Morgunblaðið - 13.04.1989, Blaðsíða 18

MÖRGMfe'LAÐIÐ FIMMTUDÁGUR 13. APRÍL 1989
tt
Efling iðnaðar og íríverslun:
Tengsl Islands
við umheiminn
eftír Jón Sigurðsson
Morgunblaðið birtir hér fyrri hluta ræðu þeirrar, sem Jón
Sigurðsson, viðskipta- og iðnaðarráðherra, flutti á ársþingi
iðnrekenda hinn 16. mars sl.:
„Ég er sannfærður um að aukið frjálsræði í viðskiptum með
Qármagn og fjármálaþjónustu mflli íslands og annarra landa
getur einnig, ef rétt er áhaldið, stuðlað að aukningu þjóðar-
tekna hér í framtíðinni. Ég tel að sá greinarmunur sem
mörgum er tamt að gera á viðskiptum með vörur og þjón-
ustu annars vegar og með Qármagn hins vegar standist
ekki þegar nánar er skyggnst í eðli máls. Og ég sé ekki að
í aukinni fríverslun með Qármagn og Qármálaþjónustu fe-
list verulegar hættur fyrir íslenskt efnahagslíf, hvað þá
efiiahagslegt sjálfstæði þjóðarinnar."
Mér er það mikið ánægjuefni að
fá þetta tækifæri til að ávarpa full-
trúa iðnaðarins á þessu ársþingi
Félags íslenskra iðnrekenda í fyrsta
sinn í starfí iðnaðarráðherra.
Viðburðaríkir tímar
Við lifum nú viðburðaríka tíma
jafnt innan lands sem utan. Hér er
ég ekki eingöngu að vísa til atburða
líðandi stundar heldur ekki siður til
meiri háttar þjóðfélagsbreytinga
sem orðið hafa á undanfömum
árum og flest bendir til að halda
muni áfram það sem eftir lifír aldar-
innar. Mér fínnst það vera samnefn-
ári fyrir þessa þróun að íslenskt
samfélag er sífellt að verða opnara
jafnt út á við sem inn á við. Inn á
við kemur þetta meðal annars fram
í fráhvarfí frá miðstýringu til vald-
dreifíngar í viðskiptum einstaklinga
og fyrirtækja og út á við í auknum
skiptum við aðrar þjóðir, auknum
ferðum íslendinga til annarra landa
og auknu fijálsræði varðandi við-
skipti með vörar, þjónustu og fjár-
magn við aðrar þjóðir.
Sviptingar í dægurmálum geta
flýtt eða tafíð þessa þróun um
stundarsakir en þær ráða litlu um
höfuðáttina sem hún stefnir í því
sú afstöðubreyting sem að baki býr
ristir djúpt í vitund þjóðarinnar og
er byggð á beinni reynslu fjöldans
af skiptum við aðrar þjóðir bæði
heima og erlendis en ekki þurrum
kennisetningum um ágæti friversl-
unar.
Þessi þróun er hluti af þjóðfélags-
breytingum sem snerta næstum alla
heimsbyggðina þótt í misríkum
mæli sé. Það er ekki einungis á
Vesturlöndum sem stefna frelsis í
NORRÆNI Sumarháskólinn á
íslandi mun gangast fyrir
nokkrum fundum á næstu vikum
um nýjar aðstæður í samskipt-
um Evrópuríkja og stöðu íslands
gagnvart þeim. Flutt verða
fræðsluerindi og almennar um-
ræður verða.
í frétt frá íslandsdeild Norræna
Sumarháskólans segir meðal ann-
ars: „Ekki er hægt að einskorða
íslenska Evrópuumræðu við þá
spumingu hvemig ísland nær sem
bestum viðskiptasamningum við
Evrópubandalagið. Líka verður að
spyija um vinnumarkað, félagsleg
réttindi, umhverfisvernd, vinnu-
vemd, menntun og fjölmörg önnur
félagsleg atriði sem öll em háð
hinum efnahagslegu tengslum."
viðskiptum hefur orðið ofan á und-
anfarin ár. Hún hefur ekki síður
gert það í ýmsum ríkjum sem kenna
sig við kommúnisma. Ég nefni hér
aðeins Sovétríkin og Kína sem
dæmi. Auðvitað er langt í land að
í þessum ríkjum hafí verið komið á
markaðshagkerfí að vestrænni fyr-
irmynd en þróunin stefnir ótvírætt
í þá átt.
