Morgunblaðið - 24.12.1988, Side 22

22
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 24. DESEMBER 1988
EFTA og Evrópu-
bandalagið
eftirJón Steindór
Valdimarsson
Umræður um stöðu íslands í al-
þjóðlegum viðskiptum fara vax-
andi. Það er ekki að ástæðulausu.
Verulegar breytingar hafa orðið á
mikilvægi einstakra útflutnings-
markaða okkar. Útflutningur á
Bandaríkjamarkað hefur dregist
saman en aukist til Evrópulanda,
sérstaklega Evrópubandalagsland-
anna, og svo til Japans. Útflutning-
ur til EB-landanna nálgast það að
vera 60% af heildarútflutningi og
innflutningur frá þessum sömu
löndum er á milli 50 og 60% af
heildarinnflutningi. Augljóst er að
íslendingar eru orðnir mjög háðir
viðskiptum sínum við EB-löndin og
ekki útlit fyrir að þar verði breyting-
ar á nema síður sé.
Það er því vonum seinna að Is-
lendingar virðast fyrst nú vera að
veita því athygli að sú Evrópa sem
þeir eiga svo mikið undir er að taka
stakkaskiptum.
Tilgangur þessarar greinar er sá
að gera nokkra grein fyrir sam-
starfí Evrópuþjóða annars vegar á
vettvangi Fríverslunarsamtaka
Evrópu (EFTA) og Evrópubanda-
lagsins (EB) hins vegar. Tæpt verð-
ur á sögulegum bakgrunni og helstu
þróunardráttum. Þá verður reynt
að gera grein fyrir hvers eðlis þessi
samtök eru og hvað greinir þau
helst að.
Sögulegur bakgrunnur
Ekki þarf að hafa mörg orð um
það að Evrópa varð fyrir miklum
búsifjum við það að öll álfan logaði
í ófriði í tvígang á skömmum tíma.
Sóun á mannslífum, eignum og fjár-
magni var gífurleg. Það var því
ekki að ástæðulausu að menn vildu
leita ráða sem dyggðu til að koma
í veg fyrir að sagan endurtæki sig
eina ferðina enn.
Við þessar aðstæður óx þeirri
skoðun fylgi að nauðsynlegt væri
að auka mjög samvinnu Evrópu-
þjóða á sviði efnahags- og þjóð-
mála. Með aukinni samvinnu myndi
tvennt vinnast; hraðari uppbygging
og draga myndi úr líkum á átökum
innan Evrópu.
Þegar Bandaríkin ákváðu að
veita fjármagn til endurreisnar-
starfs í Evrópu (Marshall-aðstoðin),
stofnuðu Evrópuríkin Efnáhags-
samvinnustofnun Evrópu (OEEC —
1948), sem síðar varð Efnahags-
og framfarastofnunin (OECD—
1960).
Brátt kom í ljós að þjóðimar inn-
an OEEC voru ekki sammála um
hversu langt skyldi ganga í sam-
vinnunni. Þeir sem lengst vildu
ganga sáu fyrir sér sameinaða Evr-
ópu sem öflugt sambandsríki en
forsenda þess væri efnahagslegur
samruni, tollabandalag með sam-
eiginlegum innri markaði fyrir allar
vörur og þjónustu. Sömuleiðis yrði
að setja á fót yfírþjóðlegar stofnan-
ir (supra-national) og samræma
löggjöf landanna að miklu leyti.
Aðrir vildu ganga mun skemur,
láta nægja að mynda laustengd við-
skiptasamtök, nokkurs konar til-
raunasvæði fyrir fríverslun. Þarna
fóru Bretar fremstir í flokki. Þeir
höfðu enn trú á að breska heims-
veldið ætti framtíð fyrir sér og því
ættu þeir ekkert erindi í víðtækt
evrópskt samstarf. Þá voru hlut-
lausu ríkin þijú, Austurríki, Sviss
og Svíþjóð, ekki tilbúin að stofna
hlutleysi sínu í hættu með þátttöku
í samtökum sem gæti haft í för
með sér takmörkun á fullveldisrétti
þeirra. ,
Þessi ágreiningur varð til þess
að þau ríki sem lengst vildu ganga,
Frakkland, Ítalía, V-Þýskaland,
Holland, Belgía og Lúxemborg,
stofnuðu með sér þijú bandalög.
