Morgunblaðið - 06.05.1990, Blaðsíða 9

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 6. MAÍ 1990
í> 9
kafbátsins í Bergen i stað annars
manns, hafi ætlað að skjóta á eftir
flugvélinni en þeir hafa líklega ekki
náð að festa þar til gerð belti sín
við loftvarnarbyssuna. Þá tók út
og drukknuðu þeir þar. Við spreng-
inguna kom töluverð slagsíða á
bátinn. Skömmu síðar kvað við önn-
ur sprenging. Djúpsprengja hafði
fallið á þilfar kafbátsins og köstuðu
hásetarnir henni fyrir borð. Hún
sprakk undir bátnum og gerði mun
meiri usla en sú fyrri. Þessar djúp-
sprengjur voru þeirrar náttúru að
þær sprungu við vissan sjávarþrýst-
ing. Þessi sprengja reif upp síðurn-
ar á ytri tönkunum og olían lak út,
enda var báturinn drekkhlaðinn.
Það var að sjálfsögðu ekki um ann-
að að ræða en fleygja sprengjunni
af þilfarinu, ef við hefðum kafað
með hana, hefði hún tætt kafbátinn
í sundur. Kafbátar einsog þessi eru
settir saman úr miðhluta, þar sem
eni káetur og vélarrými, og tönkum
meðfram báðum hliðum og ná þeir
bæði fram og aftur fyrir miðhlut-
ann. Það er svo skrýtið að það er
ekki til nein lýsing af bátnum okk-
ar. í stóru riti sem ég á um kaf-
báta er þessarar gerðar kafbáta
Úr fangabúðum í Kanada. Þriðji
og fjórði maður í fremstu röð
f rá vinstri voru í áhöfn U-464.
aðeins lauslega getið. Þarna var
mikið af tækjum og allt var þetta
afar spennandi. Vistarverum var
þannig háttað að fyrir miðjum kaf-
bátnum var stjórnklefinn. Miðskips
voru einnig káetur skipherrans og
helstu yfirmanna, híbýli yfirvél-
stjóra og skipslæknisins. Vistarver-
ur hinna óbreyttu voru hins vegar
fram á en vélarrúmið aftur á.
Áhöfnin hafði mismunandi matstof-
ur eftir þvi hvar menn voru í met-
orðastiganum. Ég var vélamaður
og mitt hlutverk um borð mest fólg-
ið í að dæla eldsneyti á kafbáta.
Við vélamennirnir vorum undir
stjórn yfirvélstjórans. Þrír menn
gengu honum næstir að tign og
undir þeirra stjórn voru 12 undirvél-
stjórar eða smyijarar, 6 á hvorri
vakt. Við gengum 6 tíma vaktir.
Sá sem átti frívakt svaf meðan hinn
sinnti störfum sínum. Hinir
óbreyttu urðu að skiptast á að sofa
í kojum sem voru þijár, hver upp
af annarri. Kojur þessar var hægt
að leggja upp að veggnum þannig
að i-ýmra yrði í káetunum. Þrengsl-
in um borð voru óskapleg. En ég
man samt ekki eftir neinum harka-
legum deilum um borð, frekar sló
í brýnu í landi. Á skipsfjöl eru
menn mjög uppá aðstoð hver ann-
ars komnir og þeir verða þvi að
halda friðinn.
Litið var um tómstundagaman,
enda notuðu menn fritímann mest
til svefns. Ég man ekki eftir neinum
pólitískum umræðum meðal áhafn-
arinnar og pólitískur áróður var
ekki hafður uppi — það var enginn
til þess. Ég var ekki í nasistaflokkn-
um né heldur hinir strákarnir það
ég veit. Ekki held ég heldur að
skipherrann hafi verið í flokknum
né heldur kona hans sem var ná-
skyld Dönitz aðmírál. Hann var
æðsti yfirmaður okkar kafbátasjó-
manna og ég sá hann oft.
Þegar ljóst var að kafbáturinn
okkar var svo mikið laskaður að
hann myndi sökkva var farið að
huga að því að koma áhöfninni út.
Og nú kom yfirmaðurinn sem var
á fimmtugsaldri og í verslunarflot-
anum til skjalanna. Hann tók við
stjórninni og honum var það að
þakka, hversu greiðlega gekk að
koma áhöfninni út úr kafbátnum,
því við urðum að klifra einn og einn
upp stigann og upp í brúna og síðan
niður á dekkið. Hann kom í veg
fýrir að ofsahræðsla gripi um sig
og sinnti um okkur strákana eins
og besti faðir.
