Morgunblaðið - 05.05.1991, Side 22

22
\
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 5. MAI 1991

ÁÍ'ÉþúF
23
IHtfYgtmWtofrlfe
Útgefandi Árvakur, Reykjavík
Framkvæmdastjóri Haraldur Sveinsson.
Ritstjórar Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
Fulltrúar ritstjóra Þorbjörn Guðmundsson,
Björn Jóhannsson,
Árni Jörgensen. .
Fréttastjórar Freysteinn Jóhannsson,
Magnús Finnsson,
Sigtryggur Sigtryggsson,
Ágúst Ingi Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aðalstraeti 6, sími 691100. Auglýsingar: Aðal-
stræti 6, sími 691111. Afgreiðsla: Kringlan 1, sími 691122. Áskriftar-
gjald 1100 kr. á mánuði innanlands. í lausasölu 100 kr. eintakið.
Viðskilnaður
vinstri stjómar
Iumræðum um stjórnarskiptin,
sem fram hafa farið að und-
anförnu, hafa talsmenn fráfar-
andi ríkisstjórnarflokka haldið
því fram, að þeir hafi skilað ein-
hveiju bezta búi, sem sögur fara
af í hendur hinni nýju ríkisstjórn
Davíðs Oddssonar. Hið eina, sem
er rétt í þeim fullyrðingum, er
sú staðreynd, að verðbólgustigið
nú er lægra en það hefur nokkru
sinni verið sl. tuttugu ár. Þetta
lága verðbólgustig náðist vegna
frumkvæðis aðila vinnumarkað-
arins, eins og Morgunblaðið hef-
ur margsinnis bent á.
Hitt er mikið áhyggjuefni hve
viðskilnaður fráfarandi ríkis-
stjórnar í ríkisfjármálum er
hrikalegur. í stuttu máli er því
spáð, að hallinn á rekstri ríkis-
sjóðs verði að óbreyttu 8-12
milljarðar króna. Jafnvel fyrr-
verandi fjármálaráðherra, Ólaf-
ur Ragnar Grímsson, hefur við-
urkennt, að þessi halli verði um
og yfir 6 milljarðar króna. Þá
kemur í ljós, að sparnaður hér
innanlands ér ekki meiri en svo,
að nánast útilokað er að jafna
þennan hallarekstur með inn-
lendum lántökum. Og loks er
augljóst, að fráfarandi ríkis-
stjórn hefur haldið vaxtastiginu
niðri af pólitískum ástæðum með
þeim afleiðingum, að ríkissjóði
hefur gengið afar illa frá ára-
mótum að selja ríkisverðbréf,
þegar á heildina er litið.
Það er heldur óskemmtilegt
fyrir nýja ríkisstjórn að taka við
ástandi af þessu tagi. Það er
lítið fagnaðarefni fyrir Davíð
Oddsson, forsætisráðherra, og
Friðrik Sophusson, fjármálaráð-
herra, að þurfa að lýsa því eftir
fyrsta fund hinnar nýju ríkis-
stjórnar að óhjákvæmilegt verði
að hækka vexti og jafnvel að
taka erlend lán til þess að fjár-
magna þann hallarekstur, sem
fynverandi ríkisstjórn skildi eft-
ir. En á þessum óskemmtilegu
viðfangsefnum verður núver-
andi ríkisstjórn að taka þegar í
stað.
Hitt er svo annað mál, að
þess verður vænzt, þegar tekið
er mið af málflutningi stjórnar-
flokkanna í kosningabaráttunni
og þá ekki sízt talsmanna Sjálf-
stæðisflokksins, að þessum
vandamálum verði ekki bara
mætt með vaxtahækkun og er-
lendum lántökum. Það skiptir
öllu máli, áð nú á þessu vori
verði gerðar ráðstafanir til þess
að draga saman seglin í ríkis-
fjármálum, að skera niður út-
gjöld með afgerandi hætti og
draga að öðru leyti úr fjárþörf
opinberra aðila. Takist það,
lækka vextir fljótt á nýjan leik,
bæði atvinnulífi og einstakling-
um til hagsbóta.
