Morgunblaðið - 17.03.1991, Blaðsíða 22

22 C
MORGUNBLAÐIÐ MEIMIMIIMGARSTRAUMAR SUNNUDAGUR 17. MARZ 1991
LEIKLIST/Eru áhugaleikfélögin hluti af byggbastefnu?
Andlegafóðríðjafn mikil
nauðsyn ogbryr ogjarðgöng
LEIKHÚSÁHUGI íslendinga er engin goðsögn, þótt ótrúlegur sé. Segja
má að flestallir starfandi leikhúsmenn hafa stigið sín fyrstu spor á
sviði þjá einhverju skóla- eða áhugaleikfélaginu. Reynslan af slíku starfi
er afar dýrmæt og þessvegna nauðsynlegt að koma tU móts við það
með myndarbrag af hálfu ríkis og sveitarfélaga. Bandalag íslenskra
Leikfélaga, fær í ár 13.580.000 á fjárlögum til þess að styðja við bakið
á uppsetningum áhugaleikfélaganna víðsvegar um land.
Skrifstofa bandalagsiris við Hafn-
arstræti í Reylq'avík er ein alls
herjar leiklistarmiðstöð, þar sem sím-
inn er rauðglóandi flestalla daga vik-
unnar. Á skrifstofu- nni starfar
framkvæmdastjór-
inn, Kolbrún Hall-
dórsdóttir og einn
starfsmaður í fullu
starfí, Vilborg Val-
garðsdóttir. „Við
komumst varla yfír
að veita þær ráð-
leggingar, sem
okkur ber, við erum
undirmönnuð eins og er, okkur vant-
ar fleiri starfsmenn til þess að geta
verið sú þjónustumiðstöð um leiklist,
sem okkur er ætlað að vera,“ segir
Kolbrún, en gaf sér þó tíma til að
fræða lesendur um víðtækt og um-
fangsmikið starf áhugaleikfélag-
anna. Bandalagið aðstoðar hátt í 100
leikfélög árlega við að koma uppsetn-
ingum á legg, allt frá handritavali,
ráðningu leikstjóra og útvegun gerva
til lýsingar á leiksviði. Það hefur á
að skipa nokkuð fullkomnu handrita-
safni og reynir að safna og skrá nið-
ur öll ný handrit í landinu, innlend
sem erlend. Fyrir dyrum stendur
sameiginleg skráning allra leiklistar-
safna landsins, en engin skrá um þau
er til nema hjá Ríkisútvarpinu. Til
starfsins hefur verið ráðinn bóka-
safnsfræðingur í hálft starf og mun
hann einnig flokka og skrá leikrita-
söfn Þjóðleikhúss, Leikfélag§
Reykjavíkur og Leiklistarskóla Is-
lands. Fjölmargir leikstjórar eru á
skrá hjá bandalaginu og þannig
miðla starfsmenn þess leiðbeinendum
og leikstjórum til leikfélaganna, ekki
aðeins út a land, heldur líka til allra
skólaleikfélaganna. Bandalagið
stendur fyrir námskeiðum að heita
má á öllum sviðum leiklistarinnar og
tekur virkan þátt í samstarfi norr-
ænu áhugaleikfélaganna bæði hvað
varðar nefndarstörf, námskeiða- og
sýningahald bæði hima og erlendis.
Leikfélög fara nær árlega erlendis
til að sýna og nú í sumar verður
haldið í Færeyjum samnorrænt nám-
skeið fyrir leikstjóra, þar sem leitast
verður við að svara spumingunni
hvort unnið sé af alvöru með áhuga-
leikurum.
Fulltrúar bandalagsins eiga sæti
í Leiklistarsambandi íslands, sem er
hluti af alþjóða leikhússtofnuninni
ITI og 9 fulltrúar þess sitja í Leiklist-
arráði, sem er ráðgefandi nefnd
menntamálaráðuneytisins um leik-
húsmál í landinu. Þannig er gert ráð
fyrir þátttöku og áhrifum þess alls
staðar á þeim vettvangi, þar sem
leiklist er til umfjöllunar m.a. í stjórn
Leiklistarskóla Islands.