Áður en við stigum út fékk hver
og einn pakka í vatnsheldum um-
búðum sem innihélt ýmislegt smá-
legt, þ.m. súkkulaði. Við vorum
klæddir í þessi venjulegu gráu inni-
föt með strigaskó á fótunum. Sum-
ir voru í gráum leðurgöllum og leð-
urstígvélum. Allir vorum við svo í
gráum björgunarvestum. Ég var
með þeim fyrstu sem stigu út og
ég fékk það hlutverk að synda með
línuna frá bátnum til þess að við
færum ekki niður með kjölsoginu.
Og sjórinn var býsna kaldur. Þegar
við vorum allir komnir í sjóinn, þá
opnuðu yfirvélstjórarnir ventlana
og hleyptu sjó inn svo kafbáturinn
sykki. Þetta var gert til þess að
kafbáturinn lenti ekki í óvinahönd-
um, því hann hefði getað haldist
allmiklu lengur ofan sjávar. Eftir
að sjór var kominn í bátinn varð
enn ein sprengingin, líklega út frá
rafhlöðunum. En áður en loft-
skeytamaðurinn yfirgaf kafbátinn
mun hann hafa sent út neyðarkall,
sem reyndar var stranglega bann-
að, þegar herskip átti í hlut. Ekki
veit ég hvort hann gerði þetta sam-
kvæmt skipun eða hvort hann gerði
þetta af sjálfsdáðum. Ég tel líklegt
að fiskiskipið, sem kom okkur til
bjargar, hafi heyrt þetta neyðarkall.
Fiskibáturinn hlýtur að hafa ver-
ið þarna rétt hjá því hann var kom-
inn eftir stutta stund. Tímaskyn
mitt var að vísu bágborið, en við
hefðum ekki getað haldið þetta út
miklu Iengur, við vorum orðnir svo
stjarfir af kulda. Sá sem síðastur
fór frá borði klippti á línuna. Við
vorum einsog vínberjaklasi á floti í
sjónum og héldum allir í línuna, sem
og bjarghringi. Áhöfnin á fiskibátn-
um var fáeinir menn. Þeir urðu að
hífa okkur um borð, þar sem við
gátum hvorki hrært legg né lið
vegna kulda. Þetta var reyndar
enginn barnaleikur fyrir íslending-
ana, því báturinn þeirra var lítil
skel og sjógangur töluverður. Auk
þess máttu þeir líka gæta sín að
lenda ekki í kjölsoginu, þá hefði
ekki þurft að spyija að leikslokum.
Ég get ekki sagt, að ég hafi hugsað
neitt, þegar mér var bjargað. Undir
svona kringumstæðum kemur yfir
menn annarlegt ástand, manni
verður sama um allt. íslendingarnir
tóku okkur mæta vel. Kapteinninn
skellti í okkur snafs til þess að
koma í okkur hlýju, fleira hafði
hann ekki tök á að gera. Þar sem
báturinn var lítill þá voru þrengslin
mikil. En það kom sér bara vel því
við skulfum úr kulda. Við vorum
einn eða tvo tíma um borð í fiski-
bátnum. Ég geri ráð fyrir því að
skipstjórinn hafi sent út neyðar-
kall, því von bráðar komu þijú ensk
herskip, einn tundurspillir og tvö
minni herskip. Mér er minnisstætt
þegar herskipin sigldu upp að okkur
með gínandi fallbyssukjafta meðan
við, óvinirnir, lágum í lamasessi á
þilfari íslenska bátsins. Þetta var
satt að segja heldur dapurleg sjón,
því við vorum varnarlausir og höfð-
um engu að bjarga nema lífinu í
bijóstinu. Þeir skutu út léttabátum
og feijuðu okkur yfir í skipin. En
þeir tóku ekki illa á móti okkur
heldur gáfu okkur að borða og drifu
okkur úr bleytunni og komu okkur
fyrir í hlýjunni niðri í vélarrúmi.