Við íslendingar eigum margt
ógert í þessum efnum. En það em
ekki skyndiverkefni sem verða leyst
á einni nóttu.
Tengsl f slands við
umheiminn
Það er fjölmargt sem mig langar
til að gera hér að umtalsefni og ég
verð bví að stikla á stóm. Fyrst
langar mig að víkja nokkmm orðum
að þróun atvinnu- og efnahagsmála
að undanfömu og horfunum á
næstunni. Þá mun ég fjalla um
mikilvægi iðnaðarins í þjóðarbú-
skapnum og jafnframt nefna nokkr-
ar nýjungar sem em á döfinni þar
á meðal rannsókna- og þróunará-
ætlun í þágu iðnaðarins og endur-
vinnslu á úrgangsefnum. Næst ætla
ég að fara nokkmm orðum um at-
hugun þá sem nú fer fram á hag-
kvæmni þess að byggja og reka
nýtt álver hér á landi. Þar á eftir
mun ég snúa mér að því sem er
mál málanna um þessar mundir en
það em þær breytingar sem em að
verða á viðskiptaháttum í Evrópu
með sameiginlegum heimamarkaði
Evrópubandalagsins og þýðingu
þessara breytinga fyrir Islendinga.
Þetta kann að virðast sundurleit
atriðaskrá en samnefnarinn er þó
skýr: Tengsl íslands við um-
heiminn.
Fundimir verða í Norræna hús-
inu, sá fyrsti þann 15. þessa mán-
aðar klukkan 14. Hann ber yfir-
skriftina „Staða íslands gagnvart
Evrópubandalaginu við tilkomu
innri markaðar." MálsheQendur
verða Yngvi Öm Kristinsson hag-
fræðingur hjá Seðlabanka, Ari
Skúlason hagfræðingur ASÍ og
Kristján Jóhannsson VSÍ. Annar
fundurinn verður 30. apríl og ber
yfirskriftina „Horfur í alþjóða-
stjómmálum. Hvert þróast hernað-
arbandalögin?" Málshefjendur
verða Árni Bergmann og Vigfús
Geirdal. Þriðji fundurinn verður
20. maí um þjóðemishyggju og
Evrópuhyggju. Meðal málshefj-
enda verður Gunnar Karlsson
sagnfræðingur.
Ástand og horfur í
efiiahagsmálum
Það urðu mikil umskipti í þróun
efnahagsmála á síðasta ári. Þjóðar-
telqur drógust saman um 1Yi% en
höfðu aukist um 1014% árið 1987.
Umskiptin urðu enn meiri þegar lit-
ið er til þjóðarútgjaldanna. Þau juk-
ust um 16% árið 1987 en drógust
hins vegar saman um 1% í fyrra.
Spár um þjóðarhag á þessu ári gera
ráð fyrir enn frekari samdrætti
þjóðartekna og þjóðarútgjalda.
Þessi umskipti — sem rekja má til
minnkandi sjávarafla, lækkandi
verðlags á útflutningsafurðum og
síðast en ekki síst til þess að þjóðar-
útgjöld fóm úr böndunum árið 1987
— hafa í för með sér mikinn aðlög-
unarvanda fyrir þjóðarbúið. Höfuð-
verkefnið í stjóm efnahagsmála við
þessar aðstæður er að koma í veg
fyrir atvinnuleysi með því að treysta
rekstrargmndvöll atvinnufyrir-
tækja en halda jafnframt aftur af
verðbólgu og viðskiptahalla. Þessi
markmið stangast auðvitað því mið-
ur á að ýmsu leyti. Ef þau gerðu
það ekki væri lítill vandi í land-
stjórninni.