Leiklistarblaðið, eina tímaritið sem
fjallar um leiklist í landinu er gefið
út á vegum þess og hefur komið út
2-4 sinnum á ári allt frá árinu 1984,
en það byijaði sem fréttabæklingur
1973. Ritnefnd blaðsins vinnur í
áhugamennsku að útgáfunni, en
Dagur Gunnarsson er í hálfu launuðu
starfí sem ritstjóri. Hann er líka
meðlimur í Fantasíu, sem er einn af
mörgum starfandi áhugaleikhópum
á Reykjavíkursvæðinu og hann er
einnig ljósmyndari blaðsins. Það flyt-
ur reglulegar fréttir af starfi leikfé-
laganna og því sem er efst á baugi
hjá áhugahreyfingunni, frásagnir og
lýsingar af námskeiðum og sýninga-
haldi hér og erlendis. Þá birtir blaðið
greinar um sjálft fagið, um Ijós, hljóð,
þjóðlegar hefðir í leikhúsinu og fleira.
Við rekstur skrifstofunnar fær
BÍL 3.000.000 sem nægir þó ekki
til að standa undir launum starfs-
mannanna tveggja og leigu á skrif-
stofunni. Félagsgjöld aðildarfélag-
anna fara síðan til að borga það sem
afgangs er af útgjöldum. Það er oft
gífurlegur erill á Skrifstofunni því
bandalagið þjónarekki aðeins áhuga-
leikfélögunum, heldur stendur fyrir
nær allri sölu á leikhúsfarða í
landinu. „Óperan, Leikfélag Reykja-
víkur, leikhópar jafnt sem skólar,
götuleikhús og böm sem halda vilja
upp á Öskudaginn með því að mála
andlit sín leita til okkar og í þetta
fer mikill tími. Þar að auki útvegum
við hárkollur og allt sem viðkemur
leiklýsingu, við aðstoðum leikfélögin
við hvaðeina, sem tengist uppsetn-
ingu á leiksýningu." Innan vébanda
hreyfingarinnar em 86 leikfélög og
yfír 50 setja upp eina eða fleiri sýn-
ingu á ári. „Samkvæmt leiklistarlög-
um eiga sveitarfélögin að koma til
móts við leikfélögin með því að leggja
fram eigi lægri fjárhæð, en ríkið
leggur fram árlega. Fullur styrkur
rétt nægir fyrir leikstjóralaunum, en
aðgöngumiðasalan verður að standa
undir öllum öðmm kostnaði. Styrkur-
inn fer til að borga laun leikstjóra
og oftast sér hann líka um útfærslu
leikmyndar, búninga og lýsingar í
samvinnu við leikfélagsmenn." Á
leikárinu 1989-1990 settu aðildarfé-
lögin upp 74 verkefni. Af þeim voru
22 bama- og unglingaleikrit bæði
eftir íslenska og erlenda höfunda.
„Áhugaleikfélögin verða að koma til
móts við þarfir ungu kynslóðarin-
nar og yfírleitt er góð aðsókn á
barna- og unglingasýningar, því þá
sameinast oft öll fjölskyldan um leik-
húsferðina og sýningamar geta orðið
fjárhagsleg lyftistöng fyrir félögin.
Börn sem búa úti á landi fá enga
aðra lifandi leiklist.“
Það er áberandi mikið leikið af
íslenskum leikritum hjá áhugaleik-
félögunum. Það á ef til vill rætur
að rekja til styrkjakerfisins sem virk-
ar beinlínis hvetjandi á íslenskt verk-
efnaval. Úti á landsbyggðinni er eng-
in lifandi leiklist að staðaldri, önnur
en starfsemi áhugaleikfélaganna.