Ríkisstjómin má ekki draga
það fram á næsta haust, þegar
fjárlagafrumvarp verður lagt
fram, að leggja fram tillögur
sínar um niðurskurð á ríkisút-
gjöldum og annan samdrátt í
ríkisumsvifum. Slíkar tillögur
þurfa að koma fram á næstu
mánuðum og undan því verður
ekki vikizt með nokkrum hætti.
Framtíð þessarar ríkisstjórnar
getur byggzt á því, að vel takist
til í þeim efnum og enginn vafi
leikur á því, að hún hefur nú í
upphafi starfsferils síns byr til
þess að taka á málum með þess-
um hætti. Það verður erfíðara,
þegar líður á kjörtímabilið.
Kvótinn
o g Seyðis-
fjörður
Líklega er fiskveiðistefnan og
kvótakerfið margslungn-
asta viðfangsefni, sem til um-
ræðu er um þessar mundir. Fyr-
ir hálfum mánuði birtust í Morg-
unblaðinu viðtöl við launþega,
atvinnurekendur og forsvars-
menn sveitarfélagsins á Seyðis-
firði. Þar birtist önnur hlið á
kvótakerfinu, sem lítið hefur
verið fjallað um. Víða á lands-
byggðinni er vandinn sá, að
fiskiskip í einstökum sjávar-
plássum hafa ekki nægilegan
kvóta. Á Seyðisfirði er nægur
kvóti en vandinn er í því fólg-
inn, að annar togarinn, sem
þaðan er gerður út, selur allan
afla sinn á erlendum markaði
en hinn togarinn að hluta til.
Afleiðingin er sú, að vinnu vant-
ar fyrir verkafólk í landi.
■ Kvótinn fylgir hins vegar
skipum en ekki byggðarlögum.
Þorvaldur Jóhannsson, bæjar-
stjóri á Seyðisfirði, sagði í sam-
tali við Morgunblaðið: „í núver-
andi kerfi er útgerðinni treyst
fyrir þessum rétti ... Og þeir
eiga ekki að ráðstafa kvóta óháð
hagsmunum byggðarlagsins.“
Trausti Magnússon, skipstjóri,
segir hins vegar: „Útgerðin þarf
að hafa ráðstöfunarrétt á kvót-
anum til að fiska með sem hag-
kvæmustum hætti.“ Og Jón
Guðmundsson, varaformaður
Verkamannafélagsins Fram,
sagði í samtali við Morgunblað-
ið: „Hérna kristallast allir gallar
kvótakerfisins. Það gengur ekki
að útgerðarmenn „eigi“ kvóta,
sem byggðarlögum er ætlað að
lifa á.“
Þetta er ein hlið kvótakerfis-
ins, sem lítið hefur verið rædd,
en er dæmi um, að þetta kerfi
getur valdið ófriði í einstökum
byggðarlögum, sem menn sjá
ekki fyrir endann á.
1 /jO STJÓRN-
-I- «mála-
flokkar hafa sinn tíma
einsog annað og engin
trygging fyrir því nú-
verandi flokkaskipan
sé óhagganleg í svo
gjörbreyttum heimi sem raun ber
vitni. Það er ávallt hætta á pólitískri
upplausn í kjölfar breyttrar heims-
myndar. Við lifum nú slík tímamót.
Jafnvel Alþýðubandalagið er orðið
að tveimur ef ekki þremur flokks-
brotum. Það segir sína sögu — og
þá ekki síður hitt hve dreifbýlissjón-
armið eru farin að há flokknum í
þéttbýlinu. Jafnaðarmennska nægir
engum flokki til fulltingis í nútíma-
þjóðfélagi. Hún er einsog skófir í
gömlum grautardalli; ekkert ný-
næmi lengur.
