Morgunblaðið - 06.05.1990, Blaðsíða 18

18 D
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 6. MAÍ 1990
H
Kanadamennirnir
SÁ ÍSBJÖRN KOMA
ÚT ÚR ÞOKUNNI...
Guy Gauvreau varfyrirliði kanadísku skotliðanna á íslandi
eftir Elínu Pálmadóttur
SKÖMMU EFTIR að breskt herlið gekk á land á ís-
landi, byrjuðu Bretar að reyna að fá Kanadamenn
til að taka að sér varnir eyjarinnar. Og áður en lauk
deilum og bréfaskriftum milli stjórnvalda landanna tveggja,
höfðu kanadískar herdeildir verið í landinu frá júní til
nóvember 1940 og hríðskotasveit áfram fram í apríl 1941.
Kanadamenn vildu hjálpa Bretum í þrengingum þeirra og
senda það litla lið sem þeir máttu til Bretlands, en alls
ekki til íslands og það vildu hermennirnir ekki heldur.
Meðan á því þjarki stóð var Mont Royal-skotsveitin send
til Islands strax í júní. Hún kom frá Montreal í franska
hluta Kanada og þar hittum við nýlega að máli foringja
sveitarinnar, Guy Gauvreau, og ræddum við hann um dvöl
kanadíska liðsins, sem svo lítið hefur verið fjallað um, utan
sögusagna á íslandi um að Kanadamennirnir hafi verið
mun uppvöðslusamari en bresku hermennirnir. í upphafí
hafði einhver stungið upp á því að senda til íslands Vestur-
Islendinga frá Manitoba, en að sögn Lionels F. Page, hers-
höfðingja alls Kanadaliðsins, þótti sú hugmynd strax afleit
að hafa þar í her menn sem væru að vissu leyti á heimavelli.
Áður en stórdeildarforing-
inn Guy Gauvreau hélt til
íslands vorið 1940 gekk
hann að eiga Louise unn-
mögulegrar þýskrar árásar úr
austri."
Á kajak í stríðið
Það var alls ekki auðvelt fyrir
Norðmenn að komast til íslands eða
annarra staða í heiminum á
stríðsárunum. Margir lögðu sig í
mikla hættu til þess að geta komist
á vígstöðvarnar og barist við Þjóð-
veija. Eg spyr Johansen hvernig
hann hafi komist frá Noregi. „Það
er kannski ótrúlegt, en ég reyndi
að róa á kajak frá Bergen til Shet-
landseyja. Við vorum tveir og lögð-
um af stað frá Bergen um mánaða-
mótin apríl-maí 1941. Er við vorum
komnir hálfa leið þurftum við að
snúa við. Þýsk flugvél hafði komið
auga á okkur en við gátum komið
okkur til lands án þess að þeir
næðu okkur. Þá höfðum við verið
í Norðursjónum í sex daga. Þetta
var mikið hættuspil því allir sem
voru teknir við að reyna að koma
sér úr landi voru umsvifalaust
skotnir.
Um haustið sama ár tókst mér
að fá far með fískibáti til Shetlands-
eyja og í september gekk ég í
norska flugherinn í Englandi."
- Hvað fékk ungan Norðmann
til að hætta lífi sínu á þennan hátt?
„Fyrst eftir hertökuna skildum
við almennir borgarar ekki fullkom-
lega hvað var að gerast," segir Jo-
hansen. „Fyrir okkur voru Þjóðveij-
ar ósköp venjulegt fólk. En brátt
varð allt miklu erfiðara. Matur fór
að verða af skornum skammti, at-
hafnafrelsið var skert og blöð voru
ritskoðuð svo að við fengum ekki
lengur þær fréttir sem við vorum
vön að fá. Við skildum það líka
fljótt að við gátum ekki sagt hvað
sem var meðal almennings. Ef við
töluðum t.d. illa um Þjóðveija gát-
um við átt það á hættu að verða
handtekin. Svo kom að því að þeir
tóku öll útvarpstæki fólks svo að
við gætum ekki iengur hlustað á
fréttirnar frá London. Nokkrir gátu
falið tækin sín en ef það komst upp
að þeir hlustuðu í laumi beið þeirra
fangavist. Og þeir sem áttu sendi
sem þeir notuðu til að senda skila-
boð til bandamanna voru samstund-
is skotnir ef upp um þá komst.