Fyrst Kola- og stálbandalag Evrópu
árið 1951 og árið 1957 Kjamorku-
bandalag Evrópu og Efnahags-
bandalag Evrópu. í upphafí var um
þijár aðskildar stofnanir að ræða
en árið 1965 voru stofnanir þessara
þriggja bandalaga sameinaðar, þ.e.
Ráðherraráðið, Framkvæmda-
nefndin, Evrópuþingið og Evrópu-
dómstólinn. Engu að síður er um
að ræða þijár aðskildar lögpersón-
ur. Þessi þijú bandalög ganga und-
ir samheitinu Evrópubandalagið,
réttara væri e.t.v. Evrópubandalög-
in.
Þau ríki sem ekki vildu ganga
eins langt og EB ríkin ákváðu að
stofna sérstök samtök, Fríverslun-
arsamtök Evrópu (EFTA). EFTA'
var stofnað árið 1960 af sjö ríkjum,
Austurríki, Bretlandi, Danmörku,
Noregi, Portúgal, Sviss og Svíþjóð.
í sem stystu máli má segja að
ástæður til þess að EFTA varð til
séu í höfuðdráttum sex. í fyrsta
lagi var það óttinn við efnahagslega
mismunun af hálfu EB, í öðru lagi
að fríverslun kæmi fyllilega að not-
um sem tæki til efnahagslegrar
samvinnu, í þriðja lagi að fríverslun-
arsvæði væri ekki skref í átt að
efnahagslegri og pólitískri stór-
Evrópu, í fjórða lagi vildu ríkin
reyna nána efnahagssamvinnu án
þess að fóma markmiðum um al-
heimssamvinnu á svið efnahags-
mála, í fímmta lagi vildu ríkin fínna
leið til að efla efnahagssamvinnu
milli þeirra sjálfra og EB, í sjötta
og síðasta lagi vildu ríkin leggja
sitt af mörkum til eflingar og út-
breiðslu heimsviðskipta og útrým-
ingar viðskiptahindrana.
Aðild að EFTA og EB hefur tek-
ið verulegum breytingum til þessa
dags. Úr EFTA hafa gengið til liðs
við EB, Bretland, Danmörk og Port-
úgal. Þá hafa Spánn, Grikkland og
írland gengið í EB, þannig að þar
eru nú 12 ríki. Til liðs við EFTA
hafa hins vegar gengið ísland og
Finnland, þannig að EFTA ríkin em
6 talsins.
Um samtökin
Samtökin em í eðli sínu gjörólík,
enda markmið og leiðir með sitt-
hvomm hætti. Samtökin er þó bæði
reist á sama gmnni þ.e. 24. grein
GATT samningsins (General Agree-
ment on Tariffs and Trade). Aðilar
að þeim samningi em um 80 þjóð-
ir, þ.á.m. ísland. En skv. þeirri grein
er fríverslunarsvæði önnur tveggja
leyfðra undantekninga frá þeirri
meginreglu að svokölluð „bestu-
kjararegla" gildi í viðskiptum þjóða.
í reglunni felst að ekki megi mis-
muna þjóðum hvað viðskiptakjör
varðar, þ.e. sérhver þjóð skal ávallt
njóta bestu kjara sem boðin em
öðmm þjóðum. Hin undantekningin
er tollabandalag en á henni byggir
EB.
Þá má nefna að ytra umfang
þessara samtaka endurspeglar
hversu ólík þau em. Hjá EFTA
starfa um 70 manns en hjá EB em
tæplega 20.000 starfsmenn. Þetta
segir nokkra sögu um umfang þess
starfs sem er unnið annars vegar
hjá EFTA og hins vegar hjá EB.