Samt eru vígorð borgara og byit-
ingarmanna í Frakklandi 1789 í
fullu gildi; jafnrétti og bræðralag.
En ungt fólk vill frelsi til að skara
framúr; njóta þess sem það getur
fengið. Öheft. Kreppusöngurinn
heyrir fortíðinni til.
En ungt fólk rekur sig einnig á.
Og það hugsar stundum um harm-
kvæli annarra. En það er ekki með
hugann við dýrkeypta reynslu sér
eldra fólks; ekki einsog mín kynslóð
HELGI
spjall
og þeir sem ólu okkur
upp. í samkeppnis-
basli nútímans er við-
miðunin ekki fortíðin,
heldur útlönd. En það
er hægt að læra af
fortíðinni, ekki síður-
en útlöndum. Hún er í blóði okkar,
útlönd stjörnur í augum. Samt er
fortíð okkar ekkisízt í útlöndum
þarsem fátækt, hungur og sjúk-
dómar eru enn óviðráðanleg vanda-
mál einsog á íslandi framá þessa
öld.
1 A O VIÐ VITUM FRELSIÐ
-I-viÖ«þarf ekki endilega að
vera uppörvandi næring en getur
þjónað undir afvegaleiðandi tízku
sem leggur áherzlu á heldur vafa-
söm gildi, svo ekki sé meira sagt,
fremuren þau andlegu verðmæti
sem íslenzka þjóðin hefur yljað sér
við öldum saman.
A AA það er ekki furða
A • þótt ástandið — og því
síður alþýðan — í heiminum sé ekki
uppá marga fiska, einsog ólögin
blasa hvarvetna við. Lituma lög-
regluforingi í þeirri ísmeygilegu
skáldsögu Lloza Vargas, Hver drap
Palomínó Móleró, vildi helzt gráta
yfir ástandinu í heiminum og-kall-
aði hann þó ekki allt ömmu sína.
Og prinsinn í söngleiknum Inní
skóginn sem við sáum í New York
sumarið ’89 og segir raunar allt sem
segja þarf um hæfileika nútima-
stjórnmálamanns syngur hástöfum,
Mér var kennt, segir hann, að vera
aðlaðándi, en ekki einlægur. Og þá
er vert að stanza andartak við
skelfilegar athugasemdir Solzhenit-
syns sem hefur meiri og bitrari
reynslu af arftökum frönsku jakob-
ínanna en flestir aðrir. Skáldið var-
ar við þeim sem leika á selló einsog
úlfar og minnir á að nauðgari sé
ekkert betri þótt hann tali sama
tungumál og fórnardýrið. Þannig
afgreiddi hann stjórn síns eigin
lands. Og samt eru stjórnmálamenn
ævinlega að leiða okkur inní ein-
hverja paradís. Við vitum hvernig
paradís einræðisins er og hið fyrir-
heitna land lýðræðisins býður uppá
jafnmikið af vonbrigðum og ein-
lægri gleði. George Keller í The
Class eftir Erich Segal vissi ekki
hvernig hann átti að vera hamingju-
samur. Það var hið eina sem þeir
gátu ekki kennt honum í Harvard,
segir höfundurinn.
M.
(meira næsta sunnudag.)
