Morgunblaðið - 02.09.1990, Blaðsíða 22

MORGUNBLAÐIÐ SÚNNUDAGUR 2. SEPTEMBER 1990
22
og höfuðóra og hve mjög hann var-
aðist að draga ályktanir að lítt rann-
sökuðu máli.
Foreldrar smáveranna
Það beið annarra manna að finna
út hvaða hlutverki bakteríur
gegndu í lífkeðjunni. ítalinn Lazz-
aro Spallanzani tók við merkinu þar
sem Leeuwenhoek skildi við það.
Spallanzani var sonur velmetins
lögfræðings sem vildi óður og upp-
vægur að sonur hans yrði einnig
lögfræðingur. En drengurinn vildi
miklu frekar skoða alls kyns fyrir-
bæri í náttúrunni og það var ekki
fyrr en hinn frægi vísindamaður
Vallisnieri talaði við föður hans að
hann fékk leyfi til að setjast í há-
skólann í Reggio til að búa sig
undir að verða vísindamaður. Þá
var orðið hættuminna að vera vís-
indamaður en verið hafði um skeið
meðan rannsóknarrétturinn ofsótti
Servetus og Galileo. Spallanzani var
orðinn prófessor í Reggio-háskólan-
um innan við þrítugt og þar byijaði
hann rannsóknir sínar á smáverun-
um sem Leeuwenhoek hafði fundið.
Á tímum Spallanzanis var því al-
mennt haldið fram að líf gæti kvikn-
að af sjálfu sér en honum fannst
þessi skoðun hin mesta fásinna.
Með mikilli þrautseigju tókst honum
að sanna að smáverunnar kæmu
og hefðu alltaf komið af kvikindum
sem lifað hefðu á undan þeim. Hann
sannaði að bakteríurnar ættu for-
eldra og að litlu bakteríurnar yrðu
ávallt bakteríur af sama tagi og
foreldrar þeirra höfðu verið. Honum
tókst fyrstum manna að einangra
bakteríu og fylgjast með henni
skipta sér og auka þannig kyn sitt.
Spallanzani gekk lengi með illvígan
blöðrusjúkdóm. Áður en hann dó
mælti hann svo fyrir að safn eitt í
Pavia skyldi fá þvagblöðru hans til
rannsóknar. I safni þessu er blaðran
að því er best er vitað varðveitt enn
í dag.
Gerilsneyðingin
Næst víkur sögunni að Louis
Pasteur sem frægur er enn í dag
fyrir aðferð sína til að gerilsneyða
mjólk. Pasteur var sútarasonur frá
Arbois, fæddur árið 1822. Hann var
sendur í skóla í París og þar naut
hann kennslu efnafræðingsins
Dumas og fyrir áhrif hans kviknaði
hjá honum sterk löngun til þess að
verða mikill efnafræðingur. Hann
var kallaður til aðstoðar þegar vín-
uppskera brást einu sinni illilega
og honum tókst að sanna að til
væru Iitlar, ósýnilegar lífverur, ger-
sveppir, og þær væru hin raunveru-
lega orsök geijunarinnar. Hann
fann líka út að til væru smáverur
sem gætu lifað án lofts og jafnvel
dæju í lofti, en það höfðu Leeuwen-
hoek og Spailanzani einnig vitað.
Pasteur reyndi að fínna aðferð til
þess að hleypa óhituðu lofti í ger-
súpu sem hann hafði útbúið, en
stía þó frá henni öllum ósýnilegum
smáverum sem í loftinu voru. Mitt
í þessum vandræðum kom til hans
í heimsókn gamall prófessor, Balard
að nafni. Hann var frægur fyrir að
fínna frumefnið bróm. Hann rissaði
upp fyrir Pasteur belgmikla flösku
með mjóum stút sem líktist helst
álft með niðursveigðan háls. í til-
raunum með slíkar flöskur tókst
Pasteur að sanna að smáverunar
kviknuðu ekki að sjálfu sér. Hann
fyllti þessar flöskur af mjólk, lét
þær í sjóðandi vatn og bræddi fyrir
stútinn á þeim og geymdi þær þann-
ig árum saman. Þegar hann opnaði
loks flöskurnar voru engar bakter-
íur í þeim og mjólkin með öllu
óskemmd. Þessi aðferð, að drepa
gerla við hægan hita, er notuð við
geymslu mjólkur o.fl. enn í dag.
Margt fleira tók Pasteur sér fyrir
hendur sem merkilegt er en eitt
helsta stórvirki hans var þó að fínna
vamarefni við hundaæði sem
lengstum hafði verið hræðileg ban-
væn plága. Hann sá að vísu ekki
sýkilinn en honum tókst eigi að síð-
ur að halda í honum lífínu í heil-
anum á kanínum og sprauta honum
í heila á hundum. Fyrir kraftaverk
batnaði einum af þessum hundum
sjúkleikinn og honum varð ekki
meint af þó sprautað væri í hann
skömmu seinna banvænum
skammti af hundaæðissýklum. Eftir
þennan sigur tókst Pasteur og að-
stoðarmönnum hans að finna aðferð
til að veikla sýkilinn og þann 6.
júlí 1885 var magnlitlum hundaæð-
issýklum sprautað í fyrsta sinn í
mannlega veru. Litla drengnum
sem sprautaður var batnaði full-
komlega og þar með var fundið
varnarefni gegn hinu banvæna
hundaæði.