Fríverslunarsamtök -
Evrópu — EFTA
Fríverslunarsamtök Evrópu em
samtök 6 ríkja sem hafa gert samn-
ing til þess að ná tilteknum árangri
á sviði efnahagsmála, aðallega
fríverslun með iðnaðarvaming. Með
fríverslun er átt við þær vömr, frá
landi A, sem njóta fríverslunarkj-
ara, eiga að njóta sömu meðferðar
í því landi sem þær em fluttar til,
land B, og þær vömr sem framleidd-
ar em í landi B. Þetta þýðir að
vömmar em tollfijálsar og ekki
má beita neinum aðgerðum til að
samkeppnisstaða innfluttrar vöm
verði lakari en þeirrar vöm sem
framleidd er í innflutningslandinu.
Samningur sá sem samstarfið
hvflir á var undirritaður í Stokk-
hólmi 4. janúar 1960 og er venju-
lega kallaður Stokkhólmssamning-
urinn. Þeir sem settu samninginn
saman fóm einfalda leið við nálgun
viðfangsefnisins. í stað þess að
setja í samninginn mjög flókin
ákvæði um allt mögulegt og ómögu-
legt sem komið gæti upp í viðskipt-
um ríkjanna reyndu þeir að útbúa
tiltölulega einfaldan og sveigjanleg-
an ramma um samstarfið. Mark-
miðum samstarfsins er lýst, settar
em gmndvallarreglur. Þar er um
að ræða tilteknar samkeppnisregl-
ur, ákvæði um ríkisstyrki, opinber
innkaup, samkeppnishömlur, undir-
boð og niðurgreiðslur. Að öðm leyti
er látið nægja að setja reglur um
tilteknar aðferðir til að nálgast og
greiða úr ágreiningi sem upp kynni
að koma. Aðeins á einu sviði samn-
ingsins var farið út í smáatriði en
það vom ákvæðin um uppmna vöm
(orgin rules) og að sjálfsögðu
ákvæðin um niðurfellingu kvóta og
tolla milli landanna.
í 2. gr. Stokkhólmssamningsins
segir að markmið samtakanna skuli
vera þessi:
a) að stuðla að stöðugum hag-
vexti, fullri atvinnu, aukinni
framleiðni og hagkvæmri nýt-
ingu framleiðsluþáttanna,
fjármálalegu jafnvægi og
stöðugt batnandi lífskjömm á
svæði samtakanna og í hveiju
aðildarríki.
b) að tryggja það, að viðskipti
milli aðildarríkjanna eigi sér
stað á gmndvelli sanngjamr-
ar samkeppni
c) að komast hjá vemlegum að-
Jón Steindór Valdimarsson
„Tilgangur þessarar
greinar er sá að gera
nokkra grein fyrir sam-
starfi Evrópuþjóða
annars vegar á vett-
vangi Fríverslunarsam-
taka Evrópu (EFTA) og
Evrópubandalagsins
(EB) hins vegar. Tæpt
verður á sögulegum
bakgrunni og helstu
þróunardráttum. Þá
verður reynt að gera
grein fyrir hvers eðlis
þessi samtök eru og
hvað greinir þau helst
að.“
stöðumun milli aðildam'kj-
anna við öflun hráefna, sem
unnin em á svæði samtak-
anna, og
d) að vinna að farsælli þróun og
aukningu alþjóðaviðskipta, og
fjarlægja stig af stigi hindran-
ir á vegi þeirra.
Svo mörg vom þau orð.
