Morgunblaðið - 20.12.1990, Blaðsíða 22

22
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 20. DESEMBER 1990
Lágmenningin lifi!
__________Bækur______________
Árni Matthíasson
Rokksaga íslands frá Sigga
Johnnie til Sykurmolanna. Gest-
ur Guðmundsson skráði, For-
lagið gaf út.
íslensk dægurtónlist hefur verið
í litlum metum hjá „alvarlegum“
tónlistarmönnum og þá jafnan í
minni metum eftir þvi sem vegur
hennar er meiri meðal almenn-
ings. Sumir vilja meina að ekki
sé hægt að telja hana til tónlistar,
heldur verði að ríota yfir hafa önn-
ur heiti — hún sé lágmenning en
ekki list. Þrátt fyrir þetta láta
aðdáendur og flytjendur dægur-
tónlistar ekki bilbug á sér finna,
enda telja þeir sig réttilega vera
að fást við alþýðumenningu sem,
líkt og svo margt annað í íslensk-
um menningarheimi, er undir
áhrifum af ýmsu sem gerist í öðr-
um löndum. Síðustu ár hafa íslen-
skar dægurhljómsveitir, sem flest-
ar halda fast um þjóðemisvitund
sína, átt snaran þátt í að kynna
íslenska menningu ytra og eftir
því sem við nálgumst „þjóðaþorp-
ið“ (global village) verður sá þátt-
ur veigameiri.
íslensk alþýðu- og unglinga-
menning hefur ekki fengið þá at-
hygli sem vert er undanfarin ár
og áratugi og það er því mikill
hvalreki á fjörur allra tónlistará-
hugamanna, ekki síður en þeirra
sem hafa hug á að skilja betur
þann veruleika sem blasir við í
dag, þegar út kom fyrir stuttu
Rokksaga íslands 1955-1990, sem
Gestur Guðmundsson skráði og
rekur sögu íslenskrar rokktónlist-
ar frá 1956 til sumars 1990 með
grúa mynda til stuðnings frásögn.
Gestur hefur áður verið áhuga-
samur um þennan hluta íslenskrar
menningar og fyrir nokkrum árum
sendi hann frá sér bók um 68-kyn-
slóðina við annan mann. Hann
nálgast efnið með augum félags-
fræðings, sem vill skilja af hveiju,
frekar en að hengja sig í þrá sagn-
fræðingsins að segja frá öllu „ná-
kvæmlega eins og það gerðist“
(wie es eigentlicht was).
Bókin hefst á fróðlegum kafla
um upphaf íslenskrar rokksögu,
kafli sem hefði að ósekju mátt
vera ýtarlegri, enda þar að fínna
marga helstu þætti unglinga-
menningarinnar í mótun. Frásögn-
in er skilmerkileg, en ekki er ég
sammála greiningu Gests á því
hvers vegna rokkinu bandaríska
hnignaði, ýmsar nærtækari skýr-
ingar eru fyrir hendi en að um sé
að ræða hálfgert samsæri ráðandi
afla í bandarískum menningar- og
stjórnmálaheimi. Mönnum hefur
hætt til að ofmeta stærð banda-
rísku rokkbylgjunnar og sjá hana
í hillingum, enda margir sem um
hana skrifa snortnir af henni.
Rokkið bandaríska hvarf í skugg-
ann af skemmtiiðnaðinum, enda
gerðist Elvis Presley snemma
skemmtikraftur og söng dægur-
tónlist og fram komu „unglinga-
stjömurnar“ eins og Fabian, Rick
Nelson og fleiri. Áhrif hafði einnig
þróun rytmablúsins í soul í tengsl-
um við aukna sjálfsvitund banda-
rískra blökkumanna, sem ekki er
getið í bókinni. Gestur virðist síðan
ekki átta sig á því að „kvennasveit-
imar“ eins og Shirelles og Ronett-
es vom merkar í rokksögunni, þvi
þær voru tákn þess að ný mann-
gerð var að líta dagsins ljós,
„producer“, sem felur í sér laga-
smið, útsetjara, upptökustjóra og
ímyndarsmið, menn eins og Phil
Spector (Ronettes, Crystals o.fl.)
og fleiri, en þeirra vinna átti eftir
að hafa dijúg áhrif á rokkið síðar.
