðjunnar og
tólum. Fyrstu dagana varð starfsfólk því
að styðjast við táknmál og bendingar.
Leiddi þetta málleysi fljótlega til þunglynd-
is meðal fólks og í nokkrum tilvikum til
fullkominnar örvæntingar. Brugðu þá
stjómendur fyrirtækisins á það ráð að
kalla sér til aðstoðar frá Háskóla íslands
helsta nýyrðasmið þjóðarinnar. Málfræð-
ingurinn dvaldi síðan nokkra daga í Sem-
entsverksmiðjunni á Akranesi, og þegar
hann hélt aftur til Reykjavíkur, var enginn
hlutur í verksmiðjunni lengur nafnlaus.
Gerðist hér tvennt samtímis; starfsfólk tók
gleði sína aftur og íslensk tunga auðgað-
ist af nýjum orðum.
Ég hygg að eitt höfuðverkefni þeirra
sem um íslenzk menntamál fjalla sé að
spoma við því að skilveggur rísi milli tungu
þjóðarinnar og atvinnuvega . . .
íslensk tunga hlaut kynngi sína frá
Óðni. Hún er líftaugin sem tengir okkur
landinu og öllum störfum sem þar eru
unnin. Hún er eilífðarkjami íslenskrar
menningar. Þegar í harðbakka slær, svo
að ég vitni enn til Egils Skallagrímssonar,
dugir hún okkur ein þegar allt annað þrýt-
ur, bæði í vöm og sókn."
Fastgengi æskilegt
markmið
Mánaðarrit Fjárfestingarfélagsins,
Verðbréfamarkaðurinn (maí-hefti), íjallar
meðal annars um fastgengisstefnu og
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 5. JÚNÍ 1988
35
REYKJAVTKURBRÉF
Laugardagur 4. júní
Frá Eskifirði
Morgunblaðið/Garðar Rúnar
gengisfellingu. Þar segir — og gæti orðið
mörgum íhugunarefni:
„Fastgengisstefnan er í sjálfu sér æski-
legt markmið sem flestir em sammála um.
Hún getur hins vegar aðeins haldið til
lengdar þegar verðbólgan hér er svipuð og
í helztu viðskiptalöndum okkar, nema að
viðskiptakjörin breytist okkur í hag. Þegar
verðbólga hér á landi er hins vegar mun
hærri en í viðskiptalöndum um þó nokkum
tíma, verða innflutt vara og þjónusta ódýr-
ari fyrir okkur og íslenzk vara og þjón-
usta hlutfallslega dýr erlendis. Afleiðingin
verður því eðlilega aukinn innflutningur
og minnkandi útflutningur, og þar af leið-
andi versnandi viðskiptakjör og auknar
erlendar lántökur eða minnkandi gjaldeyr-
isvaraforði. Erlendar lántökur em þannig
yfírleitt ekki orsök viðskiptahallans, heldur
afleiðing hans. Ef við náum ekki tökum á
verðbólgunni á næstunni, svo og ef verð-
þróun á fískmörkuðum erlendis verður
okkur óhagstæð, er ekki útilokað að enn
þurfi að grípa til nýrrar gengisfellingar
síðar á árinu.
Rétt fyrir síðustu gengisfellingu var
þjóðinni ljóst að gengi krónunnar væri í
raun fallið og formleg breyting á gengi
þyldi í raun enga bið. Það kom því ekki
á óvart að þeir sem þurftu fljótlega á gjald-
eyn að halda, hlypu til og keyptu gjald-
eyri sfðustu dagana fyrir gengisfellinguna,
með þeirri afleiðingu að gjaldeyrisvara-
forði þjóðarinnar minnkaði um ijórðung á
örfáum dögum. Hins vegar vaknar sú
spuming, í hvað gjaldeyririnn hafi farið
og hvort allir sem hlupu til hafí raun-
vemlega hagnast á umstanginu. Það er
nokkuð ljóst, að þeir sem nýttu tækifærið
til að greiða upp erlend skammtímalán sem
þurfti fljótlega að greiða upp hvort sem
er, eða þeir sem keyptu hluti sem þeir
þurftu nauðsynlega á að halda mjög fljót-
lega, spömðu sér nokkum pening á hlaup-
unurn."
Tapað á hamstrinu
Enn segir í mánaðarriti Fjárfestingarfé-
lagsins:
„Hins vegar em ýmsir aðrir sem telja
sig mjög hólpna en hafa í raun tapað á
hamstrinu. Þannig er til dæmis ástatt um
þá sem keyptu óþarfa hluti eða annað sem
þeir þurftu ekki á að halda fyrr en eftir
nokkra mánuði og fjármögnuðu annað
hvort með lánum eða með því að leysa
fíármuni sína úr góðri ávöxtun. Enn aðrir
naga sig í handarbökin yfir þvf að hafa
verið of seinir til og misst af lestinni. En
hverjir högnuðust þá í raun og vem?