Árið 1866 lauk Robert nokkur
Koch kandidatsprófi í læknisfræði.
Eftir það gerðist hann læknir í
Prússlandi. Þegar hann stundaði
læknisstörf í Wollstein í Austur-
Prússlandi gaf Emmy kona hans
honum smásjá. Hann fór að skoða
alls konar hluti í þessari smásjá og
þar á meðal blóð úr kúm og kindum
sem dáið höfðu úr miltisbruna.
Fljótlega varð ákafi hans slíkur að
hann gleymdi næstum sjúklingum
sínum. í blóðinu sá hann stutt prik
sem liðu smátitrandi meðal blóð-
kornanna og svo voru önnur sem
voru einsog krækt saman og mynd-
uðu langar keðjur. Koch grunaði
að þessar smáverur í blóðinu yllu
miltisbrunanum. Til að reyna að
sanna þetta tók hann mús og skar
lítinn skurð við rófuna á henni og
bar í sárið svolítið af sýktu blóði.
Morguninn eftir var músin stein-
dauð. Hann krufði músina og fann
að í blóði hennar voru samskonar
prik og í blóði sýktu kindanna.
Hann grunaði að prik þessi væru
lifandi og ykju kyn sitt í blóðinu.
Til að sanna þetta kom hann fyrir
dropa af glervökva úr auga á heil-
brigðu nauti milli tveggja gler-
platna og setti í dropann miltisögn
úr mús, morandi af umræddum
prikum. í smásjá sá hann hvernig
prikin stækkuðu og fjölgaði og
tættu í sig rytjurnar af miltanu af
mikilli grimmd. Þetta var tíma-
mótauppgötvun á þeirri leið að
sanna samhengið milli baktería og
ýmissa sjúkdóma. Koch sannaði að
vissar sýklategundir geta drepið
stór og sterk dýr. Hann gerði upp-
götvun sína heyrum kunna og þótti
vísindamönnum með miklum ólík-
indum að fátækum sveitalækni
hefði tekist að vinna þetta þrek-
virki. Robert Koch sannaði að sý-
klar eru skæðustu óvinir mann-
anna. Hann fann tæringarsýkilinn
árið 1882 og kólerusýkilinn árið
1884. Koch mótaði vinnureglur um
rannsóknarstörf sem enn í dag eru
í heiðri hafðar. Hann fékk Nóbels-
verðlaun árið 1905 og dó fímm
árum síðar.
Baráttan við barnaveikina
Baráttan við barnaveikina er enn
eitt þrekvirkið í sögu bakteríufræð-
innar. Emile Roux og Emil Behring
áttu í miklu stríði áður en þeim
tókst að finna lækningu á þessum
hræðilega sjúkdómi sem frá ómun-
atíð hafði hrifíð smábörn úr örmum
foreldra sinna.og lagt þau í kalda
gröf. Hér á íslandi var barnaveiki
orsök dauða mikils fjölda bama
fram á þessa öld. Þeir Roux og
Behring lögðu nótt við dag til að
reyna að finna lykllinn að leyndar-
dómi barnaveikinnar. Á kvöldin
voru tilraunastofur þeirra einna lík-
astar vígvöllum miðaldanna því
naggrísirnir sem þeir notuðu við
tilraunirnar lágu þá sundurtættir
um allt, eftir tilraunastarfsemi
dagsins. En allir þessir naggrísir
dóu ekki til einskis. Að lokum tókst
þessum tveimur mönnum að fínna
gagneitur við barnaveikinni. í bar-
áttunni kom þeim félögum að miklu
gagni tilgáta Friedrichs Loefflers
um að bamaveikisýkillinn spýtti
eitri. Behring og Roux tókst að lok-
um að framleiða blóðvatn sem
reyndist allvel til lækninga á barna-
veiki og seinna kom til sögunnar
bóluefni sem kveðið hefur niður
þennan illræmda sjúkdóm.
Þýðing hvítu blóðkornanna
Fyrir daga Elie Metchnikoff vissi
ekki nokkur maður að iíkamar
manna væru vettvangur skæðra
styijalda milli sýkla og hvítra blóð-
koma, sem flýta sér á vettvang
þegar framandi hlutur sýnir sig í
líkamanum. Sá sem uppgötvaði
þýðingu hvítu blóðkornanna var
rússneski gyðingurinn Eiie Metchn-
ikoff. Hann var staddur á Sikiley
ásamt fjölskyldu sinni þegar hann
fór að kynna sér hvernig krossfisk-
ar melta fæðu sína. Honum heppn-
aðist að koma nokkram rauðlitar-
ögnum í krossfiskslirfur, sem era
gagnsæjar, þannig að hann gat
fylgst með flökkusellum sem hann
hafði veitt athygli innan í dýrunum.