EFTA er til þess að gera mjög
einföld samtök að allri gerð. Innan
EFTA er í raun einungis ein „stofn-
un“, þ.e. EFTA-ráðið. í ráðinu eiga
sæti sex fulltrúar, einn frá hveiju
aðildam'ki. í ráðinu hefur hver full-
trúi eitt atkvæði og ákvarðanir
skulu allar vera samhljóða. Af þessu
leiðir að aðildarríkin em öll jafnrétt-
há. Ekkert ríki verður borið ofurliði
við ákvarðanir ráðsins. Þetta er því
trúlega sú alþjóðastofnun þar sem
íslendingar geta haft hvað mest
áhirf á framvindu mála á alþjóðleg-
um vettvangi.
Samkvæmt Stokkhólmssamn-
ingnum getur EFTA-ráðið sett á
laggimar þær stofnanir sem þurfa
þykir á hveijum tíma. Ráðið hefur
sett á fót nokkrar fastanefndir og
má þar nefna ráðgjafanefhdina,
en í henni eiga sæti fulltrúar úr
atvinnulífinu, bæði atvinnurekenda
og verkalýðs. Þá má nefna efna-
hagsnefhdina, þingmannanefnd-
ina og nokkrar sérfræðinganefnd-
ir.
Þessar nefndir em í raun allar
einungis ráðgefandi vegna þess að
EFTA-ráðið eitt getur tekið endan-
legar ákvarðanir. Af þessu leiðir
að þó nefndirnar komist að ákveðn-
um niðurstöðum þá er ekki þar með
sagt að EFTA hafí komist að þeirri
sömu niðurstöðu. Sem dæmi má
nefna að bæði ráðgjafanefndin og
þingmannanefndin hafa samþykkt
að taka skuli upp fríverslun með
fisk en ráðið hefur enn enga ákvörð-
un tekið um þetta.
Enda þótt EFTA-ráðið hafi tekið
endanlega ákvörðun hefur hún ekk-
ert gildi gagnvart aðildarríki nema
þar til stjómvöld viðkomandi ríkis
fullgildi ákvörðunina sérstaklega.
Stokkhólmssamningurinn gerir
ekki ráð fyrir neins konar yfírþjóð-
legur valdi eða stofnunum. Aðild
að EFTA hefur á hinn bóginn í för
með sér að aðildarríkin bera bæði
réttindi og skyldur gagnvart hvert
Ættarmót afkomenda
Ólafs Bjarnasonar
AFKOMENDUR Ólafs Bjarna-
sonar frá Gestshúsum á Álfta-
nesi efoa til ættarmóts fostu-
daginn 30. desember nk.í Do-
mus Medica við Egilsgötu í
Reykjavík.
Mótið verður sett kl. 18.30 og
verður síðan dansað kringum jóla-
tréð. Borðhald hefst kl. 20.00 og
kl. 22.00 verður flutt gamalt út-
varpsviðtal við Ólaf Bjamason.
Þá flytur Ólafur Jensson læknir
ávarp, Gunnar Guðbjömsson te-
nór syngur, Helga Thorberg les
úr nýútkominni bók sinni, „Minna
— engin venjuleg mamma", Kol-
beinn Ketilsson tenór syngur,
fjöldasöngur verður og að lokum
dansað.
Bryndís Bimir, Daði Guð-
bjömsson, Helga Thorberg og
Sigríður Hjaltadóttir taka við
þátttökutilkynningum.
(Fréttatilkynning)
öðm og hafa skuldbundið sig til
samvinnu.
íslendingar sóttu ekki um aðild
fyrr en árið 1968 og fengu fulla
aðild frá og með 1. mars 1970.
Þetta varð ekki fyrr m.a. vegna
þess að íslendingar töldu sig, vegna
einhæfs útflutnings sem þar að
auki féll ekki undir ákvæði samn-
ingsins, ekki hafa mikið til EFTA
að sækja. Á áranum kringum 1960
var hlutur iðnvarnings í heildarút-
flutningi aðeins 2—3%, en var orð-
inn um 18% árið 1970 og munar
þar mest _um útflutning áls og
kísilgúrs. Árið 1987 lætur nærri
lagi að þetta hlutfall sé um 22%.
EFTA kom til móts við sérstöðu
íslands með ýmsum sérákvæðum.