Það verður ef til vill bezt skýrt með
einföldu dæmi: Koria nokkur sem ætlaði
sér að leggja parkett á stofuna sína fyrir
næstu jól hljóp til og keypti parkett fyrir
gengisfellingu sem hún fjármagnaði með
því að leysa út Kjarabréfín sín. Með þessu
móti kom hún í veg fyrir að þurfa að
greiða 11,1% hækkun á parkettið vegna
gengisfellingarinnar. Ef betur er gáð kem-
ur í ljós, að þetta er sýnd veiði en ekki
gefín, því að á þeim 7 mánuðum sem enn
em til jóla frá gengisfellingunni hefði hún
fengið um það bil 22% viðbótarávöxtun á
Kjarabréfín sín. Hún er því einungis betur
sett ef parkettið hækkar um 10% til við-
bótar frá gengisfellingunni vegna frekari
gengisbreytinga eða erlendra verðhækk-
ana, að ekki sé talað um óþægindin af því
að geyma parkettið í allair þennan tíma.
Þið sem teljið ykkur hafa misst af lest-
inni getið verið alveg róleg. Kannski hafíð
þið hagnast mest eftir allt saman. Leggið
fyrir og geymið ú'ármunina í góðri ávöxtun
þar til þið þurfið í raun og vem á hlutnum
að halda, nema önnur gengisfelling sé
yfírvofandi rétt áður en þið þurfið á honum
að halda. Þannig er ykkur bezt borgið og
komist ef til vill hjá því að kaupa óþarfa."
Reagan í Moskvu
Veröldin sem við lifum í er viðsjál. Það
sýna tvær heimsstyijaldir á líðandi öld.
Það sýna nokkrir tugir hemaðarátaka eða
staðbundinna stríða á líðandi stund. Það
sýna margs konar hryðjuverkasamtök,
sem teygja net sín um lönd og álfur. Það
sýnir sá vemleiki, sem við lifum, að minni-
hluti mannkyns og þjóða býr við raunhæft
lýðræði, þar sem almenn mannréttindi em
fullvirt. Og það er á stundum erfíðara að
gæta fullveldis þjóðar og þegnréttinda en
afla.
Þar horfír hinsvegar betur nú en oft
áður í sambúð stórveldanna. Það hefðu til
að mynda þótt tíðindi „til næsta bæjar“ á
tímum kaldastríðsins svokallaða, ef frétzt
hefði af forseta Bandaríkjanna á góðviðris-
göngu með leiðtoga Sovétríkjanna á Rauða
torginu í Moskvu. Eða að sá hinn sami
Bandaríkjaforseti hafi ávarpað stúdenta í
Moskvu-háskóla, lagt áherzlu á aukin
mannréttindi í Sovétríkjunum og svarað
fyrirspumum um álitamál í Bandaríkjun-
um. Eða væri sérstaklega boðinn á hádeg-
isverðarfund til rússneska rithöfunda-
sambandsins. Eða efndi til fundar í Moskvu
með sovézkum andófsmönnum. Allt þetta
og raunar fleira til af sama toga var þó
fréttaefni vikunnar sem leið.
Vonandi standa viðræður leiðtoga
Bandaríkjanna og Sovétríkjanna, sem hóf-
ust í Genf og í Reykjavík fyrir nokkmm
missemm, til betri tíðar í sambúð stórveld-
anna — og mannkyns alls. Bjartsýni í þess-
um efnum verður þó að vera innan marka
nauðsynlegrar varkámi.
„Rætur tungiinn-
ar liggja þó öðru
fremur í raun-
heim íslenskra
byggða í sveit og
við sjó. Land-
búnaður og fisk-
veiðar, höfuðat-
vinnuvegir þjóð-
arinnar, voru um-
dæmi hennar um
aldir og ríkti þar
slíkt byggðajafn-
vægi að fátækir
og óskólagengnir
Skagfirðingar
komust í tölu höf-
uðskálda og
fræðimenn fóru í
beitningarskúra
til þess að nema
ný orð. Viðhorf
fólks til menning-
ar og mennta var
með þeim hætti
að um gjörvallt
landið væri
íslensk tunga óað-
skiljanleg íslensk-
um atvinnuveg-
um, ogþáhvort
tveggja hin eina
akademía þjóðar-
innar þar sem
markalínur bæri
að forðast.“