Morgunblaðið - 22.10.1989, Qupperneq 14

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 22. OKTQBER
ÞUMALPUTTARE
Björn Bjarnason skrifar um þau sérréttindi
að geta keypt áfengi á kostnaðarverði
ið yfirheyrslu fyrir bæjarþingi
Reykjavíkur sagðist Magnús Thor-
oddsen hafa fylgt þeirri þumalputta-
reglu á meðan hann var forseti
Hæstaréttar að kaupa áfengi á sér-
kjörum fyrir þau skattfrjálsu laun,
sem hann fékk fyrir að gegna störf-
um handhafa forsetavalds í Qarveru Vigdísar
Finnbogadóttur forseta íslands. Á tæpum
tveimur ánim keypti hann 2.160 flöskur af
áfengi á kostnaðarverði og fyrir það var
honum vikið úr embætti hæstaréttardómara
2. desember 1988. Þrír dómarar í bæjarþingi
Reykjavíkur komust að þeirri niðurstöðu, að
Halldór Ásgrímsson, þáverandi dómsmála-
ráðherra, hefði brotið gegn stjórnarskránni
með því að reka Magnús með þeim hætti sem
það var gert. Hins vegar töldu dómararnir
að með þessum áfengiskaupum hefði Magnús
„rýrt svo mjög álit sitt siðferðislega að hann
megi ekki lengur gegna dómaraembætti",
eins og þeir orðuðu það. Þumalputtareglan
var ekki talin rúmast innan reglnanna um
kaup á áfengi á sérkjörum. Á þessar reglur
reyndi aftur nýlega, þegar athygli beindist
að því, að Jón Baldvin Hannibalsson þáver-
andi fjármálaráðherra hafði látið ríkissjóð
greiða áfengi á sérkjörum vegna afmælis
Ingólfs Margeirssonar, ritsljóra Alþýðublaðs-
ins, fyrri hluta árs 1988. Hvaða reglur giltu
um áfengiskaup á sérkjörum á þessum tíma?
Eitt er víst, að önnur regla og rýmri gilti
um Magnús Thoroddsen en Jón Baldvin
Hannibalsson og hitt er einnig víst, að engar
reglur heimila áfengiskaup á kostnað ríkisins
fyrir mcnn úti í bæ.
Skúli Guðmundsson, þing-
maður Framsóknar-
flokksins, barðist á árum
áður hart fyrir því með
öðrum þingmönnum, með-
al annarra Pétri Ottesen,
þingmanni Sjálfstæðis-
flokksins, og Hannibal
Valdimarssyni, þingmanni Alþýðu-
flokksins, að sérréttindi til áfengis-
kaupa yrðu afriumin. Voru fluttar
tillögur til þingsályktana um málið
og gerðar tillögur til breytinga á fjár-
lögum. Meirihluti þingmanna var
alltaf andvígur afnámi sérréttind-
anna. Athugun á þingtíðindum hefur
ekki leitt í ljós, að þar komi fram,
hveijir nutu þessara réttinda. Hinn
23. janúar 1964 rita tveir þingmenn
Framsóknarflokksins, Skúli Guð-
mundsson og Björn Fr. Björnsson,
bréf til Afengis- dg tóbaksverslunar
ríkisins (ÁTVR) og spyija, hveijir
geti fengið áfengi á „kostnaðar-
verði“. ATVR svarar 12. febrúar
1964 í samráði við fjármálaráðuneyt-
ið og í bréfinu segir meðal annars:
„Þeir íslenskir aðilar búsettir hér
á landi er fá áfengi keypt hjá oss á
kostnaðarverði eru þessir:
Forseti íslands, handhafar for-
setavalds, ríkisstjóm, ráðherrar,
ráðuneytin, Alþingi, Forseti Samein-
aðs Alþingis, Áfengis- og tóbaks-
verslun ríkisins, forstjóri Áfengis- og
tóbaksverslunar ríkisins, Eimskipa-
félag íslands, Ríkisskip [einungis
selt í siglingum milli landa], Fríhöfn-
in á Keflavíkurflugvelli...