ISTEFNUYFIRLYSINGU RIKIS-
stjórnar Davíðs Oddssonar, sem
birt var hér í blaðinu sl. þriðju-
dag, segir m.a.: „Ríkisstjórnin
stefnir að opnun og eflingu
íslenzks samfélags m.a. með
afnámi einokunar og hafta í
atvinnulífi og viðskiptum, með
aukinni samkeppni á markaði í þágu neyt-
enda og löggjöf gegn einokun og hringa-
myndun.“
í ljósi þessara ákvæða í stefnuyfirlýs-
ingu ríkisstjómarinnar er ástæða til að
vekja athygli á grein eftir Björn G. Ólafs-
son, þjóðfélagsfræðing hjá Byggðastofn-
un, sem birtist í tímaritinu Vísbendingu,
sem gefíð er út af Kaupþingi hf. Greinin
er birt hér á eftir í heild með leyfi höfund-
ar og ritstjóra Vísbendingar. Það skal tek-
ið fram, að sleppt er heimildarskrá og til-
vísunum í hana. Greinin er svohljóðandi:
„Fram yfir seinni heimsstyijöld var lítið
til af lögum gegn hringamyndunum (anti-
trast law) nema í Bandaríkjunum en þar
voru slík lög fyrst sett nokkru fyrir alda-
mótin (Sherman Act 1890). Frá stríðslok-
um hafa flest vestræn ríki sett slíka lög-
gjöf með einum eða öðrum hætti.
Meginviðfangsefni laga gegn hringa-
myndun í Bandaríkjunum er „einokun, við-
skiptahindranir, ósanngjörn samkeppni og
áþreifanleg minnkun á samkeppni“. Lögin
beinast meðal annars að því að hindra
hvers konar „samsæri gegn neytendum"
og tryggja það að fyrirtæki sem fyrir eru
á markaði geti ekki komið í veg fyrir að
nýir keppinautar komist inn á markaðinn.
Þrátt fyrir umfangsmikla löggjöf í vest-
rænum löndum hefur ekki tekist að koma
í veg fyrir myndun fárra öflugra fyrir-
tækja í mörgum iðngreinum. Að vísu er
hrein einokunaraðstaða fágæt en sam-
keppni fárra er venjan á mörgum sviðum.
Svo mikið er um stórfyrirtæki með sterk
tök á markaði, að þar virðist um að ræða
óhjákvæmilegan fylgifisk hagþróunar.
Þessi staðreynd dregur þó ekki úr mikil-
vægi löggjafar til að hindra einokun og
hringamyndun. Með því að setja strangari
reglur um viðskipti með hlutabréf, sem
meðal annars takmörkuðu möguleika
hlutafélaga á því að kaupa hlutafé með
atkvæðisrétti í öðrum hlutafélögum, yrði
árangur af hringalöggjöf vafalítið betri.
Hjá litlum þjóðum þar sem heimamark-
aður er smár er við sérstök vandamál að
etja í þessu efni þar sem oft þarf að fórna
stærðarhagkvæmni í rekstri fyrirtækja til
þess að tryggja frjálsa samkeppni. Fyrir-
tæki í litlum þjóðfélögum, sem selja ein-
göngu á heimamarkaði, verða fljótlega of
stór frá sjónarmiði frjálsrar samkeppni.
Það er ekki alltaf vegna þess, að um skipu-
legar aðgerðir til að ná einokun eða mynda
bandalag á markaði sé að ræða heldur
vegna þess, að sæmileg hagkvæmni í
rekstri næst aðeins, ef markaðshlutdeild
er veruleg. Við þessum tæknilegu aðstæð-
um, sem hvetja til fákeppni er lítið að
gera nema efla verðlagseftirlit og reyna
að auka sem mest samkeppni frá innflutn-
ingi. Hvort sem þetta er hugsunin á bak
við lögin um verðlag, samkeppnishömlur
og óréttmæta viðskiptahætti frá 1978 eða
ekki þá ljalla þau mest um Verðlagsstofn-
un og verðlagseftirlit af ýmsu tagi en að-
eins lítillega um hringamyndun. í fjórða
kafla laganna „Markaðsráðandi fyrirtæki
og samkeppnishömlur" eru ákvæði sem
setja hömlur á samráð á milli fyrirtækja
en ekki er um að ræða ítarlega löggjöf til
dæmis í líkingu við áðurnefnda lagahefð
í Bandaríkjunum.