Bætt rekstrarskilyrði
Þegar ríkisstjómin tók við á
síðastliðnu hausti stóðu mörg fyrir-
tæki í útflutnings- og samkeppnis-
greinum höllum fæti. Aðgerðir
ríkisstjórnarinnar undanfama mán-
uði — verð- og launastöðvun, geng-
islækkun krónunnar í nokkmm
fremur litlum þrepum, verðjöfnun-
argreiðslur til frystiiðnaðarins og
aðhald að vaxtaþróun — hafa bætt
rekstrarskilyrði þessara greina til
muna. Þannig hefur raungengi
krónunnar lækkað vemlega frá því
sem það fór hæst á síðari hluta árs
1987 og fyrri hluta árs 1988. Áætl-
að er að á mælikvarða verðlags
verði raungengi krónunnar á fyrsta
ársfjórðungi í ár tæplega 13 %
lægra en það var á fyrsta ársfjórð-
ungi í fyrra og áætlað er að á
mælikvarða launa hafi raungengið
lækkað enn meira á sama tíma eða
um nálægt 15%. Vísitala samkeppn-
isstöðu útflutnings- og samkeppnis-
greina, sem auk breytinga á gengi
og almennu verðlagi eða launum
tekur tillit til breytinga á viðskipta-
kjömm einstakra greina gefur svip-
aða mynd. í heild hefur samkeppn-
isstaða útflutnings- og samkeppnis-
greina batnað á þennan mælikvarða
um 5% frá því hún varð lökust á
síðari hluta árs 1987. Samkeppnis-
staða útflutnings- og samkeppnis-
iðnaðar eingöngu hefur hins vegar
batnað um rúmlega 10%.
Ég er alls ekki að halda því fram
að afkomuskilyrði útflutnings- og
samkeppnisgreina séu almennt orð-
in viðunandi. Það fer til dæmis
ekkert á milli mála hvað iðnaðinn
varðar skiptir mjög í tvö hom varð-
andi afkomuna. Þannig er afkoman
með eindæmum góð í ál- og kísil-
jámframleiðslu en afar slæm í ull-
ar- og fataiðnaði. Þá er einnig ljóst
að nú sverfur að lagmetisiðnaðnum
vegna þeirrar herferðar sem er í
gangi gegn afurðum hans á erlend-
um mörkuðum. En það má ekki
gera lítið úr þeim almenna bata sem
orðið hefur á rekstrarskilyrðum út-
flutnings- og samkeppnisgreina að
undanfömu.
Gengislækkun er ekki
allsherjarlausn
Gengislækkun er engin allsher-
Jón Sigurðsson
gagnvart útlöndum. Við þensluað-
stæður í þjóðarbúskapnum getur
gengislækkun einfaldlega gert illt
verra með því að virka sem eldsmat-
ur á verðbólgubálið. Forsenda þess
að gengislækkun skili tilætluðum
árangri — það er að segja lækkun
á raungenginu — er að dregið hafí
úr eftirspum í hagkerfínu. Þetta
hefur sannast á undanfömum mán-
uðum. Lækkun á gengi krónunnar
í nokkmm tiltölulega litlum þrepum
hefur skilað verulegri lækkun á
raungengi krónunnar eins og ég
hef þegar rakið. Þessi lækkun á
raungenginu ásamt þeim samdrætti
sem varð í innlendri eftirspum á
síðari hluta árs í fyrra hafði í för
með sér að halli á viðskiptum gagn-
vart útlöndum á síðasta ári varð
minni en horfur vom á um mitt ár
eða rétt rúmlega 10 milljarðar
króna sem svarar til um 4% af
landsframleiðslu. Reiknað er með
því að viðskiptahallinn minnkaði á
þessu ári og verði nálægt 9 milljörð-
um króna eða um 314% af lands-
framleiðslu. Þetta er auðvitað of
mikill halli. Það er hins vegar var-
hugavert að ganga lengra en þegar
hefur verið gert í breytingum á
gengi krónunnar því þær skila sér
greiðlega í hækkun á verðlagi og
þar með í auknum þrýstingi á launa-
hækkanir.