Tekið skal fram, að handhafar
forsetavalds hafa aðeins rétt til slíkra
áfengiskaupa þann tíma, sem for-
setavaldið er í þeirra höndurn."
Á fundi ríkisstjórnar 14. október
1971 var samþykkt að tillögu fjár-
málaráðherra að þrengja skipan
þessa á þennan veg:
„1. Fríðindi þau j/ið innkaup
áfengis og tóbaks, til einkanota, er
ráðherrar og forsetar Alþingis hafa
notið skulu afnumin.
2. Við innkaup áfengis og tóbaks
vegna boða, sem ráðherra heldur í
embættisnafni, skulu þó haldast
sömu reglur og verið hafa, enda
annist hlutaðeigandi ráðuneyti um-
rædd innkaup."
Þessar reglur giltu um þá Magnús
Thoroddsen og Jón Baldvin Hanni-
balsson á árinu 1988, þar til ríkis-
stjórn Steingríms Hermannssonar
breytti reglunum eftir að umræður
urðu um áfengiskaup Magnúsar.
Hinar nýju reglur snerta ekki við-
fangsefni þessarar greinar.
Vandmeðfarin forréttindi
íslendingar hafa löngum verið við-
kvæmir fyrir öllu er lýtur að sérrétt-
indum. I stjórnarskránni segir, að
sérréttindi bundin við aðal, nafn-
bætur og lögtign megi eigi taka í
lög. Þegar rætt er um rétt háttsettra
embættismanna til að kaupa áfengi
á sérkjörum finnst kannski ýmsum,
að þessi grein stjórnarskrárinnar eigi
við. Reglurnar um áfengiskaup eru
af öðrúm toga og nægir þar að vitna
til orða sem Skúli Guðmundsson lét
falla í umræðum um þær á Alþingi
1964, þegar hann minntist þess, að
fyrr á árum hefði reglan verið rök-
studd með því að íslenskir ráðherrar
höfðu lengi fremur lág laun miðað
við ýmsa aðra menn í þjóðfélaginu.
Hefur þetta einnig átt við aðra er
nutu fríðindanna samkvæmt bréfinu
frá 1964. Þetta var launauppbót og
kom í stað risnufjár, sem forseti
Hæstaréttar fær ekki greitt enn þann
dag í dag. Ekki hefur verið litið á
það sem brot á stjórnarskránni, að
forseti íslands er undanþeginn öllum
opinberum gjöldum og sköttum eða
þingmenn fái farsíma í bílana sína á
kostnað ríksins, svo að óskyld dæmi
séu tekin.
Viðkvæmni manna fyrir sérrétt-
indum kemur glöggt fram þegar yfir-
heyrslurnar í málinu gegn Magnúsi
Thoroddsen eru lesnar. Þegar Jón
Steinar Gunnlaugsson, lögmaður
Magnúsar, reynir að fá það upplýst,
hvernig framkvæmd á reglunum um
áfengiskaup á kostnaðarverði hefur
verið háttað, fara stjórnmálamenn
og embættismenn undan í flæmingi.
Ólafur Ragnar Grímsson fjármála-
ráðherra segir í yfirheyrslu ráðu-
neyti sitt „reiðubúið til að vinna að
upplýsingaöflun í samræmi við það
sem rétturinn teldi nauðsynlegt, ekki
eingöngu lögmaður Magnúsar Thor-
oddsen, heldur rétturinn sem heild“.
Hann vildi sem sagt ekki leggja fram
annað en það sem dómarar teldu
nauðsynlegt. Þrátt fyrir áskorun til
dómsmálaráðherra um að upplýsa
um framkvæmd reglnanna gat lög-
maður Magnúsar ekki rofið þagnar-
og embættismúrinn fyrr en hann
lagði fram gögn um úttektir áfengis,
er hann hafði fengið eftir krókaleið-
um.