Helst er þar að nefna að íslenskur
iðnvamingur fékk strax tollfijálsan
og óhindraðan aðgang að mörkuð-
um EFTA ríkjanna. A sama tíma
fékk Island 10 ára aðlögunartíma-
bil til þess að fella niður í áföngum
tolla af útflutningi EFTA ríkjanna
til íslands. Þá stofnuðu hin Norður-
löndin 4 sérstakan sjóð, Iðnþróunar-
sjóð, til að stuðla að uppbyggingu
iðnþróunar á íslandi. Norðurlöndin
lögðu fram 14 milljónir banda-
ríkjadala í þessu skyni.
Evrópubandalagið — EB
Evrópubandalagið (The Europe-
an community — EC) er eins og
áður segir samheiti fyrir þijú
bandalög sem stofnuð vora árin
1951 og 1957. Árið 1965 vora
stofnanir bandalaganna sameinað-
ar með sérstökum samranasamn-
ingi. Eftir sem áður er um að ræða
þijár sjálfstæðar lögpersónur og
þijá sjálfstæða samninga. Þessir
samningar, sem allt starf EB hvílir
á, era nokkurs konar stjómarskrá
fyrir bandalagið. Öll lög, allar regl-
ur og starfsemi verða að eiga sér
stoð í þessari „stjómarskrá". Sá
samninganna sem mestu máli skipt-
ir er stofnsamningur Efnahags-
bandalags Evrópu — EBE (The
European Economic Community —
EEC) oftast kallaður Rómarsamn-
ingurinn.
Rómarsamningurinn var undir-
ritaður í Róm 25. mars 1957 af
stofnríkjunum sex; Belgíu, Frakk-
landi, Hollandi, Ítalíu, Lúxemborg
og V-Þýskalandi. Síðar hafa Bret-
land, Danmörk og írland öll árið
1973 og Grikkland árið 1981 og
loks Portúgal og Spánn árið 1986,
bæst í hópinn og era aðildarríkin
því 12 talsins.
Með Einingarlögum Evrópu (The
Single European Act) sem tóku gildi
l.júlí 1987 var samningunum þrem
breytt í nokkram atriðum, sérstak-
lega hvað varðar auknar heimildir
til að meirihluti atkvæða ráði við
ákvarðanir í Ráðherraráðinu í stað
samhljóða atkvæða. Meirihluti
nægir nú til að afgreiða flestar til-
lögur sem varða sameiginlega innri
markaðinn, þó þarf samhljóða nið-
urstöðu varðandi reglur um skatt-
heimtu, fijálsan flutning fólks og
eins atriði er varða réttindi og
skyldur verkafólks.
Rómarsamningurinn er um
margt einstaéður. Það sem mestu
máli skiptir er að samningurinn
gerir ráð fyrir að EB geti tekið
ákvarðanir og farið með völd sem
gangi framar ákvörðunum og völd-
um aðildarríkjanna sjálfra. Þetta
þýðir m.a. að lög og reglur EB ryðja
burtu andstæðum lögum aðild-
arríkjanna, þ.e. EB-rétturinn er
landslögum æðri.
Helstu stofnanir EB era fjórar:
Framkvæmdanefndin, Ráðherra-
ráðið, Evrópuþingið og Evrópudóm-
stóllinn.
Framkvæmdanefodin (The
European Commission), má segja
að sé þungamiðja EB því þaðan
kemur framkvæðið. Hún hefur að-
setur í Brassel og Lúxemborg.
Nefndin:
gerir tillögur um stefnu EB og
löggjöf. Ráðherraráðið ræðir
þessar tillögur og samþykkir
þær, breytir eða hafnar;
framkvæmir ákvarðanir Ráð-
herraráðsins og sér um að stefnu
EB sé fylgt í daglegum rekstri
bandalagsins;
stendur vörð um stofnsamning-
ana og hefur framkvæði að að-
gerðum gegn aðildarríkjum sem