Þeir létu okkur hafa þurr föt, nær-
föt og peysur og þurrkuðu af okkur
vosið. Síðan var siglt með okkur til
Reykjavíkur, en þar urðum við
reyndar að skila lánsfötunum. Við
vorum hafðir í haldi á liðsflutninga-
skipi í þijá eða fjóra daga. Ekki
sáum við mikið af Reykjavík, enda
máttum við ekki fara í land. Síðan
var haldið með okkur til Glasgow
og þaðan fórum við með lest til
Edinborgar þar sem við vorum sett-
ir í fangabúðir. Þegar ég leiði hug-
ann að björguninni um borð í
íslenska fiskibátinn, þá get ég ekki
þakkað áhöfn hans nógsamlega
fyrir lífgjöfina. En þetta gerðist
allt í svo skjótri svipan að í minning-
unni verður þetta óraunverulegt
eins og draumur. Ef einhveijir af
íslensku áhöfninni eru enn á lífi,
þá vil ég í nafni allrar áhafnar kaf-
bátsins U-464 flytja þeim þakkir
okkar. Ég vona að það verði aldrei
aftur stríð.“
Andrés Gestsson segir frá
björgun áhafnarinnar á U-464
Páll Þorbjarnarson skipstjóri á
Skaftfellingi er látinn en Andres
Gestsson sem var með honum á
vakt umræddan morgunn man
þessa atburði vel. „Það var Páll
Þorbjarnarson sem kom fyrstur
auga á kafbátinn. Hann sá óvenju-
lega vel frá sér. Honum sýndist
þetta fyrst vera lítill bátur með
segl uppi, en svo fannst okkur ald-
an ganga óvenju mikið yfir bátinn
og þá rann upp fyrir okkur að þetta
myndi vera kafbátur. Páll segir mér
að fara niður og ræsa strákana en
segja þeim ekki frá kafbátnum.
Þeir héldu að þeir ættu að lagfæra
seglið og voru seinir til. Þegar við
komum á móts við kafbátinn þá fer
hann á kulborða við okkur og þá
sjáum við að hann var einkennalaus
en framan við turninn var stór vél-
byssa. Páll bað mig að fara að laga
fokkuna og ég geri það. Þá er
maður kominn að byssunni á kaf-
bátnum og er að vesenast við hana.
I sama bili verður mér litið upp í
gluggana á stýrishúsinu og sé þá
andlit félaga minna raða sér i
gluggann og eru þeir heldur stór-
eygir Joegar þeir virða óvininn fyrir
sér. Ég gat ekki að mér gert að
hlæja að þessari sjón, en Páll leit
til mín og þótti ég óþarflega djarfur.
Við fórum svo að reyna að koma
- áhöfn kafbátsins til hjálpar. Fyrst
tókum við fleka sem 12 menn gátu
hangið í og bundum 120 faðma tó í
hann og sendum hann yfir til þeirra:
En tóin losnaði og þá var það búið.
Síðan reyndum við að koma til
þeirra kastlínu en það gekk illa.
Þá batt ég keðjulás í línuna en stýri-
maðurinn bannaði mér það því hann
var hræddur um að við kynnum að
hitta Þjóðveijana og þeir yrðu reið-
ir. Línan náði yfir til þeirra tvisvar
eða þrisvar sinnum en þeir tóku
hana ekki. En svo stökk einn Þjóð-
veijinn allt í einu í sjóinn og synti
yfir til okkar og við náðum honum
upp. Eftir það stukku einir þijátíu
á eftir honum. Þeir héldu ekki í
eina línu, hefðu þeir gert það hefði
verið mun auðveldara að ná þeim
upp úr sjónum. Við köstuðum til
þeirra línu og bjarghringjum en það
tók okkur þijá tíma að veiða þá
alla upp. Einir þrír hröktust frá en
við náðum þeim h'ka. Ég stakk upp
á að róa inn í þvöguna á fleka en
stýrimaðurinn vildi ekki heyra það
nefnt: „Viltu láta skjóta þig?“ sagði
hann við mig. Skipherrann kom
síðastur úr sjónum. Ég hjálpaði
honum um borð og sagði í gríni við
félaga mína seinna að ég hafi verið
sá eini sem hann tók í höndina á.
Einn svartklæddur maður, eldri en
hinir, kom um borð með þeim
síðustu. Hann virtist vera einhvers
konar yfirmaður. Hann talaði
dönsku býsna vel. Hann gaf Páli
gullkross í þakklætisskyni fyrir
björgunina. Við vorum með byssur
um borð, níutíu skota pönnuriffil
og hermannariffil. Þær lágu hlaðn-
ar í koju í bestikkinu. Þangað inn
tíndust skipsbrotsmennirnir einn af
öðrum og fóru allir að skoða byss-
urnar. Þetta voru ágætir menn að
mínu mati, þeir komu vel fyrir og
voru áberandi vel klæddir. Margir
í leðurgöllum og stígvélum og með
mjög sérstök björgunarvesti. Þau
voru saman sett úr mörgum hólfum,
þannig að þó loftið færi úr einu
hólfinu þá héldu hin sínu.
Eftir að allir voru komnir um
borð voru mikil þrengsli í bátnum.
