Morgunblaðið - 06.05.1990, Blaðsíða 2

2 D
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 6. MAI 1990
n-'.-ri n tf-i
VARDRAUMURAÐ
VERAMEÐDÁTA?
Mannfall, ástand ogmargvísleg áhrif
á daglegt lífíslendinga
Atvinnuleysi hvarf. Hið breska
hernámslið og síðar hið bandaríska
setulið réð fjölda manns í vinnu. í
maí 1940 voru 460 atvinnulausir í
Reykjavík, um haustið eru þeir 100
en engir á árunum 1941-42.
Samhliða þessu jókst dýrtíðin,
verðbólgan svokallaða. Á árunum
1940-43 var hún á bilinu 25-30%
En rétt er að benda á að hækkun
á vöruverði má einnig telja áhrif
frá ófriðnum? ekki síður en frá
hernáminu. Vísitala framfærslu-
kostnaðar fór strax hækkandi í
stríðsbyrjun. — En hernámið hafði
þensluáhrif og með því varð einnig
vart ýmiss sem einkennt hefur
ólíkir menningarheimar mætast
verður þó oft vart við ákveðna við-
leitni til að prófa eða aðlaga, —
jafnvel apa eftir ákveðna hluti. T.d.
hafa verið sagðar sögur af athyglis-
verðum tilraunum matreiðslu-
manna „breska hermannaeldhúss-
ins“ til að steikja hvíta farsið
íslenska; skyr. En skyrneysla festi
ekki rætur meðal Engilsaxa í það
sinnið. Islendingar tóku ekki ást-
fóstri við þjóðarréttinn breska „fish
and chips“ þótt þeir framreiddu
hann fyrir hernámsliðið. — Eina
matvöru má þó nefna sem þeir hófu
framleiðslu á og virðist nú hafa náð
að festa rætur í íslenskri þjóðmenn-
eftir Pól Lúðvík Einorsson
ÞÞAÐ REYNIST MÖRGUM erfitt að segja frá árunum
og áratugunum fyrir 1940. „Þetta voru aðrir tímar“
er viðkvæðið. Með hernáminu breyttist flest. Nýir
lífshættir og verðmætamat komu til sögunnar á flestum
ef ekki öllum sviðum. E.t.v. má segja að þessi árin hafi
verið fæðingarhríðir þess þjóðfélags sem við þekkjum í dag.
UPPTALNING á öllum breyting-
um er vonlaust verk því þær taka
til flestra atriðisorða í þokkalegum
orðabókum. Hér verður því stiklað
á stóru. Kannski má segja að áhrif-
in af styijaldarátökum á þjóðlífið
hafi verið af þrennum toga. I fyrsta
lagi bein áhrif, sjómenn komu ekki
heim úr túrnum, loftvarnaæfíngar
voru haldnar, vegfarendur voru
stöðvaðir á ákveðnum stöðum, sum-
ar vörur voru skammtaðar o.s.frv.
í öðru lagi setti það sinn svip á
mannlífíð að tugþúsundir erlendra
hermanna lifðu og störfuðu innan
um og meðal íslenskra borgara,
deildu t.d. með þeim borði — og
stundum sæng. í þriðja lagi verður
að nefna þau áhrif sem útlending-
arnir höfðu á atvinnuhætti, neysiu-
venjur og hugsanahátt landsmanna.
Rétt þykir að benda á, að margar
þær breytingar á íslensku þjóðlífí
sem mönnum þykir mest til um í
dag, má ekki síður rekja til núver-
andi bandamanna í vestri; Banda-
ríkjamanna.
Lífshætta
Talið er að 225 íslendingar hafi
látist eða fallið af styijaldarorsök-
um. Miðað við mannfjölda í dag
jafngildir sú blóðfórn brottfalli
460-470 einstaklinga. Þess má geta
að miðað við höfðatölureglu er þetta
mannfall sambærilegt við fórnir
margra ófriðarþjóða, t.d. Banda-
ríkjamanna.
Ekki verður annað sagt en fljót-
lega hafí verið hugað að loftvöm-
um. Agnar Kofoed-Hansen þáver-
andi lögreglustjóri í Reykjavík
greinir frá því í samtalsbók með
rithöfundinum Jóhannesi Helga, að
strax á öðrum degi hemámsins
hafi loftvamanefnd verið komið á
laggirnar. Fundargerðir nefndar-
innar bera því vitni, að marga hluti
skorti til að veijast sprengjuregni.