Uppsafnaður skuldavandi
Bætt rekstrarskilyrði leysa auð-
vitað ekki uppsafnaðan skulda-
vanda fyrirtælq'a. Til þess þarf önn-
ur úrræði. Atvinnutryggingarsjóður
útflutningsgreina er eitt þeirra.
Verkefni hans er einfaldlega að
lengja lán sem hvíla á fyrirtækjum
sem hafa rekstrargmndvöll þegar
til lengri tíma er litið. Ég vil vekja
athygli á því hér að það em ekki
eingöngu fyrirtæki í sjávarútvegi
sem hafa fengið fyrirgreiðslu hjá
Atvinnutryggingarsjóði, heldur er
þar einnig um að ræða iðnfyrirtæki
sem framleiða til útflutnings. Fjár-
hagsstaða allmargra útflutnings-
fyrirtælq'a er hins vegar svo slæm
að þau munu ekki fá fyrirgreiðslu
hjá Atvinnutryggingarsjóði. Fyrir
þeim liggur ekki annað en að freista
þess að ná nauðarsamningum við
lánardrottna sína eða lenda í gjald-
þroti. í sumum tilvikum mun Hlut-
aQársjóður Byggðastofnunar geta
tekið þátt í endurreisn þeirra fyrir-
tækja sem svo fer um enda hafi
þau úrslitaþýðingu fyrir atvinnulíf
í viðkomandi byggðarlagi eða at-
vinnugrein. En ég vil taka það skýrt
fram að fjármagn og hlutverk Hlut-
afjársjóðs er takmarkað.
Atvinnuástand
Ég sagði áðan að höfuðviðfangs-
efni ríkisstjómarinnar væri að koma
í veg fyrir atvinnuleysi. Þrátt fyrir
hrakspár í upphafi hefur henni tek-
ist það til þessa. I janúarmánuði
vom að jafnaði 3.000 manns á at-
vinnuleysisskrá sem svarar til um
214% af mannaflanum. Þessar tölur
vom nokkm lægri fyrir febrúar-
mánuð eða 2.600 manns á atvinnu-
leysiskrá og um 2% af mannaflan-
um. Auðvitað verður að fara var-
lega í það að draga ályktanir af
þessum atvinnuleysistölum því
þessa mánuði er árstíðabundið at-
vinnuleysi jafnan töluvert. Þá er
jarlausn hvorki á rekstrarvanda
fyrirtælq'a i útflutnings- og sam-
'Réþþnísg'réiriúrh né'á vlðskiþtáfiáná* ‘ * réft' að' hkfáT huga ‘áð gæffáleýsi
Norræni Sumarháskólinn á íslandi:
__ A
Fundaröð um Island
og Evrópubandalagið
og erfítt tíðarfar til sjós og lands á
sinn þátt í atvinnuleysinu sem skráð
hefur verið fyrstu tvo mánuði ársins
— ekki aðeins erfítt efnahags-
ástand. Engu að síður er ljóst að
atvinnuástand er ótraust um þessar
mundir. Þannig bendir atvinnu-
könnun Þjóðhagsstofnunar frá því
í janúarmánuði síðastliðnum til þess
að í heild stefni fyrirtæki fremur
að fækkun starfsfólks en íjölgun. í
þessu felst mikil breyting frá fyrri
atvinnukönnunum sem allt frá árinu
1985, er þær hófust hafa sýnt skort
á vinnuafli þegar á heildina er litið.
Kj arasamningar
Framundan em kjarasamningar.