Þannig urðu tímarnir miklu erfíð-
ari smám saman og okkur varð Ijóst
að það eina sem við gátum gert til
að binda enda á þetta ástand var
að beijast við Þjóðveija. Við urðum
að koma okkur úr landi og ganga
í norska herinn. Það var ómögulegt
að beijast á móti þeim á annan
hátt en að nota þeirra eigin aðferð.
Við urðum að grípa til vopna,“ seg-
ir Johansen.
Dóttir á Akureyri
Egil D. Johansen hafði ekki langa
viðdvöl á íslandi á stríðsárunum.
En örlögin hafa ráðið því þannig
að hann hefur oftar en einu sinni
heimsótt landið á síðari árum. Dótt-
ir hans, Mette, er nefnilega gift
íslendingi, Arnari Sverrissyni, og
búa þau á Akureyri ásamt þremur
börnum sínum.
í tilefni þess að 40 ár voru liðin
frá því flugsveit 330 var stofnuð
árið 1941 kom Johansen einnig til
landsins ásamt fleirum gömlum
meðlimum sveitarinnar. Þeir höfðu
látið gera minnisvarða sem settur
var upp í Nauthólsvík. Johansen
hafði umsjón með gerð varðans og
fylgdi honum til landsins með flutn-
ingaskipinu Hvassafelli.
„En nú er ég orðinn svo gamall
að það er búið að setja mig á safn,“
segir Johansen og glottir er við
undir iok samtals okkar göngum
um sali Stríðsminjasafnsins. Safnið
í sjálfu sér segir þögult hina óhugn-
anlegu sögu áranna 1940-45. Jo-
hansen eyðir miklum tíma í að viða
að sér efni fyrir safnið og hefur
m.a. látið gera líkan af bækistöð
flugsveitar 333 í Skotlandi, Wood-
haven.
„Það er svo mikilvægt að segja
frá því sem gerðist, það má ekki
gieymast. Fyrir margt ungt fólk er
stríðið bara smákafli í mannkyns-
sögubókunum. Það er svo margt
sem aldrei hefur verið skrifað og
aldrei kemur fram. Ur því vil ég
reyna að bæta,“ segir Egil D. Jo-
hansen að lokum.
GUY GAUVREAU stórdeildar-
foringi Mont Royal-sveitarinnar var
ekki nema 24ra ára gamall, ungur
og glæsilegur liðsforingi, þegar
hann var sendur með herdeild sína
á skipi út á Atlantshaf. Vissi ekki
fyrr en þar hvert ferðinni var hei-
tið. Hermenn hans höfðu gengið í
herinn til að hjálpa til við að veija
Bretlandseyjar, enda hafði lið þeirra
verið hrakið af meginlandinu ogþar
von á innrás Þjóðveija á hverri
stundu. Áður en hann hélt í stríðið
gekk Guy Gauvreau að eiga Louise
unnustu sína. Þau áttu því nýlega
gullbrúðkaup. Og Louise stendur
dyggilega við hlið hans í veikindum
hans, en hann fékk slag fyrir 10
árum og á erfitt með að tala, auk
þess sem sár hans úr stríðinu, m.a.
ónýtt bak, kvelja hann enn. Ferðin
sem hann lagði svo óvænt í til Is-
lands í júnímánuði 1940 hafði því
mikil áhrif á allt hans líf, eins og
hann segir. Enn búa þau í hinu
virðulega gamla hverfi á Mont
Royal-fjalli, sem herdeildin hans er
kennd við og skammt frá er í gam-
alli byggingu bækistöð herdeildar-
innar með klúbbhúsi og þjálfunar-
stöð.
Og einmitt í þessari virðulegu
byggingu er herfang herdeildarinn-
ar úr stríðinu, götuskilti sem her-
mennirnir stálu meðan þeir voru t
Hveragerði á íslandi. Þessi gríðar-
þungu skilti drógu þeir með sér í
innrásinni í Normandí, þar sem
þeir voru í framvarðarsveit og mik-
ill hluti liðsins féll. Skildu aldrei við
sig þessa heillagripi þar til herdeild-
in kom heim eftir stríð. Þegar blaða-
maður Mbl. kom þar nú, gat ungi
herdeildarforinginn, sem á sunnu-
degi var að þjálfa unga menn í
skálanum, umsvifalaust vísað á
skiltin, sem þar hafa átt virðulegt
sæti á svölunum í hálfa öld og btas-
að við öllum nýjum liðsmönnum
sveitarinnar. Guy Gauvreau segir
mér að af þessu uppátæki þeirra
hafi orðið hið mesta írafár á ís-
larídi, sem vonlegt sé.
