Morgunblaðið - 17.03.1991, Blaðsíða 2

<2 fC
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 17. MARZ 199.1
etta er lausleg
þýðing á keðju-
bréfi sem ég fékk
um daginn. Ég
hef fengið slík
bréf áður en þá
hefur oftast verið
um að ræða bréf
sem lofuðu ótal þvottapokum eða
póstkortum, ef keðjan yrði ekki slit-
in. En sífellt verður allt orðið stærra
í sniðum, keðjubréfín líka. Nú lítur
enginn við þvottapokum og póst-
kortum heldur er það ekki minna
en lífsgæfan sjálf sem menn henda
á milli sín einsog fjöreggi á spjóts-
oddum hins ritaða orðs. Ég skellti
skolleyrum við óljósri illspá bréfsins
og sendi ekkert afrit innan þeirra
96 klukkustunda sem voru tíma-
mörk aðgerðanna. Það er ekki að
orðlengja það að tveimur dögum
seinna ók kona í veg fyrir mig, þar
sem ég silaðist upp þrönga götu í
gamla bænum með þeim afleiðing-
um að báðar bflarnir skemmdust
talsvert. Ég sá mitt óvænna og ljós-
titaði keðjubréfíð og sendi 20 mann-
eskjum sem ég valdi áf handahófi
úr símaskránni. Ég setti bréfín í
póstkassa og ók af stað í enn eina
bæjarferðina, létt í skapi og taldi
mig lausa við yfírvofandi óhöpp.
En ég hafði greinilega ekki leyst
höfuð mitt með þessari aðgerð því
varla var ég komin niður í bæ þeg-
ar ég lenti í að bakka á bfl sem
lagt hafði verið ólöglega fyrir fram-
an bókasafn. Stúlka var í bflnum
og brást hún hin reiðasta við þó
skemmdir væru mjög lítilfjörlegar.
Þegar lögreglan kom á vettvang
var ástandið orðið einsog í ítalskri
gamanmynd. Hefðu málsaðilar ekki
verið mótaðir af hinum íslenska
menningararfí hefðu þama orðið
stórkostleg handalögmál. Þegar ég
ók heim á leið eftir þetta ævintýri
þótti mér sárast að geta ekki náð
Ijósritunum úr póstkassanum aftur.
Eftir að ég fékk ofangreint
kveðjubréf fór ég að hugsa um af
hveiju fólk færi af stað með siík
bréf. Ég komst að þeirri niðurstöðu
að ástæðurnar til þess væru marg-
ar. Ein sú framstæðasta er líklega
löngunin til að tengjast annarri
mannvera. Bijótast út úr ásköpuð-
um einstæðingsskapnum og mynda
hring með mörgu fólki. Þéim sem
þannig hugsa er rétt sama hvort
sameiningartáknið er þvottapokar
eða eitthvað annað. Önnur ástæðan
er kannski sprottin af söfnunar-
áráttu. Menn sjá sér hag í að senda
t.d. póstkort og fá í staðinn ný
kort og spennandi í safnið sitt.
Þriðja ástæðan er svo gamansemi.
Fólk sendir á milli sín bréf sem því
þykir fyndið og gamansemi bréfsins
veldur því að það er sent áfram.
Fjórða ástæðan er hagnaðarvonin.
Þá sér fólk sér þann leik á borði
að eignast peninga á auðveldan
hátt, hinir fyrstu græða en þeir síð-
ustu tapa. Leikurinn gengur út að
að fá alltaf nýja í hringinn og forð-
ast þannig að verða sá sem tapar.
Æsandi leikur fyrir þá sem hafa í
sér ástríðu spilamannsins. Fimmta
ástæðan er kannski sú sem torskild-
ust er. Ljósfælin tilfinning sem fínn-
ur fullnægju í að vera örlagavaldur
í lífí samborgaranna. Angi af hinni
afdrifaríku valdalöngun, þar sem
valdið verður að takmarki í sjálfu
sér. Valdið getur lyft sjálfsímynd-
inni upp á stall og gert hinn vold-
uga þannig hærri í eigin augum.
Stundum fara saman fleiri en ein
ástæða þegar keðjubréf era send
af stað. Keðjubréf sem innihalda
óljósar eða ljósar hótanir um ólán
ef út af er bragðið koma illa við
fólk. Menn trúa kannski ekki endi-
lega illspám bréfanna, hins vegar
finnst þeim það varla borga sig að
láta reyna á þær. Kannski vottar
þarna fyrir gömlu galdratrúnni.
