Morgunblaðið - 05.02.1989, Blaðsíða 18

18
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 5. FEBRÚAR 1989
um sínum og börnum til að koma 1
í veg fyrir að þeir felli skóginn.
Þótt við ramman reip sé að draga
hafa gúmtöppujiarmenn náð mikl-
um árangri. „Á síðustu 10 árum
hefur þeim tekizt að bjarga þúsund-
um hektara skóglendis með hreyf-
ingu sinni,“ segir Alfredo Sirkis,
leiðtogi „græningja“. Þeir hafa þótt ,
sýna að Brazilíumenn geti orðið
öðrum þjóðum til fyrirmyndar í
náttúruvemdarmálum, ef farið
verði að ráðum töppunarmanna.
Mendes varð heimsfrægur og hópar
umhverfisvemdarsinna í Brazilíu
og í öðmm löndum leituðu oft til
hans.
„Villta vestrið"
Ósveigjanleiki landeigenda ' er
^ekki það eina sem hefur valdið
A gúmtöppunarmönnum erfiðleikum.
eftir Guðm. Halldórsson
FRUMKVÖÐULL
BARÁTTUNNAR fyrir
vemdun regnskóganna við
Amazonfljót, „Chico“ Mendes,
féll fyrir kúlum launmorðingja
rétt fyrir jólin. Mendes
stjórnaði málaferlum og andófí
verkamanna gegn
búgarðaeigendum og
landnemum, sem hafa sótt inn
á Amazonsvæðið á
undanfömum 15 ámm og
brennt eða fellt stóra hluta
regnskóganna þar til að geta
stundað nautgriparækt og
annan búskap. Fágætar dýra-
og jurtategundir hafá horfíð
og indíánum hefíir fækkað til
muna. Mendes hefíir orðið að
tákni baráttu fyrir því að
skynsamlegri leiðir séu farnar
til að nýta Amazon-skóginn og
talið er að aðrar þjóðir geti
tekið sér hugmyndir hans til
fyrirmyndar.
Síðustu mánuðimir áður
en Chico lézt voru einn
svartasti tíminn í sögu
Amazonsvæðisins. „Eyð-
ingin í fyrra var ótrúleg,
hin mesta sem sögur fara af í Braz-
ilíu,“ segir einn þekktasti náttúru-
vemdarmaður landsins, Orlando
Valverde. Hann sagði að á árinu
hefði verið eytt skógasvæði, sem
væri stærra en Belgía.
Eyðing regnskóga eykur „gróð-
urhúsaáhrif", sem hita jörðina.
Heimskautaísinn gæti bráðnað og
lönd eins og Holland ogýmsar borg-
ir eða hlutar þeirra komizt í hættu.
Þar sem þriðjungur regnskóga hita-
beltisins em í Brazilíu telja vist-
fræðingar að sérstök ábyrgð hvíli
á herðum Brazilíumanna í þessu
efni. Stjóm landsins hefur alltaf
svarað því til að Amazonsvæðið sé
eign Brazilíumanna og þeir einir
hafí rétt til að ákveða hvað sé gert
Mendes (og sonur hans):
„Skynsamlegri nýtingarleiðir."
CfflCO MENDES
Píslarvottur baráttunnar
fyrir vemdun
skóganna vid Ama%onfljót
við það, en viðbrögðin við dauða
Mendesar sýndu að heimurinn lætur
sig þessi mál miklu skipta og að
afstaða hennar vekur ugg.
„Gúmmíherinn“
Francisco Mendes Filho, sem var
44 ára, fæddist í smábænum Xap-
urí í regnskóginum nálægt landa-
mæmm Bólivíu. Faðir hans var í
hópi þúsunda verkamanna, sem
vora fluttir til Amazonsvæðisins á
stríðsámnum, þegar mikið átak var
gert til að auka gúmmíframleiðslu
undir forystu Bandaríkjamanna eft-
ir fall Malaya. Þeir gengu undir
nafninu „gúmmíherinn", sættu illri
meðferð „gúmmíbaróna" og létust
gleymdir og yfírgefnir í framskóg-
inum.
„Chico“ Mendes varð landskunn-
ur þegar hann hóf baráttu til vam-
ar hefðbundnum réttindum sjálf-
stæðra gúmtöppunarmanna, sem
bora í gúmmítré til að ná leginum
og hirða ætar plöntur, ávexti og
hnetur í framskóginum. Gúmmíbar-
ónar og landeigendur reyndu að
koma í veg fyrir að þeir seldu afurð-
ir sínar og margir þeirra vora flutt-
ir burtu nauðugir þegar nauðsyn-
legt var talið að ryðja skóginn.
Ástandið versnaði um allan helm-
ing þegar nautgripabændur, land-
nemar og ágjamir braskarar sóttu
inn á Amazonsvæðið upp úr 1970.