Þau standa einnig fyrir bókmennta-
kynningum, dagskrám um einstaka
höfunda, þar sem brot úr skáldsögum
era færð í leikbúning og stundum
skrifa félagarnir sjálfir revíur, kaba-
retta og ekki má gleyma þorrablótun-
um, þar sem allir fá sitt. „Ábyrgð
sveitarfélaganna er geysileg, þegar
kemur að leiklistinni. Mörg þeirra
láta félagsheimilin endurgjaldslaust
til leikfélaganna, en það er ekki nóg.
I mörgum tilvikum fara sveitarfélög
ekki eftir ákvæði leiklistarlaga um
fjárframlögin á móti ríkinu, og bera
við skorti á ijárhagslegu bolmangi
eða því að ríkið geti ekki sagt þeim
fyrir verkum. Abyrg menningar-
stefna að mínu viti, er einfaldlega
hluti af byggðastefnunni, þar sem
íbúum landsbyggðarinnar er gert
kleift að sinna andlegum hugðarefn-
um sínum í heimabyggð sinni,“ segir
Kolbrún Halldórsdóttir að lokum.
eftir
Hlín Agnarsdóítur
BLÚSÆr éndalaust hcegt ab gefa út?
Tídamndatregi
YRKISEFNI blússöngvara fyrstu ára blússögunnar var vitanlega
misjafnt, en þó snerist það oft um daglegt Iíf, ekki síður en ástarfar
og kvennamál. Lightnin’ Hopkins, sem var frá Texas, sagði eitt sinn
að Mississippimenn gætu ekki sungið um annað en kvenfólk, en þó
konur og samskipti við þær séu snar þáttur í texta gerð kom meira til.
MYNDLIST /Hver skalgreibafyrir
höfundarrétt t myndlist?
Myttdhöfiinda-
sjóður Islands
LITT áberandi fréttir á innsíðum blaðanna eru að mörgu leyti
eins og hið margfræga smáa letur i ýmiss konar samningum;
menn átta sig fyrst á mikilvægi þeirra löngu siðar. Þetta á lík-
lega við um nýlegar fregnir um Myndhöfundasjóð íslands, sem
var stofnaður 11. febrúar síðastliðinn. Meginhlutverk sjóðsins
verður að gæta höfundarréttar myndhöfunda, eins og það er
nefnt í frétt frá sljórn sjóðsins. Þessi yfirlýsing kann að virðast
sjálfsögð og eðlileg; en þar sem þessi mál hafa hingað til verið
mjög veikur hlekkur í myndlistarlifinu hér á landi, má ætla að
þarna sé verið að boða eina mikilvægustu breytinguna, sem mun
eiga sér stað í myndlistarmálum hér á landi á næstu árum.
Blúsútgáfa hefur tekið mikinn
kipp síðustu misseri og ræður
þar aukinn áhugi tónlistarannenda,
en ekki síður tilkoma geisladisksins,
sem gefur gott tækifæri til að endur-
útgefa lög sem ekki
hafa áður sést eða
ekki heyrst í ára-
tugi. Columbia-
fyrirtækið, sem
lengst af hefur ver-
ið helsta plötufyrir-
eftir Árna tæki vestan hafs,
Matthíasson tók á sínum tíma
upp ógrynni af blús og rytmablús,
eða þar til smekkur manna breyttist
og blúsflóðið varð að sprænu. Mikið
af blús úr safni Columbia hefur ekki
sést síðan það var gefið
út á 78 snúninga plötum,
eða þá að það hefur ekki
verið gefið út, en fyrir
stuttu hóf fyrirtækið að
gefa út gamlar upptökur
á geisladiskum og plötum
og er frægasta dæmið
um það sjálfsagt Robert
Johnson-kassinn sem
seldist víst í yfir 200.000
eintökum í Bandaríkjun-
um einum. í seríunni kom
einnig út diskur með
slide-blússafni og annar
merkilegur sem á eru
blúsar sem fjalla um
málefni líðandi stundar
og spegla tíðarandann
frá 1927 til 1953 frá
sjónarhóli bandarískra blökku-
manna.