Þetta styrkir þá sögusögn að
Kanadamennirnir hafi verið nokkuð
ódælir. Og Guy Gauvreau samþykk-
ir það. Þegar stríðið skall á og
Kanadamenn tóku þá stefnu að
aðstoða Breta eins og mögulegt
væri, enda samveldisland, þá voru
þeir engan veginn undir það búnir
að senda þeim lið. Veturinn
1939-40 höfðu þeir þó sent 1.
kanadísku herdeildina til Bretlands
og vorið 1940 voru þeir að flýta
útbúnaði á 2. herdeildinni til þess
að geta sent hana til Bretlands ,í
júní-júlí, þar sem þörfin var mest.
Ur henni voru þessir skotliðar sem
lentu á íslandi. „Okkur skorti ekki
yfirmenn, en þessir óbreyttu liðs-
menn voru nýgengnir í herinn, sum-
ir vegna þess að nokkurt atvinnu-
leysi var á svæðinu. Þeir byijuðu
að koma um haustið og margir
varla búnir að fá einkennisbúning-
ana sína áður en við lögðum upp.
Þeir höfðu enga þjálfun fengið og
við urðum því að þjálfa þá og aga
á Islandi og svo áfram í Bretlandi.
Við höfðum engar vélbyssur þegar
við fórum, ekkert nema einfalda
riffla. Það var ekki mikið til að
beijast með við Þjóðveija," segir
Guy Gauvreau.
Yfirmaður alls Kanadaliðsins,
Lionel F. Page, hafði í samtali við
sagnfræðinginn Donald F. Bittner
orðað það svo að liðið hafí ekki
verið neitt betur búið en almenn
lögregla. í því hefði ekki verið
menntafólk úr millistétt, heldur
samansafn manna, sumir nokkuð
rustafengnir. Hefði sveitarforinginn
Guy Gauvreau átt fullt í fangi með
að hafa stjórn á þeim, einkum þeg-
ar þeir kynntust þeim görótta drykk
Svartadauða á Islandi. Guy Gauvr-
eau játaði að sannleikskorn væri í
því og hefði hann orðið að beita þá
hörðu, setja á suma útgöngubann
um skeið fyrir illa hegðun. Hann
minnist þess t.d. hve reiðir sumir
þeirra urðu, þegar unglingsstrákar
voru að rétta fram handiegginn í
Hitlerskveðju og segja Heil Hitler!
ustu sína.
framan í þá. Fannst það ekkert
gamanmál, þar sem þeir væru að
fara til að leggja líf sitt í hættu til
að forða heiminum frá þeim fúla
harðstjóra. Gátu ekki tekið því með
góðlátlegu brosi eins og Bretarnir.
Voru þá fljótir að ijúka upp.
Barist við rollur
Kanadíska liðið í herfylki
Gauvreaus, 800 menn, fór beint til
Hveragerðis. Var haft þar í nánd
við Kaldaðarnesflugvöll, sem Bretar
ætluðu fyrst að nota til að lenda
litlum flugvélum og bjuggust við
að Þjóðveijar mundu þá beina sjón-
um sínum að honum. Piltarnir voru
því settir í stífa erfiðisvinnu við að
reisa bragga, en bjuggu í tjöldum
á meðan.
Þar gerðist það einn daginn að
ungur kanadískur hermaður, sem
stóð með byssu sér við hlið á verði
í þoku eins og hún getur verst orð-
ið þarna fyrir austan Fjall, sá allt
í einu koma út úr þokunni eitthvert
hvítt flykki. Hann brá skjótt við og
skaut á ísbjörninn. Það var það
fyrsta sem honum datt í hug. Þetta
reyndist þá vera rolla, sem í þok-
unni sýndist svo undur stór. „Ein
kúla, ein kind,“ segir Guy Gauvreau
kíminn þegar hann minnist þessa
atburðar, sem olli mikilli reiði ís-
lendinga. „Við urðum auðvitað .að
borga kindina. En þá var hún líka
soðin,“ bætir hann við. Hann kveðst
líka muna eftir því að hafa í annað
skipti orðið að hegna hermönnum,
sem skutu upp í loftið yfir kindahóp
sem bóndi rak, þar sem þeir höfðu
lokað vegi og hræddu rollurnar.
íslendingar tóku það mjög óstinnt
upp. Ekki síst af því að einhveijum
Kanadamannanna varð að orði að
hann hefði. haldið að menn mættu
skjóta fjallageitur. Þekkti betur
slíkar skepnur en friðsamar íslensk-