Metchnikoff hélt fyrst að kross-
fiskslirfurnar væru að melta rauð-
litaragnirnar en svo rann skyndi-
lega upp fyrir honum ljós, hann
áttaði sig á að flökkusellurnar átu
það sem var framandi í líkamanum
og þar með sýkla. Þetta leyddi til
þess að hann uppgötvaði þýðingu
hvítu blóðkornanna í blóði manns-
ins. Metchnikoff stundaði að mestu
rannsóknarstarf sitt í París og fékk
Nóbelsverðlaunin árið 1908. Hjá
honum starfaði um tíma Jules Bord-
et sem lagði grandvöllinn að rann-
sóknum þeim sem mikið hafa verið
notaðar í sambandi við morðmál og
sýna m.a. fram á hvort blóð er úr
manni eða dýri.
Bandaríkjamaðurinn Theobald
Smith sendi frá sér ritgerð árið
1893 þar sem hann sýndi fram á
hvernig maurar bára Texasveikina
svokölluðu í nautgripi. Hann sann-
aði þar með að ákveðin smákvikindi
gátu borið með sér ákveðna sýki.
Hann sagði: „Útrýmið þessu kvik-
indi, baðið gripina úr sótthreinsandi
legi, geymið kýrnar á mauralausum
völlum og þá hverfur Texassýkin
með öllu.“ Þetta gekk eftir og sú
staðreynd ýtti undir vonir manna
sem Pasteur hafði vakið með orðum
sínum: „Það er mönnum í sjálfsvald
sett að sópa burtu af yfirborði jarð-
ar þeim sjúkdómum, sem sníklar
valda.“
Ekki er hægt að skilja svo við
hina viðburðaríku tíma bakteríu-
fræðinnar um síðustu aldamót að
ekki séu einnig nefndir til sögunnar
menn einsog David Brace, sem
fyrstu allra gerði sér grein fyrir
samhenginu milli tsetseflugunnar
og svefnsýkinnar sem heijaði á
vissa hluta í Afríku og þá Ross og
Grassi, sem í sameiningu réðu gát-
una um malaríuna en urðu þó aldr-
ei á eitt sáttir um hvor þeirra ætti
meiri heiður skilið af þeirri merki-
legu uppgötvun. Ósamkomulag
þeirra félaga sýnir svo ekki verður
um villst að vísindamenn eru að
sumu leyti rétt einsog aðrir menn.
Það sem skilur á milli þeirra og
hins verijulega manns er sú snilli-
gáfa sem hinum fremstu þeirra var
gefin og þeim auðnast stundum að
nýta í þágu alls mannkyns. Vegna
þeirrar gáfu er mannkynið nú laust
við ýmsar plágur sem áður heijuðu
á það. Það er vissan um að enn
finnist menn gæddir slíkum gáfum
og vinnuþreki sem er forsenda þess
að allur heimurinn bíður nú milli
vonar og ótta eftir lyfí eða bóluefni
við alnæmi. Við skulum í því sam-
bandi minnast eins mikilmennis
enn. Paul Erlich hét þýskur læknir
og vísindamaður sem tókst að búa
til lyfið salvarsan til lækningar á
sárasótt, sem smitast við samfarir
einsog alnæmi gerir einnig. Þrátt
fyrir þetta lyf voru menn fullir af
svartsýni og þeir allra verstu héldu
því fram að þegar liði að þeira alda-
mótum sem við nú nálgumst þá
yrði allt mannkyn orðið að hálfgerð-
um vanvitum vegna sárasóttar. Síð-
an kom penicillinið til sögunnar og
eftir það verður sárasóttinni ekki
kennt um vitfirringu mannkynsins.
011 líkindi benda nú til að á næstu
áram munum við verða vitni að
stórtíðindum í heimi læknisfræðinn-
ar á borð við þau sem hér að ofan
hafa verið rakin. Við skulum vona
að_ sú banvæna plága alnæmið
hljóti sem fyrst sömu örlög og sára-
sóttin og aðrar þær plágur sem
tekist hefur að hemja og jafnvel
uppræta með öllu.
(Heimildir: Paul De Kruif: Bakteríu-
veiðar. Encyclopædia Britannica.
Arthur Löve læknir.)
MEDAL SNILUNGA
ARGENTINA, STEIKHUS
ER TIL SÖLU
Eitt glæslilegasta veitingahús landsins er til sölu.
Allar nánari upplýsingar veitir undirritaður:
Tryggvi Agnarsson hdl.,
Garðastræti 38, Reykjavík,
sími 28505.
Sérbýli óskast lil leigu
Traustan umbjóðanda minn vantar fljótlega
til leigu vandað íbúðarhúsnæði miðsvæðis
í Reykjavík, gjarnan við miðbæinn. Leigutími
allt að tvö ár.
Upplýsingar veitir undirritaður:
Tryggvi Agnarsson hdl.,
Garðastræti 38, Reykjavík,
sími 28505.
SÍMSTIVKI ÚTSaiHIIUR mm ARÍKI
Enn frekari verdlækkun SNORRABRAUT 56 SÍMI 13505 «14303