Morgunblaðið - 06.05.1990, Blaðsíða 33

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 6. MAI 1990
D 33
gerðu og þeir voru sendir til eyjunn-
ar Manar.“ Stanley var á vakt þeg-
ar orrustuskipið Hood var skotið
niður. Hann heyrði í sendinum
neyðarköllin. Skilaboðin voru á þá
leið að búast mætti við yfir þúsund
særðum og sjóblautum mönnum
sem þyrftu á aðhlynningu að halda.
Þessi skilaboð sendi Stanley til
herspítala á stað sem heitir Helga-
fell. Þangað voru send boð um að
fjöldi slasaðra manna kynnu að
þurfa aðstoð. En það voru aðeins
ijórir menn af Hood sem þangað
komu og tveir af þeim dóu skömmu
eftir komuna á sjúkrahúsið."
Meira að segja ég á ekki
svona skyrtu og bindi
Kunningi Stanleys í hernum bað
hann eitt sinn að gera við útvarp
fyrir vinkonu sína. Stanley fór á
staðinn en þá reyndust útvörpin
vera tvö. Hann gerði við þau bæði
og fékk að eiga annað. Skömmu
seinna skrifaði kunninginn bréf til
konu sinnar og sagði henni að með
honum væri eitursnjall náungi sem
krækt hefði í útvarp. En okkur var
bannað að hafa útvarp. Ég var
kallaður fyrir, áminntur og útvarpið
að sjálfsögðu tekið af mér.
En það var ýmislegt skemmtilegt
sem við bar í Reykjavík á þessum
árum. Einu sinni hélt breski herinn
dansleik á Hálogalandi. Hermönn-
um var bannað að vera í borgara-
legum klæðum en einn vinur Stan-
leys átti tvær hvítar skyrtur og
bindi og þeir ákváðu að klæða sig
uppá og fara. Frekar var fátt um
kvenfólk á ballinu en þeim varð vel
til kvenna í hvítu skyrtunum og
dönsuðu mikið. Þeir vinirnir tóku
eftir því að bresku offiserarnir
horfðu á þá miklum öfundaraugum
og daginn eftir voru þeir kallaðir
fyrir. Foringinn sem las þeim pist-
ilinn sagði í umvöndunartón: „Meira
að segja ég á ekki svona skyrtu eða
bindi, þetta er á móti reglunum og
þið megið ekki fara út úr herbúðun-
um í þijá daga fyrir þetta tiltæki."
Hressingarskálinn var vinsæll
staður hjá hermönnunum. Eitt sinn
sat Stanley inn á Hressingarskála
og ekki langt frá honum sat sjóliði
sem vanið hafði komur sínar á Skál-
ann þá í nokkra daga meðan skip
hans var í höfn í Reykjavík. Stúlk-
urnar höfðu fyrir sið á ákveðnum
tíma dags að taka alla peninga úr
peningaskúffunni, setja þá í leður-
poka og fara með þá yfir í Lands-
bankann. Stúlkan fer nú eins að
eins og venjulega en þá snaraðist
sjóliðinn allt í einu einn fyrir borð-
ið, greip pokann og hljóp niður á
höfn. Hefði hann komist út í skip
sitt hefði hann ekki lengur verið í
íslenskri lögsögu og þar með slopp-
inn. En hann náðist og var dæmdur
til refsingar á Litla Hrauni. Svo var
það á jólunum að Stanley var send-
ur austur á Eyrarbakka þar sem
var bresk eftirlitsstöð til þess að
gera við loftskeytatækin í stöðinni.
A aðfangadagskvöid fengu allir
hermennirnir úthlutuðum romm-
skammti. Þeir spurðu Stanley hvort
hann gæti ekki fengið leyfi hjá
fangelsisyfirvöldunum fyrir breska
fangann, svo hann gæti tekið þátt
í jólahátíð landa sinna. Stanley fékk
leyfi fyrir manninn með því skilyrði
að hann yrði kominn á sinn stað
fyrir klukkan 12 á miðnætti. Bret-
arnir drukku svo rommið en undir
miðnætti sögðu hermennirnir við
fangann hvort hann vildi ekki
stinga af með Stanley sem var á
leið til Reykjavíkur. „Hreint ekki,“
svaraði fanginn. „Ég fæ hérna þrjár
máltíðir á dag, má spila eins og ég
vill og fer í bíó tvisvar í viku. Mér
dettur ekki í hug að fara að hætta
mér út í skip sem verður kannski
skotið niður af næsta kafbát. Það
kemur ekki til greina.“ Að svo
mæltu skundaði hann hinn ánægð-
asti upp í fangelsi aftur.
