Morgunblaðið - 20.01.1991, Side 14

eftir Heníy Kissinger
VERÐI framhald á frelsiskúgun Sovét-
manna í Litháen gæti það jafnvel orðið
enn mikilvægara í sambandi við horfur á
alþjóðlegri reglu en Persaflóastríðið, sem
hefur skyggt á atlöguna gegn frelsi í Lit-
háen. Þegar við fylgjumst með falli komm-
únismans í Austur-Evrópu, fyrstu skref-
um Þjóðverja til sameiningar og hreyf-
ingu (að því er virtist) í Sovétríkjunum í
átt að pólitísku fjölræði og markaðsbú-
skap, fannst okkur eitt andartak, að ger-
legt væri að trúa því, að mannkynssagan
væri einhvern veginn að komast ófrávíkj-
anlega inn á braut allsherjarfriðar.
Nú stefnir í þveröfuga átt. Ohófleg
bjartsýni gæti nú orðið að þoka fyrir jafn
óhóflegri svartsýni. En lýðræðisríkin hafa
ekki lengur ráð að því að flökta svona á
milli stífni og friðunarsáttfýsi. Við þurfum
að móta okkur fasta stefnu, gera okkur
stöðuga heildarhugmynd um samskipti
austurs og vesturs. Sú hugmynd, sá skiln-
ingur, má ekki grundvallast á einstökum
persónum eða einfölduðum framtíðar-
spám, heldur á blákaldri staðreyndagrein-
ingu á þjóðarhagsmunum og því, sem
nauðsynlegt er til þess að halda uppi lög-
um og reglu á alþjóðavettvangi.
Beðið eftir vegabréfsáritun. Þeim fjölgar í Moskvu sem taka sér stöðu fyrir framan erlend sendiráð í von um að fá áritun til
að komast úr landi.
ALVAIDSEINRÆÐI
M MORGUN.BLAÐIÐ SUNNUDAGUR 20. JANÚAR 1991
—r-4-*----'>’»■!—‘r-r.—Í'W'A f r- '■•"i ■' 1 M ' • Irr'trí—í—r t; r» A * 11 ! A 'TrT —
VIÐBRÖGÐ Á
VESTURLÖNDUM
VID SOVESKU
Takist að framfylgja núver-
andi stefnu í átt að ein-
valds-alræði í Sovétríkjun-
um, mun brátt kom að
því, að heimurinn horfist
í augu við rússneskt ríki
af því tagi, sem hann hef-
ur ekki séð í sjö áratugi.
Það verður ekki lýðræð
isríki. Það verður heldur ekki
staiínískt ríki. Það mun í raun mest
líkjast hinu forna keisaraveldi í
Rússlandi. Bandaríkjamenn verða þá
að spyrja sjálfa sig nokkurra undir-
stöðuspurninga: Hver verður framtíð
sovézk-bandarískra samskipa? Eru
til einhver utanríkispólitísk stefnu-
markmið gagnvart Sovétríkjunum,
sem þykja svo mikils verð, að þau
verði að tryggja, jafnvel þótt það
kosti, að kyngja þurfi óþolandi at-
burðum innan Sovétríkjanna? Hvar
finnst jafnvægi (ef nokkurs staðar)
milli sambúðar og sinnaskipa (þ.e.
geta ríkin tvö búið í friðsamlegri
sambúð, án þess að annað breyti
sér)?
Til skamms tíma var það í tízku
að trúa á góðar horfur sinnaskipta
eða hugarhvarfsbreytingar í stjórn-
arstefnu. Mikhail Gorbatsjov var í
hugum manna sá, sem endanlega
stæði úrslitavörð um væntanlegan
sigur lýðræðis og markaðsbúskapar.
„Hjáipum Gorbatsjov!" Þessi orð
urðu helzta markmið í mótun ut-
anríkisstefnu á Vesturlöndum. Tillit
til alls annars var látið fara lönd og
leið. Svo kom í ljós, að Gorbatsjov
reyndist ekki eins góðgjarn og elsku-
legur og viðteknar skoðanir á Vest-
urlöndum gerðu ráð fyrir. Sama gilti
um umbætur í Sovétríkjunum; þær
reyndust flóknari í framkvæmd en
menn gátu leyft sér að trúa. Við
skulum horfast í augu við staðreynd-
ir: Þrátt fyrir rótgróna óskhyggju
manna á Vesturlöndum og góðan
vilja til að trúa öðru, er sennilegasta
niðurstaða þróunarinnar í Sovétríkj-
unum annað hvort upplausn eða kúg-
un; jafnvel hvort tveggja i senn.
Kjarni kerfisins varinn
Það var barnalegt frá upphafi að
láta samskipti austurs og vesturs
vera komin undir meintum sinna-
skiptum leiðtoga, sem átti allan
starfsferil sinn innan forystu sovézka
kommúnistaflokksins, og ímynda sér,
að hann hefði allt í einu tekið trú á
vestræn giidi og lífshugsjónir. Það
væri jafnhættulegt að telja nú, að
hegðun Gorbatsjovs undanfarið væri
stundarbilun eða stefnufrávik og að
móta nýja stefnu á persónulegum
vonbrigðum með hann. Leiðtogar eru
knúnir áfram af krafti kerfisins og
sögunnar í eigin þjóðfélagi. Öll
raunsæ stefnumótun verður að mið-
ast við þessa áhrifaþætti.
