Morgunblaðið - 05.02.1989, Blaðsíða 22

22
-' MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 5. FEBRÚAR 1989
ÍRUSTUM
ARMENÍU
„Armenar burfa að byggja frá grunnl eftir
jarðskjálftann mikla, en sovéska
samfélagsbyggingin er líka í rást eftir
pðlitíska ng efnahagslega jarðskjálfta.“
Texti og myndir: Árni Þór Sigurðsson
Klukkuna vantar tæpar tuttugu mínútur í
tólf, allt í einu leikur allt á reiðskjálfí, á einni
svipstundu hrynja heilir bæir eins og spila-
borgir. Hundruð þúsunda eru við vinnu, í
skólum eða einfaldlega inni á heimilunum.
Eins og fætur toga reynir hver að forða sér
út undir bert loft. En náttúruöflin láta ekki
að sér hæða — eins og hendi sé veifað breyt-
ast skólar, heimili og vinnustaðir í rústir líkt
og eftir loftáras. Tugir þúsunda fá enga björg
sér veitt og verða undir rústunum.
að er í rauninni ógerlegt
að lýsa í orðum því sem
fyrir augu bar á jarð-
skjálftasvæðunum í Arm-
eníu. Aldrei hefði það
hvarfiað að manni að jarð-
skjálfti gæti lagt heil
byggðarlög svo fullkomlega í rúst
eins og raunin varð á. Bærinn
Spítak, um 100 km norður af höfuð-
borg Armeníu Jerevan, eyðilagðist
gjörsamlega. Þar stendur bókstaf-
lega ekki steinn yfír steini, ekki
eitt einasta hús í bænum stóð
óhreyft eftir jarðskjálftann. Við
síðasta manntal (fyrir um 10 árum)
voru íbúar í Spítak taldir rúmlega
20 þúsund, en bæði var að íbúum
hafði fjölgað nokkuð og til að bæta
gráu ofan á svart hafði Spitak, rétt
eins og önnur bæjarfélög í Arm-
eníu, tekið á móti þúsundum armen-
skra flóttamanna frá Azerbatjdz-
han. Þannig er ekki ólíklegt að um
45 þúsund manns hafí verið í bæn:
um þegar jarðskjálftinn varð. í
Lenínakan, annarri stærstu borg
Armeníu, bjuggu um 290 þúsund
manns og í Kírovakan um 170 þús-
und. Náttúruhamfarimar gerðu
meira en hálfa milljón manna heim-
ilislausar og þúsundir bama munað-
arlaus. Eftir að hafa heimsótt Arm-
eníu og jarðskjálftasvæðin hef ég
oftlega verið spurðir hvemig um-
horfs hafi verið þar niður frá. Sum-
ir halda jafnvel að það sé sérstök
tilfínning fyrir þá sem alast upp við
jarðhræringar, eins og íslendingar,
að litast um í rústum eftir jarð-
skjálfta. Svar mitt er hins vegar
að ekki sé viðlit að lýsa ástandinu.
Jafnvel Islendinga órar ekki fyrir
að afleiðingar jarðskjálfta geti verið
með þeim hætti sem varð í til dæm-
is Spítak. Myndimar tala auðvitað
sínu máli og satt er að sjón er sögu
ríkari.
Árið 1988 á vafalaust eftir að
lifa í minnum Armena ekki síður
en árið 1915 (sjá fyrri grein). Við
skulum gera okkur grein fyrir því
að náttúruhamfarimar kostuðu um
60 þúsund Armena lífið, það eru
ef til vill um 2% af armensku þjóð-
inni (í Sovétríkjunum). Á íslenskan
mælikvarða. væri þetta svipað og
að 5 þúsund manns færust hér á
landi í náttúmhamfömm. En fyrir
utan hinar hörmulegu afleiðingar
jarðskjálftans er athyglisvert að
virða fyrir sér umfjöllun sovéskra
fjölmiðla um atburðinn og viðbrögð
þarlendra stjómvalda.
Árið 1948 varð öflugur jarð-
skjálfti í Ashkhabad, höfuðborg
sovétlýðveldisins Túrkmenístan í
Asíuhluta Sovétríkjanna. Þá fómst,
að því að talið er, milli 40 og 60
þúsund manns. Fjölmiðlar nefndu
varla þær hamfarir og Stalín lét
ekki svo mikið að geta þeirra,
hvorki fyrr né síðar. Annar öflugur
jarðskjálfti jafnaði milljónaborgina
Tashkent í Úzbekistan við jörðu
árið 1966. Þeirra hamfara var ekki
getið í flölmiðlum með öðmm hætti
en þeim, að samúðarskeyti Leonids
Bréznevs flokksleiðtoga til þeirra,
sem um sárt áttu að binda, var birt
í dagblöðum — þremur mánuðum
eftir jarðskjálftann. Enginn hefur
enn fengið nokkrar upplýsingar um
flölda látinna eða slasaðra í þeim
hamfömm. Nú er öldin hins vegar
önnur. Sjónvarp og hljóðvarp sögðu
samdægurs frá jarðskjálftanum í
norðurhluta Armeníu og öll dagblöð
strax daginn eftir. Umfang eyði-
leggingarinnar var að sjálfsögðu
ekki ljóst frá fyrstu stundu enda
samgöngur erfiðar og allt símasam-
band rofíð við hamfarasvæðið. Það
vom fyrst og fremst tvö atriði sem
gáfu skýrt til kynna að tjón, bæði
á mönnum og mannvirkjum væri
gífurlegt. í .fyrsta lagi þegar
Moskvuútvarpið tilkynnti að stjóm-
málaráð Kommúnistaflokksins
hefði skipað sérstaka neyðamefnd
til að hafa með höndum alla sam-
hæfíngu viðkomandi björgunar-
starfínu og að formaður nefndar-
innar væri sjálfur forsætisráðherr-
ann og einn af valdamestu mönnum
í Kreml, Nikolaj I. Ryzhkov. í öðm
lagi þegar Edúard Shevardnadze,
utanríkisráðherra Sovétríkjanna,
skýrði fréttamönnum frá því í New
York að Mikhail Gorbatsjov hefði
ákveðið að fresta heimsókn sinni
til Kúbu og Bretlands og halda
þegar í stað til Armeníu. Þessi tvö
atriði vom óumdeilanlega merki
þess að umfang hamfaranna væri
með allra mesta móti. Fyrir nokkr-
um árum hefðu viðbrögð af þessu
tagi af hálfu stjómvalda verið
óhugsandi. I meira en tvær vikur
eftir jarðskjálftann var hann helsta
fréttáefni fjölmiðla í Sovétríkjunum
og talsmenn stjórnvalda héldu
reglulega blaðamannafundi til að
skýra frá gangi björgunarstarfsins,
tölum um látna og slasaða o.s.frv.
Ekki var nóg með að náttúmham-
farirnar hefðu verið fyrirferðar-
miklar í fjölmiðlum — skýrt var ítar-
T

íþróttaleikvangurinn í
Spítak. Þar var komið fyrir
líkkistum, en einnig voru
þar höfuðstöðvar Rauða
krossins.
Kornverksmiðjan, einn
stærsti vinnustaður í
Spítak.