íslenskur
hlutafjár-
markaður
STUTT ER SIÐAN
hlutaljármarkaður
tók til starfa hér á
landi. Með auknum
viðskiptum á hluta-
fjármarkaði verður
auðveldara á margan hátt að eignast fyrir-
tæki að hluta eða að öllu leyti. Þar sem
mikill fjöldi smárra og vanmáttugra fyrir-
tækja hefur verið galli á íslensku hagkerfi
gæti starfsemi hlutafjármarkaðar auðvel-
dað samruna fyrirtækja og styrkt sam-
keppnisstöðu þeirra gagnvart erlendum
aðilum. En jafnframt vex hættan á því
að fyrirtæki kaupi út samkeppnisaðila á
innlendum markaði með það í huga að ná
einokunaraðstöðu á einhvern hátt.
Þessi möguleiki kemur ekki á óvart og
kallar í sjálfu sér ekki á önnur viðbrögð
af hendi löggjafans en hefðbundnar að-
gerðir gegn hringamyndun, sem væri þó
erfitt að útfæra vegna smæðar heima-
markaðar. Frá stjórnmálalegum sjónarhóli
er hins vegar um sérstakt vandamál að
ræða vegna þess, að stjórnmálalegt vald
fylgir jafnan efnahagslegum styrk. Ef
stærstu fyrirtæki landsins lúta stjórn fárra
aðila safnast upp stjórnmálalegt vald, sem
ástæða er til að óttast. Við þeirri hættu
verður að bregðast, þótt hugsanlega þurfi
að fórna einhverri stærðarhagkvæmni í
rekstri fyrirtækja.
Fyrir alllöngu ritaði hagfræðingurinn
F.A. Hayek grein um hlutverk og stöðu
fyrirtækja (hlutafélaga) í lýðræðisþjóðfé-
lögum. Hann reyndi að svara þeirri spurn-
ingu í hvaða þágu eigi að reka fyrirtæki
og hvernig tryggja megi að rekstur fyrir-
tækja miðist eingöngu við það markmið
að ávaxta sem best hlutafé eigendanna.
Hayek telur, að það leiði til óhagkvæmni
í rekstri og óæskilegrar valdatilfærslu til
stjórna fyrirtækja, ef þau eru rekin í þágu
annarra sjónarmiða svo sem að halda uppi
átvinnu.
í greininni varar hann sérstaklega við
þeirri hættu sem felst í því, að fyrirtæki
geti keypt upp hlutabréf með atkvæðis-
rétti í öðrum fyrirtækjum. Möguleikinn á
því að fyrirtæki geti náð stjórn á öðru
fyrirtæki gefur færi á því, að menn sem
eiga lítinn eignarhluta nái algjörri og fylli-
lega löglegrí stjórn yfir margfalt meiri
eignum. F.A. Hayek leggur til, að hlutafé-
lögum verði einfaldlega bannað að eiga
hlutafé í öðrum fyrirtækjum nema sem
íjárfestingu og þá án atkvæðisréttar.
Hættan á þessari samþjöppun efnahags-
legs valds er örugglega mun meiri í litlum
hagkerfum þar sem örfá fjársterk fyrir-
tæki eru fyrir á hlutaijármarkaði. Bann
við hlutafjáreign með atkvæðisrétti er þó
varla rétta leiðin til að koma í veg fyrir
þetta. í fyrsta lagi myndi slíkt bann raska
verulega öllu efnahagslífi þar sem algengt
er að fyrirtæki eigi hlutafé í öðrum hlutafé-
lögum. í öðru lagi er hæpið að menn vildu
fjárfesta í öðru fyrirtæki, ef menn hefðu
engin áhrif á það hvernig þeim fjármunum
Væri varið. í þriðja lagi er þátttaka stórfyr-
irtækja í nýjum atvinnurekstri oft gagn-
leg. Nýja fyrirtækið getur til dæmis nýtt
sér stjórnarsetu reyndra starfsmanna frá
stórfyrirtækinu til að komast yfir byijunar-
örðugleika og afla fyrirtækinu trausts.