Gorbatsjov á geysimikið hrós skil-
ið fyrir að viðurkenna veikleika kerf-
isins, sem ól hann, og að hafa reynt
að lækna þá. Hann ákvað að leyfa
brot leppríkjabaugsins handan vest-
urlandamæra Sovétríkjanna, batt
enda á stríðsrekstur sovézka hersins
í Afganistan og losaði um grimmdar-
stjórnina innanlands. Allt mun þetta
tryggja honum sess á sögubekk. En
allt, sem hann hefur gert, má skýra
með þörf hans fyrir að varðveita
kjarna sovézka kerfisins á kreppu-
tíma, og að dreifa ekki dvínandi
kröftum þess í heimsveldisævintýri.
Enginn vafi leikur á því, að þannig
réttlæti hann stefnu sína fyrir
sovézku herstjóminni.
Hvað svo sem kann að hafa vakað
fyrir Gorhatsjov, þegar hann náði
völdum, hafa umbætur innanlands
hingað til reynzt næsta takmarkað-
ar. í utanríkismálum gat hann náð
árangri með því að afnema, hætta
við og leggja niður. í innanlandsmál-
um var hins vegar þörf á nýsmíði.
Heima fyrir er eins og hann sé að
slitna í sundur milli tveggja and-
stæðra togkrafta: Annars vegar skil-
ur hann, að hinum gömlu stofnunum
verður að breyta hæfilega, og hins
vegar er hann bundinn ævilangri
fylgispekt sinni við lenínískan rétt-
trúnað í landsstjórnarmálum.
Sovétríkin standa frammi fyrir
þremur höfuðvandamálumm innan-
lands: Lækning verður að finnast á
hinu hörmulega ástandi í sovézkum
efnahagsmálum; koma verður á ein-
hverjum skilningi á eða tilfinningu
fyrir lögmæti og réttlæti í þjóðfélag-
inu; og það verður að fást við yfirvof-
andi sundurliðun heimsveldisins, sem
Pétur mikli stofnaði fyrir um það bil
þremur öldum. Vandi Gorbatsjovs er
sá, að lækning við einu vandamál-
anna er líklega til að geta ekki farið
saman við jafn áríðandi lækningu á
öðrum vandamálum. Til dæmis má
taka valddreifingu og fráhvarf frá
miðstýringu, sem er nauðsynlegt
vegna framfara í efnahagsmálum.
Einmitt þessi nauðsynlega valddreif-
ing ýtir undir sjálfstæðisþrá fólks í
sambandslýðveldunum. Framar öðru
má ekki gleyma því, að mennirnir á
efstu hæðum valdapýramídans, nóm-
enklatúran, sem eiga að hrinda um-
bótum í framkvæmd, telja sér ein-
mitt ógnað af þessum sömu umbót-
um, svo að þeim hættir til þess að
eyðileggja þær af ásettu ráði.
Fulltrúi gamla kerfisins
Það er nú almennt viðtekin vizka,
að „herbúðahagfræði“ (valdboðin
skipun efnahagsmála) leiði af sér
stöðnun og spillingu. Þetta er jafnvel
viðurkennt nú í þjóðfélögum komm-
únismans. Samt hefur hvergi tekizt
enn að komast alla hina sársauka-
fullu leið heilu og höldnu með þjóðfé-
lagið úr sósíalisma í fijálsan mark-
aðsbúskap, sem allir játa nú ást sína.
Tilfærslan yfir til markaðshagfræði
framkallar harðvítuga andstöðu
þeirra, sem eiga eiginhagsmuna að
gæta (hagsmuna, sem notið er og
gætt á kostnað annarra), en þeir sem
beijast fyrir breytingum og umbót-
um, hafa ekki nægilegt afl í þjóðfé-
laginu til þess að geta komið skoðun-
um sínum fram.
Markaðsbúskapur gerir með öllu
óþarfar milljónir kerfiskarla og ríkis-
kontórista, sem sitja í verðlagsráð-
um, framleiðsluráðum, eftirlits- og
úthlutunarnefndum, skömmtunar-
nefndum, kvótanefndum o.s.frv.
Þegar fólkinu leyfist að láta framboð
og eftirspurn um að finna rétt verð
á hlutunum, verður ekki hægt að
komast hjá verðbólguskeiði f upp-
hafi. Það stafar af því, að eitt ein-
kennið á kommúnísku þjóðfélag-
skerfi er að'Of mikið fé eltist við of
litla vöru. Krafa um framleiðni kem-
ur óhæfum fyrirtækjum á kné og
eykur atvinuleysi um tíma.
í Austur-Evrópu auðnaðist nýjum
forystumönnum að styðjast við vin-
sældir og virðingu, sem þeim hlotn-
aðist í þjóðfrelsisbaráttunni, svo að
þeir gátu haldið völdum á hörgultlin-
um breytingar yfir í markaðsþjóðfé-
lag. í Sovétríkjunum hafa sérhags-
munir yfirstétta verið vandlega rækt-
aðir í smá'atriðum í tíð þriggja kyn-
slóða með einstaklega dýrslegu,