Nefndin starfaði ötullega en ugg-
laust hlítur það að hafa verið nefnd-
armönnum til nokkurrar mæðu að
bæjarbúar sumir hveijir tóku hætt-
una og almannavarnirnar ekki mjög
alvarlega. Kl. 23.00 hinn 16. maí
1940 voru gefin loftvarnamerki í
fyrsta sinn í höfuðstaðnum, Reyk-
víkingar. Loftvarnaæfíngar þóttu
að flestra dómi takast þokkalega
þótt nokkrir ágallar kæmu í ljós.
Þess verður að geta að þýskar
sprengiflugvélar hefðu aðeins getað
borið takmarkaðan sprengjufjölda
en helsta ógnin fólst í léttum
íkveikjusprengjum. Otti lands-
manna við eldregn var þó ekki
meiri en svo að þeir mótmæltu harð-
lega þegar tilkynnt var að frá og
með 15. ágúst skyldi Reykjavík
verða myrkvaður bær og að sumra
dómi nokkuð dauflegur; starfsemi
veitingahúsa, dansstaða, kvik-
mynda- og leiksýninga skyldi lokið
fyrir 10 á kvöldin. Ekki varð af
þessum áformum.
Ástand
Heimildir benda til að fjör hafi
færst í skemmtanalíf landsmanna
á stríðsárunum. Margir töldu og
telja að siðferði og velsæmi lands-
manna hafi hrakað. Mat á slíku er
ákaflega huglægt og viðkvæmt.
Bæði þá og síðar hafa ýmsir dómar
fallið og orðaskeyti flogið, m.a. um
hórdóm, vændi, hræsni, fordóma
gagnvart konum o.s.frv. Þessi hlið
hernáms- og styijaldaráranna hefur
þó ávallt.verið landsmönnum mjög
hugstæð í ljóði, ræðu og riti. Ætti
að nægja í því sambandi að minna
á textann alkunna „Það er draumur
að vera með . . .“, ennfremur má
geta þess, á síðasta jólabókamark-
aði var rit um „Ástandið“. Blaða-
grein um skemmtanalíf og kynferð-
ismál hlyti að verða úrdráttur sem
á engan hátt fullnægði fýsn leseilda
— eftir fræðslu; því er látið nægja
að benda á, að á ófriðartímum eykst
hættan stórlega á lausungarlifnaði
og gjarnan verður erfíðara að koma
við viðhlítandi heilbrigðiseftirliti.
Hannes Guðmundsson læknir skrif-
aði að stríðinu loknu ítarlega grein
um kynsjúkdóma á íslandi, þar
kemur m.a. fram sárasótt Syphilis
mátti heita sjaldgæfur sjúkdómur á
íslandi fyrir stríð en eftir að stríðið
skall á fór sjúkdómstilfellum ört
fjölgandi.
Árið 1988 voru skráð 8 tilfelli
að þessum heilsubresti.
Þeim sem ekki hafa reynt kemur
trúlega á óvart að lekandi, Gonorr-
hea, var tíður sjúkdómur fyrir
1939 '40 '41 '42 '43 '44 '45
SYPHILIS
á öllu landinu.
ingu. Breska herstjórnin virðist
hafa talið „almennilegt“, þ.e.a.s.
áfengt, ÖI eða bjór nauðsynjavöru
fyrir hermenn sína. Þessi vöruteg-
und var ekki framleidd hér á landi
og til skamms tíma talin sérstak-
lega varhugaverð. Islenska ríkis-
stjórnin og stjórnvöld gáfu þó út
bráðabirgðalög og reglugerð um
heimild og sölu á áfengu öli í
hernámsliðið haustið 1940. í janúar
árið eftir rann mjöðurinn niður
kverkar hermanna. Drykkur þessi
varð kunnur undir vöruheitinu
„Pólar-Ale“ en þess má geta að
hvítabjörn (Pólar-bear) var merki
hernámsliðsins. Drykkur þessi var
ekki ætlaður íslendingum til neyslu
en nokkurt magn mun þó hafa kom-
ist í hendur og inn fyrir varir lands-
manna. Ölgerðin Egill Skallagríms-
son framleiddi þennan drykk og að
sögn forráðamanna fyrirtækisins
hafa bruggmeistarar þess þróað
þennan drykk — þó með hléum
vegna lagasetninga stjórnvalda. I
dag er hann kunnur undir vöruheit-
inu „Pólar-bjór“ og er hann heimíll
íslendingum til neyslu. Það má því
segja að hernámið hafi haft nokkur
áhrif á íslenska bjór- og ölneyslu,
— þótt síðbúin sé. ■
Heimildir: Tómas Þór Tómasson. Heims-
styrjaldarárin á íslandi 1939-45.1-II. Gunn-
ar M. Magnúss. Virkið í norðri. I-III. Jakob
F. Ásgeirsson. Þjóð í hafti. Jóhannes Helgi.
Lögreglustjóri á stríðsárunum. Minningar
Agnars Kofoed-Htmsens.