Það er ljóst að þjóðhagshorfur gefa
naumast svigrúm til að samið verði
um óbreyttan kaupmátt almennra
launa hvað þá kaupmáttaraukn-
ingu. Ljóst er að í þeim viðræðum
um kjarasamninga sem standa yfír
munu samtök launafólks á almenn-
um vinnumarkaði setja atvinnuör-
yggi á oddinn. Raunsæir launa-
samningar em forsenda þess að það
takist að tryggja atvinnuöryggi og
munu stjómvöld gera sitt til að
þeir náist. Vísitala framfærslu-
kostnaðar hækkaði um rúmlega
24% nú í byijun mars. Þetta em
að sjálfsögðu slæm tíðindi en þau
em ekki fyrirboði um að verðbólga
sé að fara úr böndunum. Það ríkir
þó óneitanlega töluverð óvissa um
verðlagsþróun á næstu missemm.
Við þessar aðstæður þarf að stefna
að því að ná sem fyrst hóflegum
launasamningum en setja jafnframt
í gang athugun á því hvemig hægt
sé að stuðla í senn að atvinnuör-
yggi og aðhaldi að verðhækkunum
og síðast en ekki síst að kjarajöfnun
i þjóðfélaginu.
Mikilvægi iðnaðarins í
þjóðarbúskapnum
Iðnaðurinn er undirstöðugrein í
íslenskum þjóðarbúskap. Við hann
starfa næstum 20 þúsund manns
eða nálægt 15% af mannaflanum í
landinu. Undanfarin ár hefur störf-
um í iðnaði að jafnaði fjölgað um
300—400 á ári. Hlutdeild iðnaðarins
í vergri landsframleiðslu hefur verið
tiltölulega stöðug undanfarinn hálf-
an annan áratug á bilinu 14—17%,
sem auðvitað þýðir að á þessum
tíma hafi vöxtur iðnaðarins nokk-
um veginn haldist í hendur við vöxt
þjóðarbúskaparins. Hlutur iðnaðar-
ins í vömútflutningi landsmanna
var á síðasta ári um 23% og skipt-
ist nokkum veginn jafnt milli stór-
iðju og annarra iðngreina. Þessi
tala segir þó ekki alla söguna um
hlut iðnaðarins í gjaldeyrisöflun
þjóðarinnar því að við hana þarf
að bæta framleiðslu iðnaðarins fyr-
ir innanlandsmarkað sem kemur í
staðinn fyrir innflutning. Þá er það
athyglisvert að iðnaðurinn hefur á
undanfömum ámm gegnt mikil-
vægu hlutverki í uppbyggingu at-
vinnulífs á landsbyggðinni, því
störfum í iðnaði hefur fjölgað meira
þar en á höfuðborgarsvæðinu.
Mikilvægi iðnaðarins fyrir
íslenskt atvinnu- og efnahagslíf er
því ótvirætt. Engu að síður er ljóst
að iðnvöxturinn hefur ekki uppfyllt
vonir bjartsýnustu manna hér á
ámm áður. Á þessu em án efa
margar skýringar. Ég ætla aðeins
að nefna þijár: í fyrsta lagi — og
það sem sennilega skiptir mestu
máli — þá hefur sambúðin við sjáv-
arútveginn ævinlega verið iðnaðin-
um erfið. Ókeypis aðgangur sjávar-
útvegsins að gjöfulum fiskimiðum
umhverfís landið gerir það að verk-
um að samkeppnisstaða hans gagn-
vart öðmm útflutnings- og sam-
keppnisgreinum er ákaflega sterk
þegar vel er að gáð. Þennan að-
stöðumun má rekja til gmndvallar-
skipunar í íslenskum þjóðarbúskap
sem ekki verður breytt í skyndingu.
Ég er hins vegar sannfærður um
það að þegar fram líða stundir verði
aðgangi að takmörkuðum fískstofn-
unum við landið deilt út með ein-
hvers konar sölu á veiðileyfum.
Hins vegar verður óhjákvæmilega
nokkur bið á því að starfsskilyrði
atvinnugreina jafnist á þann hátt.
í öðm lagi má telja fullvíst að smæð
íslenskra iðnfyrirtækja og ekki
síður smæð markaðarins sem þau
háfa óhéftán áðgáng áð hafi hamlað