Hins vegar er alveg ljóst, að stórfelld kaup
rótgróinna fyrirtækja á hluta í öðrum jafn-
traustum fyrirtækjum, eða keðjukaup
hlutafélaga á hlutabréfum í öðrum félögum
sem svo eiga aftur hlut í upphaflegu hluta-
félögunum, eiga sér engar forsendur aðrar
en valdayfirráð og hringamyndun sem
ekki hefur þjóðhagslegan hagnað í för
með sér.
Ein hugmynd í þessu sambandi er að
takmarka þann tíma sem hlutafélög geta
átt hlutafé með atkvæðisrétti í öðrum fé-
lögum. Að þeim tíma liðnum verður að
selja hlutaféð eða kaupa upp fyrirtækið
að öðram kosti (ef það leiðir ekki til einok-
unar). Með þessu er hlutafélögum 'gert
kleift að nýta ijárfestingarmöguleika og
efla nýjan atvinnurekstur. Ef skylt er að
selja eftir tiltölulega skamman tíma myndi
hætta á hringamyndun og óeðlilegri valda-
tilfærslu minnka stórlega. Þessar rök-
semdir gilda einnig um hlutafé í eigu opin-
berra fjárfestingarlánasjóða. Þar er hætt-
an þó ekki valdasöfnun einkaaðila utan
við stjórnskipun heldur of mikil ítök hins
opinbera í atvinnulífinu og hætta á að
hvers konar félagsleg sjónarmið dragi úr
arðsemiskröfum og minnki samkeppnis-
anda.
Oflugur hlutaljármarkaður verður vafa-
lítið til þess að auka arðsemiskröfur í at-
vinnurekstri og hvetja til nýrra og áhrifa-
ríkra fjárfestinga. Hins vegar er hætta á
því að einokun og uppsöfnun fyrirtækja-
valds verði auðveldari, en lítil hagkerfi eru
REYKJAVIKURBREF
Laugardagur 4. maí
sérstaklega viðkvæm fyrir slíkum áhrifum.
Til þess að efla fijálsa samkeppni og
tryggja eðlilega valddreifingu er nauðsyn-
legt að setja lög gegn hringamyndunum
sem meðal annars takmörkuðu möguleika
hlutafélaga til að kaupa hluti með atkvæð-
isrétti í öðrum fyrirtækjum. Slík lagasetn-
ing er verðugt verkefni fyrir nýkjörið Al-
þingi.“
Vaxandi
stuðningur
EINS OG SJÁ MÁ
af stefnuyfirlýsingu
ríkisstjórnar Davíðs
Oddssonar og grein
Björns G. Ólafsson-
ar í Vísbendingu, er vaxandi stuðningur
við þau sjónarmið, sem sett hafa verið
fram á þessum vettvangi, um nauðsyn
þess að settar verði strangar reglur um
starfsemi hlutabréfamarkaðarins hér og
m.a. komið í veg fyrir, að hlutafélag geti
náð undirtökum í öðru hlutafélagi með
takmarkaðri eignaraðild.
Þorsteinn Pálsson, hinn nýskipaði dóms-
og sjávarútvegsráðherra, gerði þessi mál
að umtalsefni í kosningabaráttunni á dög-
unum. Á almennum stjórnmálafundi Sjálf-
stæðismanna í Vestmannaeyjum, skömmu
fyrir kosningar, þar sem þeir fluttu ræðu
Þorsteinn Pálsson og Davíð Oddsson, sagði
hinn fyrrnefndi m.a.: „Við verðum að
gæta þess Sjálfstæðismenn á þessum
breytingatímum að hlú að grundvelli sam-
keppninnar og koma í veg fyrir óeðlilega
hringamyndun stærstu fyrirtækjanna í
landinu.“ Þessi yfirlýsing eins áhrifamesta
þingmanns Sjálfstæðisflokksins nú um
stundir hefur geysilega þýðingu. í viðtali
við Stöð 2 að kvöldi'l. maí sl. tók Jón
Baldvin Hannibalsson, formaður Alþýðu-
flokksins, í sama streng og varaði sérstak-
lega við einokun í samgöngum. Ummæli
þessara tveggja ráðherra gefa tvímæla-
laust til kynna, að ríkisstjórn Davíðs Odds-
sonar muni fylgja fast eftir því ákvæði
stefnuyfirlýsingar stjórnarflokkanna, sem
vitnað var til í upphafi þessa Reykjavíkur-
bréfs.