Eftir mat ætla ég að gefa
ykkur andlegan ábæti
Flestum bresku hermönnunum
leiddist óskaplega á íslandi. En
ekki Stanley. Hann lét sér í léttu
rúmi liggja þó lítið gerðist og fátt
væri við að vera nema endalausar
heræfingar. Honum líkaði vel á Is-
landi, lét sér hreint ekki leiðast þó
ýmsir aðrir kvörtuðu. Og enn jókst
lífsgleði hans þegar hann hitti
Fríðu. Það kom raunar ekki til af
góðu að hún dvaldi langdvölum hjá
kunningjafólki sínu upp við Elliða-
ár. Hún var að ná sér eftir slæma
lungnabólgu og bijósthimnubólgu
og mátti ekki vera niðri í bæ. En
hún var um þetta leyti í enskutímum
hjá gömlum manni í Þingholts-
stræti með vinkonu sinni, dóttur
Ágústs í Rafstöðinni. Vinkonan
hafði mikinn hug á að æfa sig í
enskunni og kom því svo fyrir að
þær stöllur gætu hitt enskan her-
mann til þess að spjalla við. En sá
sem átti að koma til að hitta þær
þurfti að vinna þetta kvöld og sendi
Stanley fyrir sig. Þessi fundur varð
að fara mjög leynt því Fríða var í
Kvennaskólanum og fröken Ingi-
björg forstöðukona var mjög íjand-
samleg öllum kynnum stúlknanna
af hermönnum. „Einu sinni varð
okkur á stelpunum að vinka her-
mönnum út um gluggann, þá setti
fröken Ingibjörg upp lonníetturnar
og ■ sagði: „Eftir mat ætla ég að
gefa ykkur andlegan ábæti.“ Ábæt-
irinn var sá að ef einhver af okkur
stúlkunum sæist svo mikið sem tala
við hermann þá yrði hún umsvifa-
laust rekin úr skólanum. Ég var
heldur ekki viss um að foreldrum
mínum, Guðjóni Jónssyni kaup-
manni á Hverfisgötu og Sigríði
Pétursdóttur, geðjaðist vel að því
að einkadóttir þeirra væri í tygjum
við breskan hermann. Ég óttaðist
líka að bræður mínir tveir, Jón sem
nú er rafvirki hjá Veðurstofu ís-
lands, og Pétur sem var kaupsýslu-
maður en er nú látinn, myndu verða
sárhneykslaðir á slíku framferði.
• Það kom líka á daginn að þeir voru
ekki yfir sig hrifnir af því að systir
þeirra væri með hermanni og sömu-
leiðis var mamma á móti þessi sam-
bandi en pabbi tók þessu hins vegar
ótrúlega vel. En fjölskyldan komst
raunar ekki að þessu sambandi
okkar Stanley fyrr en eftir langan
tíma. Þegar Stanley sagði mér að
allir breskir hermenn sem giftir
væru íslenskum konum yrðu skildir
eftir á íslandi þegar Ameríkanarnir
tækju við öllu hér, þá sagði ég frá
sambandinu. Einu sinni í bridssam-
kvæmi hjá foreldrum mínum var
verið að tala um þessar hræðilegur
mellur sem væru í bransanum. Þá
mannaði ég mig upp og sagði: „Þið
skuluð athuga hvað þið eruð að
segja, það er ein slík sem situr hjá
ykkur núna.“ Næsta morgun spurði
mamma hvað ég hefði átt við og
ég sagði allt af létta. Pabbi var
yndislegur þá, hann sagði að við
Stanley skildum ekki vera að þvæl-
ast uppi við Rafstöð lengur heldur
skyldi ég koma með hann heim.
Mamma og bræður mínir vildu
senda mig til Ameríku til þess að
slíta þessu sambandi en ég gaf mig
ekki.