Gamlar landaeijur blossuðu upp á
ný og landeigendur leystu þær oft-
ast með því að fá launmorðingja til
að vega andstæðinga sína og þeir
hafa komizt upp með það. Á ári
hveiju drepa launmorðingjar um
250 kotbændur og aðra, sem setj-
ast að í leyfisleysi á ónumdum og
umdeildum svæðum. Amnesty Int-
ernational telur að 1.000 land-
búnaðarverkamenn og verkalýðs-
leiðtogar, lögfræðingar og prestar
eyðilegging.“
hafi verið myrtir síðan 1980, þar
af 700 síðan 1985. Það heyrir til
undantekninga að nokkur sé hand-
tekinn og aðeins þrír hafa verið
dæmdir.
Gúmtöppunarmenn fylgdust með
því hvemig landeigendur eyddu
skógunum meir og meir og merg-
sugu landið. Þeir „urðu vistfræðing-
ar, án þess að þekkja það orð,“
sagði Mendes skömmu áður en
hann lézt. Töppunarmennimir valda
hins vegar engum spjöllum: þeir
hafa beinan hag af vemdun skógar-
ins og umgengni þeirra þykir til
fyrirmyndar.
Skógiim bjarg’að
Chico Mendes hóf baráttu sína
með því að stofna félag 3.000
gúmtöppunarmanna í Xapurí. Hann
kom einnig á fót bandalagi indíána
og töppunarmanna. Brátt spruttu
upp félög gúmtöppunarmanna um
allt Acre-fylki og þau urðu að
öflugri hreyfíngu með 30.000 fé-
lagsmönnum. Mendes varð helzti
formælandi gúmtöppunarmanna á
Vestur-Amazonsvæðinu og síðan
leiðtogi landssambands þeirra og
einn af stofnendum Verkamanna-
flokks Brazilíu. Lengi vel vora töpp-
unarmennimir og ijölskyldur þeirra
eini hópurinn í Brazilíu, sem kom
í veg fyrir eyðingu skóga.
Þrátt fyrir andstöðu landeigenda
tókst gúmtöppunannönnum að
sýna fram á að hagkvæmara væri
að nýta skógana á skynsamlegan
hátt en að ryðja þá til að hafa naut-
gripi á beit. Mendes hélt því fram
að þeir gætu sameinað það tvennt
að hagnast á skóginum og vemda
hann og fyrir atbeina hans fengu
þeir sérstaka gúmmí-, ávaxta- og
hnetuskika, seringals, til afnota.
Með því bjargaði hann lífsafkomu
þeirra.
Landeigendur hafa eytt mörgum
svæðum gúmtöppunarmanna með
eldi. Fyrir hefur komið að verka-
mennimir leggist fyrir framan
vinnuvélar landeigenda ásamt kon-
Veik ríkisstjóm hefur setið að völd-
um í Brazilíu síðan 1985 og orðið
að taka mið af kröfum landeigenda.
Heraflinn, sem hafði farið með völd-
in í 21 ár, telur landnám Amazon-
svæðisins „mikilvægt þjóðarör-
yggi“. Herinn hefur hafið smíði
útvirkis meðfram norðurlandamær-
unum til að stuðla að því að land-
nemar setjist þar að.
Stjóm José Sameys forseta hefur
verið of valdalítil til að geta stöðvað
eyðingu skóganna og leit að málm-
um á Amazonsvæðinu. Margir emb-
ættismenn þiggja mútur fyrir að
þykjast ekki sjá það sem fram fer.
Skógræktarstofnun Brazilíu, sem á
að vemda skógana, var nýlega lögð
niður.
Fleiri hópar hafa orðið að beijast
fyrir tilvera sinni á Amazonsvæð-
inu, sem er kallað hið „villta vest-
ur“ Brazilíu. Taumlaust gullæði
hefur gripið þar um sig. Um 40.000
gullgrafarar, garimpeiros, hafa gert
innrás í land 5.000-9.000 yanom-
ami-manna nálægt landamæram
Venezúela. Yanomamar era síðustu
indíánar Brazilíu, sem hafa haldið
jörðum sínum og varðveitt lífshætti
sína. Þeir era jafnframt íjölmenn-
asti ættflokkur þeirra skóga-indí-
ána, sem eftir eru í Vesturheimi.
í fyrra urðu yanomamar að lúta
í lægra haldi fýrir gullgröfuranum
o g nú eru þeir í fyrsta skipti í minni-
hluta á sínu eigin landi. Margir
yanomamar hafa fallið í átökum við
gullgrafara, sem hafa brennt þorp
þeirra, smitað þá af sjúkdómum og
mengað árfarvegi.
Dauðasveitir
Svokallaður Amazon-þjóðvegur
var lagður á áranum eftir 1970 í
þeim tilgangi að fá smábændur í
þurrviðrasömum héraðum í norð-
austurhluta Brazilíu til að flytjast
inn á Amazonsvæðið. Það tókst
ekki, en hundrað þúsunda farand-
verkamanna hafa setzt að í fylkjun-
um Rondonia og Acre og skógunum
i
iiiNíiliíiíiiiliiilIliÍÍliiiUiilítiliiiiii
ft i k
ftliilll
111
lÍÍiÉftli