Að þessu slepptu eru næstu
kaflar bráðskemmtilegir aflestrar
og er það reyndar eitt af einkenn-
um bókarinnar að oftast tekst
Gesti vel að gera frásögnina
skemmtilega. Sérstaklega er gam-
an að vangaveltum um íslenska
texta og tilurð þeirra og ekki hefði
verið úr vegi að birta í heild sem
viðauka erindi Andreu Jónsdóttur
og Marðar Ámasonar, sem vitnað
er í nokkrum sinnum. Frásögn
Gests af hippatímanum og tónlist
þeirra tíma er skemmtileg. Gaman
hefði þó verið ef hann hefði kafað
dýpra í hvaða áhrif hass og ámóta
efni höfðu á íslenska rokktónlist-
armenn, enda er það opinbert
leyndarmál að flestar fremstu
hljómsveitir landsins reyktu mikið
hass á þessum ámm, aukinheldur
sem sumir átu lýsergíðsým.
Líklega er þó of stutt síðan til að
menn geti talað opinskátt. Hvað
varðar hnignunina um miðjan ára-
tuginn og sigur diskósins, bendir
Gestur réttilega á að þar réð miklu
að fremstu rokktónlistarmenn
landsins litu flestir á ísland sem
stökkpall út í heim. Saga Pelican
er nokkuð dæmigerð fyrir það bil
sem myndaðist á milli þeirra sem
vildu sinna þeirri þörf sem fyrir
hendi var og þeim sem gáfu frat
í íslenskan markað. Ekki má svo
gleyma því að það var einfaldlega
ódýrara að setja upp diskótek en
fá hljómsveit til að troða upp og
að auki var margt af þeirri tónlist
sem íslenskar sveitir ætluðu að
flytja út ekki vel fallið til dansæf-
inga. Ekki gerir Gestur nógu góða
grein fyrir því að það vora ýmsar
íslenskar hljómsveitir sem héldu
vinsældum sínum á þessum tíma,
þrátt fyrir mótlætið og því varð
diskóið aldrei eins ráðandi og gef-
ið er til kynna i bókinni.
Rótleysið sem var undanfari
íslensku rokkbylgjunnar, sem
Gestur bendir réttilega á að var
ekki hrein pönkbylgja, líkt og ytra,
er vel skýrt í bókinni og einnig
það andrúmsloft sem skapaðist í
kjölfar þess, þar sem allt var leyfi-
legt. Einnig er skilmerkileg grein-
ing á skallapoppinu og þeirri iðn-
aðarmennsku. sem þar réð ríkjum,
en menn látnir njóta sannmælis
hafi þeir verið að gera eitthvað
skapandi. Það skín þó í gegn að
Gestur hefur ekki fylgst eins vel
með sjálfur á þessum ámm og
hann hefur gert á áttunda ára-
tugnum. Til að mynda er ekki
gott að gera sér grein fýrir af
hveiju mörgum hljómsveitum er
sleppt, sem þó hefði verið ástæða
til að geta í samhengi sögunnar
og einnig em klaufalegar skekkjur
í frásögn, eina og t.a.m. að Bubbi
hafi samið lag Hilmars Oddssonar
Eins og skepnan deyr. Dæmi um
yfirsjónir er einnig að telja Dúk-
kulísurnar arftaka Grýlanna, því
nær öll lög Dúkkulísanna voru
samin af Karli Erlingssyni, sem
var einskonar „hljómsveitarstjóri"
sveitarinnar. Ekki er svo nákvæm
frásögnin af samskiptum Bubba
við Mistlur (hann var samnings-
bundinn í nokkur ár), sem þó skýra
að nokkm „fríið“ 1985. Einnig
hefði mátt nefna tölvurokkið og
-poppið sem sveitir eins og Mogo
Homo og Sonus Futurae lögðu
fyrir sig.
í þessum kafla, sem er í raun
lok rokksögunnar, hættir Gesti og
um of að láta sinn smekk ráða
mati á tónlist og flytjendum, en
fram að því tekst honum vel að
láta lítið á honum bera. Gott dæmi
um það er hve þungarokkið fær
kaldar kveðjur, en uppgangur þess
síðari hluta þessa áratugar er
merkt athugunarefni. Einnig fellur
hann í þá gryfju að sjá ekki húmor-
inn í Ham, en sú sveit er ein fyndn-
asta rokksveit seinni tíma, af-
sprengi „kaldhæðnu kynslóðarinn-
ar“. I þessu fellur Gestur því á
sama prófí og aðrir sem afskrifa
tónlist sem er á skjön við það sem
þeir hafa mætur á.
Lokakafli bókarinnar, Sam-
hengið í íslensku rokki, er um
margt skemmtilegur og þó okkur
Gest greini oft á, er því ekki að
EN ÞAÐ BORGAÐISIG
Bókmenntir
Sigurður Haukur Guðjónsson
Höfundur: Iðunn Steinsdóttir.