Þá hrækti maður á mig og
kallaði mig Bretamellu
Við sættum oft aðkasti þegar við
fórum út saman t.d. í bíó, Stanley
átti bágt með að taka þessu en
hann varð að gera það, reglur hers-
ins mæltu svo fyrir. Erfiðast átti
hann þó með að stilla sig þegar
hann var með mér í verslun og ég
var að máta brúðarkjólinn minn.
Þá hrækti maður á mig og kallaði
mig Bretamellu. Við giftum okkur
í Dómkirkjunni 1942. Eftir að við
vorum gift reyndi Stanley að fá að
búa heima hjá mér en það kom
ekki til greina. Stanley varð því oft
að stelast til að hitta mig. Ilann
faldi kaðalstiga og vírhönk niður
með Elliðaánum. Svo þegar hann
hafði verið lengi hjá mér þá tók
hann stigann og kaðalhönkina og
slengdi yfir öxlina á sér og þá héldu
menn að hann hefði verið að vinna
þegar hann mætti í búðirnar. Eitt
sinn kom ég sem oftar að heim-
sækja hann í herbúðirnar. Við
gleymdum hvað tímanum leið og
fyrr en varði var búið að loka búð-
unum og fyrirsjánalega miklum erf-
iðleikum bundið fyrir mig að kom-
ast heim. En Stanley fékk þá lánað-
an einkennisbúning hjá vini sínum
sem ég klæddi mig í.. Síðan náði
hann f jeppa og ég settist inn í
hann og svo ók hann framhjá varð-
mönnunum og kom mér þannig
vandræðalaust heim til mín. Þremur
mánuðum eftir brúðkaupið kom
skipun um að Stanley yrði að koma
út. Við áttum að fara með stóru
skipi, Lancaster, en rétt áður en
skipið lagði af stað þá sagði skip-
stjórinn að hann vildi ekki hafa mig
með, hann hefði ótrú á að hafa einn
kvennmann um borð. Farangurinn
okkar fór með skipinu en við urðum
að bíða í næstum mánuð eftir fari
út til Englands. Þetta var fyrsta
utanlandsferð mín og ég var hrein-
lega orðlaus á lestarferðinni til Li-
verpool. Hermennirnir lágu út um
allt. Þegar Stanley fór svo að ná í
Bína Hampson
taxa og skildi mig eftir á brautar-
stöðinni þá var ég alveg sannfærð
um að ég myndi aldrei sjá hann
aftur, það var svo margt fólk þarna.
Síðan tók við erfiður tími. Þarna
var hálfgert matarleysi og ekkert
hægt að fá nema gegn skömmtun-
arseðlum. Við fengum pínulítið
smjörstykki, kvartpund af sykri og
kjöt fyrir tvö og hálft penny á viku,
það voru kannski tvær litlar kótel-
ettur. Það var hægt að fá þurrkuð
egg og úr þeim bjó ég til eggja-
köku, en það var nú ekki nein hun-
angsfæða. Mér hafði alltaf þótt
ostur vondur matur en mér lærðist
að meta ostinn þegar ég var hjá
frænku Stanleys fyrir utan Liverpo-
ol og við áttum nánast ekkert í
kotinu nema ostbita. Þá var Stanley
farinn á vígstöðvarnar, hann fór til
Frakklands daginn eftir að Þjóð-
veijar gerðu þar innrás. Hann var
oftast í fremstu víglínu eftir að
hann fór frá Islandi. Loftskeyta-
mennirnir fylgdu víglínunni. Ég var
ófrísk þegar hann fór og snemma
árs 1943 ól ég dóttur, Sigríði. Við
bösluðum síðan saman mæðgurnar
I þar til Stanley kom aftur heim, þá
| var Sigga tveggja ára.
Stanley slapp ómeiddur
Á þessum árum gerðu Þjóðveijar
oft loftárásir á Liverpool en þær
verstu voru þó yfirstaðnar þegar
ég kom þangað. Erfiðast var að
vita aldrei hvar Stanley var. Ég var
sífellt óttaslegin undir niðri. Ein
kona sem ég þekkti fékk skeyti frá
stjórninni um að maðurinn hennar
væri fallinn. Tveimur dögum eftir
það fékk hún bréf frá manninum.