Flestum er í blóð borin einhvers
konar hjátrú og hún er drifkraftur
þess að slíkar bréfakeðjur viðgang-
ast. Meira að segja fólk sem á að
teljast upplýst flýr á náðir ljósritun-
arvéiarinnar til að losa sig við ógæf-
una sem það óttast ella að leggi sig
I einelti. Og þannig henda menn á
milli sín lífsgæfunni, fjöregginu
sínu, rétt einsog skessumar í þjóð-
sögunni forðum. Þar til einhver slít-
ur keðjuna og verður „skotspónn
ógæfunnar", eða hvað? Til að svo
fari verður fólk að vera í senn hjá-
trúarfullt og kærulaust. Ekkert
virðist hrína á þeim sem slíta keðj-
ur hiklaust og skenkja því ekki
hugsun. Þeim dettur ekki einu sinni
í hug að tengja keðjuslitin einhveij-
um aðsteðjandi vandræðum. Þeir
hjátrúarfullu og samviskusemi
senda bréfín áfram og kenna því
ekki keðjuslitum um óhöpp sín. Það
gera aftur á móti hinir hjátrúar-
fullu og kæralausu. Þeir trúa ill-
spám bréfanna en gleyma að senda
afrit af þeim áfram. Síðan kenna
þeir keðjubréfinu um ef eitthvað fer
úrskeiðis og viðhalda þannig þjóð-
sögunni um keðjubréfín.
Keðjubréf eru vel þekkt fyrirbæri
víða um heim. Slík bréf fóra að tíðk-
ast á íslandi á
fýrstu áratugum
þessarar aldar.
En þau vora á
ýmsan hátt
öðruvísi en
keðjubréf í dag.
Fyrst vora slík
bréf raunar köll-
uð bænabréf og
jafnvel lukku-
bréf. Hjá Orða-
bók Háskólans eru til seðlar sem
fólk sendi inn árið 1977 þar sem
greint er frá slíkum bréfum. Kjami
þeirra bréfa var bæn um alheims-
frið. Skrifa átti bænina upp og
senda fleiram. Á einum seðlinum
segir að bænabréf hafí verið algeng
fyrirbæri á fyrstu áratugum þessar-
ar aldar. Upphaf þeirra var „Ó,
Drottinn minn og guð.“ Væri bæn-
in send áfram átti það að færa bréf-
ritara mikla hamingju innan
skamms, en mikla óhamingju ef
keðjan var slitin. Seinna komu til
sögunnar hin svokölluðu keðjubréf.
Þau innihéldu ekki bænir, heldur
bón um að gefa t.d. eitt handklæði
eða „búrþurrku“, einsog kona ein á
Akureyri segir á sínum seðli. „Mað-
ur átti að fá fleiri tugi af handklæð-
um í staðinn."
Keðjubréf geta varla verið mikið
eldri en póstþjónustan í viðkomandi
landi. Ekki eru allar kveðjur þó
háðar póstþjónustu, sumt sem sent
er á milli er þess eðlis að ekki þyk-
ir fyllilega henta póstþjónustunni.
Opinber starfsmaður, kona rösk-
lega fertug, sagði mér að skömmu
fyrir 1980 hafí hún verið spurð
hvort hún vildi vera með í bréfa-
keðju þar sem ávinningurinn væri
vínflöskur. „Ég fékk í framhaldi af
þessu keðjubréf þar sem ég var
beðin um að senda 4 eða 6 persón-
um keðjubréfíð áfram. Jafnframt
átti ég að senda þeim sem efstur
var á listanum eina vodkafiösku.
Ég gerði þetta samviskusamlega
og beið svo þolinmóð eftir að kæmi
að mér. í fyllingu tímans fékk ég
14 flöskur af sterku víni. Ég frétti
að einn, sem á undan mér var í
keðjunni, hafi fengið 48 flöskur og
annar 30 flöskur. Vínið kom ekki
til mín allt á sama deginum, heldur
var að berast í nokkurn tíma. Þetta
var að vorlagi og mér er enn í minni
þegar menn tóku að birtast fremur
flóttalegir í fasi með flösku í poka-
skjatta og spurðu lágum rómi eftir
mér. Þeir afhentu svo flöskuna og
hurfu á braut. Ég neita því ekki
að ég drakk tals-
vert meira á
þessu tímabili en
ég hef alla jafna
gert.
Ég hef oft slit-
ið keðjur af
ýmsu tagi, en
vínkeðjuna
ákvað ég að slíta
ekki, í von um
að fá eitthvað í
aðra hönd. Ég
veit að þeir sem
vora neðar á listanum en ég fengu
ekki neitt, hins vegar var talað um
að þeir sem byijuðu keðjuna hefðu
birgt sig mjög vel upp af víni. Ég
ráðlegg þeim sem fá send keðjubréf
að slíta keðjuna ef hún er búin að
ganga lengi, þá er hagnaðarvonin
orðin lítil. Einu sinni fékk ég t.d.
keðjubréf sem hafði gengið lengi,
þar vora viskustykki í vinning. Eg
fékk bara eitt viskustykki, en syst-
ir mín, sem var talsvert á undan
mér í keðjunni, fékk aftur á móti
heilmörg. Ég held helst að hún
hafí ekki þurft að kaupa sér visku-
stykki áram saman.“ Kona þessi
sagði mér ennfremur þau tíðindi
að um þessar mundir væri í gangi
hér bamabókakeðja.