Téður diskur ber heitið News and
the Blues, og er þar að fínna fjöl-
breytt yrkisefni nokkurra af helstu
blússöngvurum áranna frá 1927 og
fram yfir seinna stríð, t.a.m. Bessie
Smith, Victoriu Spivey, Blind Willie
Johnson, Blind Boy Fuller, Big Bill
Broonzy, Charlie Patton, Mississippi
John Hurt, Bukka White og Memp-
his Minnie. Margt er sjaldséð á diskn-
um og fjórir blúsar hafa ekki áður
komið út.
Eins og áður sagði er yrkisefnið
fjölbreytt á disknum; ýmist er sungið
um kreppuna, sem bitnaði hvað harð-
ast á litum íbúum Bandaríkjanna,
vímugjafa, allt frá Dope Head Blues
Victoriu Spivey, sem kallaði sig blús-
drottninguna, í Moonshine Man Doc-
tor Claytons, sem segir frá því böli
að drekka of mikið af braggi (moons-
hine). Besta framlagið eiga Memphis
Minnie, sem syngur um Ma Rainey,
slidesnillingurinn Blind Willie John-
son, sem syngur um Titanic-slysið í
God Moves on the Water og um
Samson og Delíu í If I Had My
Way, I’d Tear the Building Down,
Mississippi John Hurt, sem syngur
um Frankie sem myrti fjöllyndan
mann sinn Albert, Bessie Smith, sem
syngur um flóð í Mississippi 1927
og hörmungar sem íylgdu í Back
Water Blues, og „konung“ deltablús-
ins, Charlie Patton, sem harmar hlnt-
skipti sitt almennt.
Hljómur er til fyrirmyndar, enda
var notuð við vinnslu diskanna (og
hljómplatnanna) í seríunni ný tækni
bresk, sem kallast Cedar. Vert er
þó að geta þess að Cedar-tækni var
ekki notuð við diskana með Robert
Johnson og fyrir bragðið er hljómúr
þar ekki eins góður, þó hann sé betri
en áður á plötu. Um seríuna almennt
má segja að hún er velkomin viðbót
í blússafnið og ótrúlega vel er farið
af stað.
að er óvíst að fólk hafí al-
mennt miklar hugmyndir
um hvemig höfundarrétti mynd-
listarmanna og annarra myndhöf-
unda hefur verið háttað hingað til.
Og í sjálfu sér
hefur ekki verið
um mikið að tala,
þar sem þessi
réttur (sem er
ekki endilega á
höndum eiganda
myndverksins)
hefur verið mjög
veikur, og hefur
gengið illa að veija hann og fá
hann virtan, hvað þá metinn til
fjár. Það er auðvelt að skýra þetta
með samanburði.
Þegar tónlist er leikin í útvarpi,
sjónvarpi, á hljómleikum eða
skemmtistöðum, ber að greiða
ákveðið gjald fyrir flutninginn (af-
notin af tónlistinni) í sérstakan
sjóð, sem síðan sér um að greiða
eigendum flutningsréttarins á tón-
listinni (t.d. höfundum eða erfíngj-
um þeirra) fyrir afnotin. Þetta kann
að vera lítið gjald fyrir hvert skipti,
en safnast þegar saman kemur,
og tónlistarfólk gætir þess vel að
þessar reglur séu haldnar.