Það var hræðilegt. En Stanley slapp
ómeiddur. Hann var sjálfboðaliði
og kom því seinna heim en hinir
sem kallaðir höfðu verið til herþjón-
ustu. Það var mjög undarlegt þegar ^
hann kom. Hann hafði aldrei séð
Siggu og fannst mjög einkennilegt
að sjá þarna barn á þriðja ári.
Fannst óþægilegt hvað við vorum
bundin af þessu barni og hafði yfir-
leitt allt öðruvísi viðhorf til þessa
alls en þeii; menn hafa sem kynnast
börnum sínum strax við fæðingu.
Tengsl manna við börn sem þeim
fæddust meðan þeir voru á vígvöll-
unum eru oftar en ekki mjög losara-
leg. Seinna eignuðumst við aðra
dóttur og tengsl Stanleys við hana
hafa verið mun nánari en við Siggu.
Þetta er ein af afleiðingum
stríðsins. Þessir menn voru allir
breyttir þegar þeir komu aftur, þeir
höfðu horft uppá margt sem enginn
getur horft uppá án þess að bíða
tjón af.“
Ég myndi ekki gera
það sama aftur
Fríða fylgir mér á litlu járnbraut-
arstöðina í Merseyside. Samferða
mér í lestinni er vinkona Fríðu sem
hafði verið hjá henni í heimsókn.
„Ég hitti sjaldan landa,“ segir
Fríða. Meðan við bíðum eftir lest-
inni segir hún mér frá kennslustörf-
um sínum, en hún fór í kennara-
skóla í Liverpool og kenndi þar í
fjölda ára, en Staniey maður henn-
ar starfaði lengst af sem hafnar-
stjóri í Liverpool. Nú hafa þau
bæði dregið sig í hlé frá störfum.
Rétt áður en lestin kom spurði ég
Fríðu hvort hún sæi aldrei eftir að
hafa flutt frá Islandi. Brosið í aug-
um hennar hvarf og hún sagði stilli-
lega: „Ég sé ekki eftir neinu, en
ef ég ætti að velja núna myndi ég
ekki gera það sama aftur.“ Ég fékk
hálfgerðan kökk í hálsinn og átti
erfitt með að kveðja. Það bjargaði
mér að vinkona Fríðu, Bína Hamp-
son, lét ekki tilfinningarnar hlaupa
með sig í gönur. Ónotin liðu smám
saman frá þegar hún sagði mér frá
dvöl sinni í Skotlandi og EnglandM
þar sem hún vann á sjúkrahúsum.
Loftárásir voru algengar þá, svo
og flugskeyti sem Þjóðveijar sendu
yfir borgir í Bretlandi. „Ég svaf
einu sinni í loftvarnabyrgi í þijá
mánuði þegar flugskeytin heijuðu
sem mest,“ segir hún. „Einu sinni
var ég að verða of sein að stimpla
mig inn. Klukkan var að verða sex
og ég hljóp einsog ég gat. Ég hljóp
fram á tvo menn sem höfðu fleygt
sér á götuna vegna þess að flug-
skeyti sveif yfir höfðum okkar. En
ég hljóp áfram og skeytti flugskeyt-
inu engu. Stéttaskipting á breskum
spítölum var mikil og yfirhjúkrunar-
konurnar voru svo miklar gribbur
að ég var hræddari við þær en flug-
skeytin. Þegar mennirnir sáu mig
hlaupa þá stóðu þeir upp, þeir
kunnu ekki við annað.“ Bína giftist
breskum hermanni, Morris Sullivan,
árið 1942 og flutti með honum út
en þau skildu nokkru síðar barn-
laus. Eftir það fór hún heim um
tíma en fór svo út í frí og kynntist
þá Peter Hampson tannsmið og
giftist honum skömmu síðar. Þau
eignuðust saman fjögur börn. Þau
bjuggu í Hull allan sinn búskap að
undanteknum fáeinum árum sem
þau bjuggu á íslandi um 1960.
Peter er látinn fyrir níu árum en
Bína býr enn í Hull. Hún segist
ekki sjá nokkum skapaðan hlut
eftir því að hafa farið frá íslandi.
„Enda gerði ég þetta óhikað aftur,“
segir hún blátt áfram um leið og
við tökumst í hendur að leiðarlok-
um. ■