Keðjubréfamálið fræga
Frægasta bréfakeðja sem hér
hefur gengið er án efa peninga-
bréfakeðja sém varð mjög umsvifa-
mikíl árið 1970 og stöðvaðist ekki
fýrr en lögreglan og yfirvöld voru
komin í málið. I Morgunblaðinu
þann 18. september 1970 segir svo
í frétt á baksíðu: Þijú keðjubréf
ganga í Reykjavík — Réttarrann-
sókn hafin í málinu — Sögur fara
af ofsagróða manna.
í fréttinni segir að sænskt keðju-
bréf, Investo, gangi í bænum, einn-
ig hafi landinn stofnað tvö keðju-
bréf. Kostaði miðinn í því fyrra ís-
lenska 1.000 krónur en 500 í því
seinna. Miðinn í því sænska kostaði
440 krónur. Gangur keðjunnar var
þannig að sá sem tók þátt í henni
keypti miða. Seljandinn var neðstur
á hinum keypta seðli, en síðan
greiddi kaupandinn þeim þremur
sem fyrir ofan voru á seðlinum
sömu upphæð. Hann fékk síðan
kvittanir fyrir greiðslum og sendi
þær ásamt miðanum á skrifstofu
keðjunnar, sem gaf þá út íjóra
miða, þar sem efsta sætið var
þurrkað út og færðust þá allir upp
um eitt sæti en eigandi miðanna
bættist við neðst á seðlinum. Þá
seldi viðkomandi miðana fjóra
næstu viðskiptavinum keðjunnar.
Fyrir þjónustu skrifstofunnar var
greitt í reiðufé, segir í fréttinni.
Menn fengu í fyrsta umgangi þá
upphæð sem þeir höfðu lagt í fyrir-
tækið, næst fengu þeir 16.000 krón-
ur, þá 64.000 krónur og loks áður
en þeir féllu út af seðlinum 256.000
krónur eða samtals 340.000 krón-
ur. I fréttinni sagði ennfremur að
heyrst hefði af svimandi upphæðum
sem menn hefðu fengið og að sum-
ir hveijir hefðu lítið annað aðhafst
þá dagana en gefa út kvittanir og
taka á móti þúsundkrónaseðlum.
Þess var getið að illmögulegt væri
að fá kvittanaeyðublöð í verslunum.
Á baksíðu sama blaðs var einnig
stutt viðtal við mann einn sem blað-
amenn hittu fyrir framan Stekk við
Hafnarfjörð þann 17. september,
en þar var skrifstofa peningakeðju-
bréfsins sem mest kvað að. Maður-
inn kvaðst vera búinn að hafa 440
þúsund krónur upp úr keðjunni og
eiga von á samanlögðum ágóða
uppá 1.440.400 krónur. „Ég er með
tvær stúlkur sem taka við pening-
unum og afhenda kvittanir, sem ég
er þegar búinn að undirrita," sagði
maðurinn. Hann kvaðst ætla að
gefa ágóðann upp til skatts. Upp-
hæðin væri orðin það mikil að þótt
tekin væru 56% af í skatt þá væri
hann samt fyllilega ánægður með
afraksturinn.
Lögmæti keðjubréfanna
í fréttinni kom fram að Morgun-
blaðið leitaði til dómsmálaráðuneyt-
isins og spurðist fyrir um lögmæti
þessara keðjubréfa. Baldur Möller
ráðuneytisstjóri, sem þá var, sagði
að farið hefði verið fram á að keðju-
bréfastofan á Stekk yrði tekin til
réttarrannsóknar, til þess að unnt
yrði að kanna hvort starfsemi henn-
ar varðaði við lög. Einnig átti að
kanna hvort starfsemi þessi félli
undir happdrættislögin frá 1926,
en þar segir að leyfí ráðuneytisins
þurfi til þess að halda happdrætti
eða önnur happaspil, eins og það
er orðað.
í Morgunblaðinu 19. sept. 1970
segir að keðjubréfastraumurinn
hafi minnkað eftir að rannsókn á
starfsemi keðjubréfaskrifstofunnar
að Stekk við Hafnarfjörð hófst. Þar
er einnig birt tilkynning dómsmála-
ráðuneytis þar sem segir m.a.:
„Gera verður ráð fyrir að lögmæti
þess atferlis (peningakeðjubréfa)
verði prófað mjög bráðlega fyrir
dómstólunum, en jafnframt skal
bent á, að sá gróði, sem menn leita
eftir með þátttöku í slíku peninga-
spili hlýtur að fást á kostnað ann-
arra manna.“
Daginn eftir, þann 20. septem-
ber, hefur straumur bréfa til keðju-
bréfaskrifstofunnar við Stekk enn
SJÁ SÍÐU 4
Sumir hverjir gerðu lítið unnuð
þá dagana en gefa út kvittanir
og taka á móti
þúsundkrónaseðlum.
í fyllingu tímans f ékk ég 14
flöskur af sterku víni. Ég frétti
að einn, sem á undan mér var
í keðjunni, hafi fengið 48
f löskur og annar 30 f löskur.