í dómi bæjarþings segir meðal
annars um reglurnar:
„Óupplýst er með hvaða hætti þær
reglur um áfengiskaup á sérverði
sem um er deilt í málinu voru sett-
ar. Ekki er upplýst að þær hafi ver-
ið settar á grundvelli sérstakra laga-
heimilda, en helst að sjá að þær
hafi komið til fyrir ákvarðanir fjár-
málaráðuneytisins og séu því stjórn-
valdsákvörðun. Þá verður ekki séð
að reglurnar hafi verið birtar eða
kynntar á annan hátt. Engu að síður
verður að telja að reglurnar hafi
haft það gildi að þeir sem fengu
keypt áfengi á sérkjörum í skjóli
þeirra hafi haft til þess heimild enda
væri áfengiskaupunum haldið innan
réttra marka. Telja verður í ljós leitt
af gögnum málsins, þ. á m. fram-
burði vitna, að framangreindar regl-
ur hafi verið þess efnis og þannig
framkvæmdar um langt árabil, að
þeim sem þær náðu til hafi verið
heimil kaup áfengis til einkanota, þ.
á m. handhöfum forsetavalds. Hér
ber þess sérstaklega að geta að ríkis-
stjórn íslands ákvað árið 1971 að
heimild ráðherra og forseta Alþingis
til kaupa áfengis á sérkjörum til
einkanota skyldi afnumin, en engin
breyting var gerð á reglunum að því
er varðaði handhafa forsetavalds og
aðra þá- er þær tóku til.
í reglunum var ekki að finna
ákveðin takmörk á því magni sem
samkvæmt þeim var heimilt að
kaupa, en þrátt fyrir það verður að
líta svo á að þeir sem reglurnar náðu
til hafi ekki getað nýtt heimildir þess-
ar takmarkalaust.
Hér er um forréttindi að ræða sem
fáir njóta og slík forréttindi hljóta
ætíð að vera vandmeðfarin. Þeim
sem þeirra nutu bar að gæta hófsemi
og velsæmis og hafa í huga virðingu
þeirra stofnana ríkisins sem þeir
voru í forsvari fyrir. Ekki verður
talið að við nákvæmarí viðmiðunar-
mörk hafi verið að styðjast og ekki
var þess að vænta að starfsmenn
Afengis- og tóbaksverslunar ríkisins
gætu leiðbeint í þessu efni, eins og
stefndi [þ.e. Magnús Thoroddsen]
virðist hafa reitt sig á.
Stefndi keypti 720 flöskur af
áfengi árið 1987 og 1.440 flöskur
árið 1988 eða samtals 2.160 flöskur.
Fyrir það greiddi hann kr. 357.438,-,
en verð á sama magni í verslunum
Áfengis- og tóbaksverslunar ríkisins
var kr. 2.934.780,- og erþví mismun-
urinn kr. 2.577.342,- eða kr.
112.058,- fyrir hvern mánuð er
stefridi var forseti Hæstaréttar.
í ljósi þess sem að framan er rak-
ið verður að telja að áfengiskaup
stefnda hafi farið langt fram úr því
sem hæfilegt gat talist og samboðið
virðingu hans sem forseta Hæsta-
réttar og eins af handhöfum forseta-
valds.
Telja verður að stefndi hafi með
þessum áfengiskaupum rýrt svo
mjög álit sitt siðferðilega að hann
megi ekki lengur gegna dómaraemb-
ætti.
Samkvæmt þessari niðurstöðu ber
að víkja stefnda úr embætti dómara
við Hæstarétt Islands."
Dómararnir þrír: Friðgeir Björns-
son, Eggert Óskarsson og Steingrím-
ur Gautur Kristjánsson telja sem sé
að Magnús Thoroddsen hafi haft
heimild til að kaupa vín á sérkjörum
en ekki jafn margar flöskur og raun
ber vitni. Þeir segja hins vegar ekki
við hvað margar flöskur eigi að setja
mörkin með tilliti til hófsemi, vel-
sæmis og virðingar stofnana ríkisins.
Dómurinn byggist á siðferðislegú
mati. Vegna orðalagsins í dóminum
um leiðbeiningar frá starfsmönnum
ÁTVIÍ er rétt að minnast þess, að
það var einmitt innan ÁTVR sem
starfsmenn töldu ástæðu til að