Myndskreyting: Ragnheiður
Gestsdóttir.
Útgefandi: Barnabókaráð
íslandsdeild IBBY.
Bókarkomið er gefíð út í tilefni
af ári læsis, og það gladdi mig,
eitt fómarlamba' lesblindu, mjög.
Sú var tíð, að þessi hömlun var
talin mikil skömm fyrir gáfaða
þjóð, mátti helzt ekki vitnast. Böm,
oftast strákar, vom hýdd, snuprað,
fyllt minnimáttarkennd vegna
skiiningsskorts hinna fullorðnu,
rænd gleði bamsins, rænd árangri
í skóla. Oftast var þvermóðsku og
leti kennt um, því í flestum tilfell-
um gátu þessir krakkar lært, ef
ekki þurfti leskunnáttu til. Mörg
felldi ég tárin yfir skilningsskorti
og þeirri skömm er ég taldi mig
valda fólki mínu. Slíka sögu kann-
Iðunn Steinsdóttir
ast þjáningasystkin mín sjálfsagt
við. En nú era augu fólks að opn-
ast, skilningi beitt í stað högga.
I stærilæti höfum við talið alla
á íslandi læsa, því á margur erfitt
með að skilja, að annað er að koma
í ljós. Mér koma í hug orð eins
fyrrverandi menntamálaráðherra,
er hann sagði: „Hvaða bull er
þetta? Þegar ég var ráðherra, þá
voru allir læsir.“ Það era fleiri en
strútar, sem grafa haus í sandinn.
Að það skuli vera staðreynd, að í
menntaskólum landsins nú skuli
enn finnast stautandi nemar hlýtur
að vekja spurnir um kjark okkar
við að horfast í augu við sannleik-
ann, kunnáttuleysi að bregðast við.
Bókin segir frá strák sem lét
systur sinni eftir lesturinn. Honum
er vel lýst, glímu hans við stafí
og orð. Eg hefði kosið fleiri dæmi,
lengri frásagnir. Bráðgreindur
strákur, en í klóm lesblindu, klóm
þjándingar. Þökk sé þeim stöllum
báðum, sem gáfu vinnu sína alla.
Leggist hér fleiri á árar, og ungl-
ingavandamálum mun fækka,
gleði vakna á margra andlitum.
Gestur Guðmundsson
neita að hann leggur mál sitt fram
yfirleitt skilmerkilega og styður
það gildum rökum. Ég er t.a.m.
sammála honum í því að til sé
íslensk rokkmenning; að íslenskir
tónlistarmenn hafði ná að skapa
eitthvað séríslenskt, en um leið
alþjóðlegt ,og einnig að íslensk
rokksaga er um leið saga íslenskr-
ar alþýðu- og unglingamenningar.
Það er einmitt það besta við menn-
inguna að hún tekur ekki mark á
þeim sem eru að fjalla um hana.
Skiptir engu þó einhveijir hafi
skrásett vörumerkið tónlist og telji
allt sem utan þeirra skráningar
fellur lágmenningu; lágmenningin
lifir.
Texti á bókinni er lifandi, en á
það til að vera samhengislaus og
staglkenndur. Ég hefði viljað meiri
sagnfræði og sleppa innganginum
að hveijum kafla, þar sem reynt
er að draga upp mynd af tíðarand-
anum, en hann kemur líklega
ófróðari til góða. Of mikið er af
prentvillum og sumar seinni tíma
myndir eru alls ekki góðar, t.a.m.
á bls. 212, 250, 252 og 265. Svigr-
úm hlýtur að hafa verið til að finna
betri myndir, eða í það minnsta í
fókus (bls. 265), en annars er út-
lit bókarinnar lifandi og margar
myndir hreinar perlur. Hvað sem
öllu jóssi líður er þetta bráð-
skemmtileg bók og veralega eigu-
leg, Gestur Guðmundsson hefur
unnið þrekvirki sem lengi verður
í minnum haft og ekki er að efa
að hann eigi eftir að auka enn við
bókina og styrkja, því bók sem
þessa á að gefa út reglulega, end-
urskoðaða og aukna.
Hraunhellar
__________Bækur_______________
Haraldur Sigurðsson
Björn Hróarsson: Hraunhellar
á Islandi. Mál og menning. 174
blaðsíður.
Hellafræðin (speleologie) er ekki
ýkja forn vísindagrein á íslandi.
Upphaf hennar má sennilega telja
för þeirra Eggerts Ólafssonar og
Bjarna Pálssonar, þegar þeir rann-
sökuðu og mældu Surtshelli árið
1754. Matthías Þórðarson þjóð-
minjavörður og Einar Benediktsson
skáld könnuðu nokkra kunna hella
á fyrstu áratugum þessarar aldar,
einkum með fornminjar í huga.