Svipað gildir um hið ritaða orð;
þegar bækur seljast fá höfundar
auðvitað sín ritlaun, en hið sama
gildir síðan um endurprentun, af-
ritun í skólum, útlán úr bókasöfn-
um og upplestur í fjölmiðlum; fyrir
alla notkun hins ritaða orðs er
greitt gjald í ákveðna sjóði, sem
síðan deila greiðslunum aftur út
til höfunda í hlutfalli við hversu
mikið þeirra ritsmíðar hafa verið
notaðar; þannig hafa mest lesnu
höfundar þjóðarinnar nokkrar tekj-
ur af verkum sínum löngu eftir að
þær komu fyrst út.
Myndlistarmenn og aðrir eigend-
ur höfundarréttar myndverka hafa
ekki notið neins slíks. Það hefur
skort mikið á að réttur þeirra hafí
verið virtur, og þeir fengið greiðsl-
ur fyrir þegar myndir þeirra hafa
verið notaðar opinberlega, en þar
er um mikla möguleika að ræða,
eins og kemur fram í frétt um
Myndhöfundasjóðinn. Þar segir
m.a.: „Nokkur dæmi um hagnýta
notkun myndverka sem er gjald-
skyld er birting myndverka í sjón-
varpi, blöðum og tímaritum, í aug-
lýsingum, á kortum, plakötum, al-
manökum og fleiri prenthlutum.
Ennfremur sýning á myndverkum
í stofnunum og sýningarsölum.“
Ailt er þetta sjálfsagt og eðli-
legt; auðvitað ættu eigendur höf-
undarréttar á myndum að fá greitt
fyrir afnot af því sem er þeirra.
Vandamálin við að koma þessu í
framkvæmd varða síðan hver skuli
borga, og hve mikið. Það kann að
vera nýstárleg hugmynd fyrir
marga prentmiðlana og sjónvarp
að þeim verði gert að greiða fyrir
myndir sem þeir nota, en ætti samt
ekki að vera útilokað að komast
að samkomulagi um gjaldskrár.
Það ætti einnig að vera hægt að
semja um greiðslur fyrir afnot af
myndverkum á sýningum, þar sem
listamenn og/eða eigendur lána
verk sín í takmarkaðan tíma — og
mætti hugsa sér að þau daggjöld,
sem menntamálaráðuneytið greiðir
nú vegna sýninga í sínum húsa-
kynnum, yrðu grunnur að
þessum gjaldaflokki.
Hins vegar kann að reynast erf-
iðara að komast að niðurstöðu um
hvemig skuli greiða fyrir mynd-
verk sem era í eigu safna, stofnana
og fyrirtækja, og eru nær eingöngu
sýnd í þeirra eigin húsnæði eða á
sýningum á þeirra vegum. Þetta á
við helstu söfnin í landinu, eins og
Listasafn íslands, Listasafn
Reykjavíkur, Listasafn ASÍ o.s.frv.
Þetta á einnig við opinberar stofn-
anir og einkafyrirtæki sem hafa
keypt mikið af myndverkum í
gegnum tíðina til að piýða eigið
húsnæði sem og til að styrkja
myndlistina í landinu, t.d. ráðu-
neyti, banka, tryggingafélög, <iðn-
fyrirtæki og skóla. Þarna þurfa að
koma til skoðanaskipti og samn-
ingaviðræður, þannig að niðurstöð-
ur fáist sem flestir geta sætt sig
við, og verða til framdráttar fyrir
myndlistina til lengri tíma.
Fréttin um Myndhöfundasjóð
íslands lét lítið yfir sér, og fór því
ef til vill fram hjá mörgum. En þó
er óhætt að spá því að síðar verði
þetta talin ein merkasta frétt árs-
ins í myndlistarlífi landsins. Nái
stjórn sjóðsins að þoka þessum
málum áfram af festu og sann-
gimi, getur sjóðurinn haft mikil
og jákvæð áhrif á hag myndlistar-
fólks hér á landi um ókomna fram-
tíð. Þærera ekki margar smáfrétt-
irnar sem bera með sér þá
möguleika.
Mississippi John Hurt og Son House.
eftir Eirík
Þorlóksson