Loftvarnabyrgi voru hiaðin úr sandpokum.
Ljósmynd/Svavar Hjaltested
íslenskt öi en ekki
fyrir innfæddá.
heimsstyijöldina en heilbrigðis-
skýrslur sýna að tilfellum fór fækk-
andi á fyrstu árum styijaldarinnar
en svo fór þeim fjölgandi á nýjan
leik.
Á árinu 1988 voru samkvæmt
heilbrigðisskýrslum skráð 247 til-
felli.
Hannes læknir telur að fækkun
tilfella hafí varla verið jafnmikil og
skýrslurnar gefí tilefni til að ætla.
í bytjun stríðsins hófst notkun
súlfalyfja til vamar þessum voða.
Fjöldi skipa fengu lyf þessi til um-
500
400
300
200
100
1939 '40 '41 ’42 '43 '44 '45
GONORRHEA (lekqndi)
d ö/lu landinu.
íða ög sjúklingar notuðu þau
jarnan án þess að leita læknis.
íðar þegar reynslan sýndi að lyf
essi voru ekki einhlít leituðu marg-
• til læknis. íslensk og erlend heil-
rigðisyfirvöld höfðu góða sam-
innu til að veijast þessum vágest-
m. Þess má geta að fyrir milli-
öngu forstjóra lyfjaverslunar ríkis-
is og velvild amerískra heilbrigðis-
fírvalda fékk ísland fyrst allra
lorðurlanda penicilin til almennra
ota við kynsjúkdómum.
Ein er sú breyting sem allir góð-
• menn hljóta að telja til bóta.
íslenska hagstjórn og efnahagsmál
s.s. „víxlhækkun kaupgjalds og
verðlags", „órói á vinnumarkaði“,
„stórauknar niðurgreiðslur", „verð-
stöðvun".
Svart og sykurlaust
Fylgifískur ófriðar er gjarnan
þrálátur skortur á þeim vömm sem
ekki eru taldar bráðnauðsynlegar
til hernaðarþarfa. Reyndar voru
þegar fyrir stríð uppi gagnrýnis-
raddir um gjaldeyriseyðslu íslend-
inga í margháttaðan óþarfa. Strax
haustið 1939 voru gerðar ófriðar-
ráðstafanir og ákveðnar vöruteg-
undir skammtaðar s.s. brauð, korn-
vara; sykur og kaffí. Fljótlega voru
landbúnaðarafurðir einnig skammt-
aðar. Haustið 1940 hófst einnig
skömmtun á áfengi. — E.t.v. lágu
heilsufræðilegar ástæður að baki,
ekki síður en fyrirsjáanlegur skort-
ur á þessari neysluvöru.
Menn fengu sérstaka skömmtun-
arseðla sem þeir afhentu í verslun-
um en kaupmenn afhentu þá aftur
til skömmtunarskrifstofunnar. Bak-
arar fengu t.d. ekki hveiti afhent
nema gegn skilum á skömmtunar-
miðum og var hveitimagnið háð
miðafjöldanum. Þeim var gert að
telja þá samviskusamlega en
skömmtunarskrifstofan sannreyndi
talninguna með því að vigta
pappírshauginn.
Flestum þótti sykur og kaffi
naumt skammtað. „Svart og sykur-
laust“ varð neysluform aðhalds-
samra kaffiunnenda. Þess má geta
að árið 1942 var kaffiskammturinn
500 grömm á mánuði fyrir hvern
fullorðinn. Þótt landsmenn hafi
fundið fyrir vöruskorti þá vakti úr-
valið í verslun oft undrun og jafn-
vel öfund útlendinga. Það má segja
að landsmenn hafí ekki liðið skort
á stríðsárunum en vöruskortur gat
valdið óþægindum.
Hver þjóð á sín sérkenni í mat-
ar- og neysluvenjum og gætir þar
oft nokkurrar íhaldssemi. Þegar