Ýmsir fleiri koma hér við sögu,
t.a.m. jarðfræðingamir Guðmundur
Kjartansson og Sigurður Þórarins-
son. En það var ekki fyrr en á
síðustu árum, sem farið var að
kanna þá af nokkurri alvöra. Að
þeim rannsóknum stóðu bæði inn-
lendir menn og erlendir, og stofnað
var Hellarannsóknafélag Islands.
Síðan rannsóknir þessar hófust hef-
ur fjöldi hella fundist. Þeirra á
meðal hefur höfundur bókarinnar
fundið ekki færri en um þijátíu.
Frægastur íslenskra hella er
Surtshellir eða hellirinn Surtur, og
hefur hann verið kunnur síðan í
fomöld. Þar átti Surtur jötunn sér
bólfestu, og vora honum færðar
drápur sem konungi. Ef til vill hef-
ur hann verið eitthvað skyldur Surti
þeim er „fer sunnan með sviga
lævi“ (þ.e. eldi) við heimsslit og því
við hæfi að blíðka hug hans með
snotra lofkvæði. Seinna varð hellir-
inn frægt ræningjabæli, sem mikið
orð fór af í þjóðsögum. Næstur
Surtshelli að frægð er Víðgelmir,
sem er kunnur af heimildum frá
því í lok 14. aldar. Báðir þessir
hellar eru í Hallmundarhrauni efst
í Borgarfirði. Þar er'líka Stefáns-
hellir, en hann fannst ekki fyrr en
fyrir nokkram áratugum. Allir eru
þeir á annan km að lengd ásamt
Raufarhólshelli. Aðrir hellar eru
styttri.
í sumum hellanna hafa fundist
mannvistarleifar, og ýttu þær að
sjálfsögðu undir duldina, vöktu for-
vitni, en buðu um leið ógninni heim.
Þetta voru bústaðir útilegumanna,
hinna válegustu trölla og annarra
forynja. Auk þess voru sumir þeirra
svo langir, að ef menn hættu sér
inn í þá, áttu þeir á hættu að koma
út á öðru landshorni, og brást þá
ekki, að gullsandur var í skóm
þeirra.
Björn Hróarsson jarðfræðingur
hefur nú rltað bók um alla hraun-
hella á íslandi sem kunnir era og
er tala þeirra nálægt 150. Hefst
lýsingin á Reykjanesi, þaðan er
Björn Hróarsson
haldið upp í Borgarfjörð, vestur og
norður um land. Síðan víkur sög-
unni til hrauna á Suðurlandi og
lýkur í Surtsey.
í bók sinni leiðir Björn lesandann
Tnn í sannkallaða töfraheima, þar
sem skrautsmíð náttúrunnar og
víðátta yfírgnæfir jafnvel hinar
frægustu og stórfenglegustu kirkj-
ur. Raunalegt er að vita til þess,
hve mikil skemmdarverk hafa verið
framin á allri þessari viðkvæmu
prýði og henni bijálað í hellum, sem
lengi hafa verið kunnir og margir
heimsótt. Dropsteinar og önnur
djásn hafa verið brotin og flutt
burt. í hellinum var þetta eins og
fagurt en fáránlegt víravirki, heima
á stofuborði einskisvert drasl. Von-
andi fer þeim mönnum nú fjölg-
andi, sem í framtíðinni sjá þetta í
friði, svo að það megi njóta sín um
komandi ár og aldir.
Frásögn Björns er glögg og lýs-
ing hellanna skilmerkileg og virðist
á taustum undirstöðum þekkingar
og vandvirkni. Frásögninni fylgja
myndir, sem höfundurinn hefur
sjálfur gert, flestar í litum, og gefa
þær lesandanum nokkra innsýn í
þennan lítt kunna myrkheim. Þær
era að vísu nokkuð misjafnar, en
sumar prýðisfallegar. Ég vil þar
aðeins benda á myndimar úr Arnar-
keri, Lofthelli og Jörundi. En auð-
vitað verður sjón bæði sögu og ljós-
myndum ríkari. Loks eru kort af
helstu og markverðustu hellunum,
og koma þar ýmsir til sögunnar auk
höfundar. Bókinni lýkur á örstuttu
yfirliti um helstu aðra hella í landinu
og rækilegri skrá um heimildir og
nöfn.
Af hálfu prentsmiðju og forleggj-
ara virðist ekkert sparað til að gera
bókina vel úr garði og snotran grip.