Skipbrotsmönnunum var óttalega
kalt og það var setið eða staðið í
hverjum krók og kima. En skömmu
seinna komu tvö ensk herskip á
vettvang. Við sendum ekki út neyð-
arkall en meðan á björgunaraðgerð-
unum stóð flaug flugvél yfir og hún
hefur líklega gert herskipunum að-
vart. Herskipin nálguðust og beindu
að okkur byssum sínum. Við þá
sjón tóku Þjóðveijarnir viðbragð og
fóru að tína af sér alls kyns gripi
og vildu gefa okkur. Sá svart-
klæddi hvatti þá til þessa. Sumir
tóku þarna við úrum og þess háttar
en fáir þorðu að bera þetta og flestu
var á endanum hent. Ég fékk ekk-
ert af þessu góssi því ég var við
stýrið. Annað herskipið skaut út
bát og fór fimm ferðir yfir með
Þjóðveijana. Þeir fóru illa með þá
og ég man að þegar einn skipsbrots-
mannanna hrataði milli skips og
báts þá hlógu þeir og klöppuðu.
Við veiddum manninn upp aftur og
hann komst svo klakklaust upp í
bátinn og gat lesið sig upp kaðal-
stigann um borð í herskipið eins
og hinir. Þegar þangað kom beindu
Bretamir að mönnunum byssu-
stingjum, létu þá hátta sig úr hverri
spjör og fleygðu yfir þá gulum tepp-
um sem náðu þeim niður að mitti.
Þannig máttu þeir standa í kuldan-
um meðan við sáum til. Það síðasta
sem við sáum voru gulu teppin sem
smám saman urðu eins og litlir
deplar á þilfarinu.
Þjóðveijarnir höfðu skilið ýmis-
legt eftir í bátnum hjá okkur fyrir
utan fyrrefnda gripi. Við opnuðum
pakkana sem lágu hér og þar og
fundum í þeim ýmislegt dót, t.d.
smokka og súkkulaði. Við smökkuð-
um súkkulaðið og fannst það mjög
gott og ætluðum að geyma það þar
til við kæmum heim. En morguninn
eftir að við komum til Englands var
bryggjan svört af hermönnum og
þeir komu um borð til okkar og
rannsökuðu allt í hólf og gólf og
tóku súkkulaðið góða og allt annað
sem þeir fundu og tilheyrt hafði
Þjóðveijunum. Þeir tóku meira að
segja blautt tóbak sem þeir þýsku
höfðu hent á gólfið hjá okkur og
einhver okkar hafði mokað inn í
kabyssuna. Þeir létu víst efnagreina
þetta allt saman. Við héldum þó
eftir reyktu svínslæri sem við átum
og fáeinum teppum með hakakross-
inum sem lent höfðu ofan í bekk í
káetunni hjá okkur. Við vorum svo
spurðir spjörunum úr og sannarlega
litnir miklum tortryggnisaugum þar
ytra fyrir þessi björgunarstörf okk-
ar.“
Gripið niður í frásögn Páls
Þorbjarnarsonar skipsljóra
Áður en við skiljumst við þessa
viðburði skulum við grípa aðeins
niður í viðtal sem Jökull Jakobsson
átti við Pál Þorbjarnarson um björg-
un áhafnar kafbátsins U-464 og
birtist í bókinni Suðaustan fjórtán.
Páll áætlar þar að stærð bátsins
hafi verið um 1800 lestir en segir
svo:„Við dóluðum fram fyrir kaf-
bátinn og sáum þá geysimikið gat
á fordekki. Á afturdekki hékk feikn-
mikil fallbyssa laus. Mér fannst
ekki annað koma til greina en reyna
að bjarga mannagreyjunum.“ Síðan
segir Páll frá tilraunum með fleka
og kastlínur. „í þriðja sinn reyndum
við enn, þá rauk allur skarinn frá
turninum og tveir eða þrír náðu
línunni. Ég kallaði til þeirra og skip-
aði þeim að fleygja í sjóinn öllum
vopnum og skotfærum sem þeir
kynnu að hafa á sér, þeirri skipun
var hlýtt með_prússneskum flýti. —
Rétt í sömu andrá og síðasti Þjóð-
veijinn var dreginn yfir borðstokk-
inn sökk kafbáturinn. — Þeim var
öllum stillt upp við hvalbakinn og
ég mundaði á þá vélbyssuna og
gerði mig vígalegan í framan. —
Seinna fréttum við að þrír af áhöfn
kafbátsins hefðu orðið eftir, þeir
höfðu lokast inni niðri í skipinu og
engin tök voru á að ná þeim út. —
Flestir kafbátsmenn höfðu á sér ,
auk koníaks úr Frakklandi, litlar
vasaorðabækur, þýsk-danskar og
þýsk-norskar. Og tveir þeirra töluðu
lýtalausa íslensku reiprennandi. Og
enn voru tveir að auki sem gátu
gert sig skiljanlega á íslensku. —
Annar hinna íslenskumælandi
þekkti Reykjavík eins og vasa sinn.
— Þegar ég hafði leyft inönnum
fijálsan um gang um skipið kom