Þá er ástæða til að minna á þingsálykt-
unartillögu, sem Matthías Bjarnason, al-
þingismaður Sjálfstæðisflokks fyrir Vest-
Ijarðakjördæmi, og Eyjólfur Konráð Jóns-
son, alþingismaður Sjálfstæðisflokks í
Reykjavíkurkjördæmi, fluttu á Alþingi fyrr
í vetur. Tillaga þessi var svohljóðandi:
„Alþingi ályktar að fela viðskiptaráðherra
að undirbúa nú þegar löggjöf um yfirtöku-
tilboð og önnur almenn tilboð i hlutafélög
til þess að vernda félagsmenn og aðra, sem
hagsmuna eiga að gæta. Leggja skal frum-
varp um þetta efni fyrir 114. löggjafar-
þing, svo að ný lög um þetta efni geti
tekið gildi eigi síðar en 1. janúar 1993.“
í greinargerð með tillögu þessari segir
m.a.: „Á síðustu örfáum árum hefur áhugi
almennings á því að leggja fé sitt í hlutafé-
lög til ávöxtunar og uppbyggingar at-
vinnulífsins farið vaxandi. Það er mjög
óheppilegt, að einstakir aðilar geti stjórnað
slikum fyrirtækjum, nánast eins og einka-
fyrirtækjum, án þess að eiga nema tiltölu-
lega takmarkaðan hluta þeirra. Af þessum
sökum er orðið timabært að setja reglur,
sem tryggja að einstaklingar eða lögaðilar
geti ekki náð virkum yfirráðum slikra
hlutafélaga með þvi að kaupa tiltekinn
hluta hlutafjárins, sem tryggir þeim slík
yfirráð án þess að þeim sé um leið gert
skylt að bjóða öðrum hluthöfum að kaupa
þeirra hluti. Verði þetta ekki gert er hætt
við því, að sú staða kunni að koma upp
að stór hluti hluthafanna sitji uppi með
verðlaus eða verðminni hlutabréf, en þeir
áttu fyrir yfirtökuna.“
Þær hugmyndir, sem hér hafa verið
gerðar að umtalsefni í tilefni af grein í
Vísbendingu og stefnuyfirlýsingu nýrrar
ríkisstjórnar, eru í samræmi við þau áform,
sem nú eru uppi innan Evrópubandalags-
ins. í aðildarlöndum þess taka gildi skv.
ákveðnum reglum ákvæði sem þýða, að
eigi fyrirtæki þriðjung hlutafjár í öðru
fyrirtæki sé því skylt að gera tilboð í öll
hlutabréf í því fyrirtæki. í þessum nýju
reglum Evrópubandalagsins felst að þegar
eignaraðild er metin, er hlutur viðkomandi
fyrirtækis, stjórnenda þess og nánustu
Sjónarmið
Hayeks
ættingja lagður saman og eigi þessir aðil-
ar samtals um þriðjung hlutaíjár beri þeim
að haga sér samkvæmt framangreindu. í
umræðum um Evrópubandalagið á undan-
förnum árum hefur það hvað eftir annað
komið fram, að talsmenn viðskiptalífsins
telja nauðsynlegt að atvinnulífið hér búi
við sömu skilyrði og atvinnulífið í Evrópu-
bandalagslöndunum. Þær óskir hljóta ekki
síður að eiga við um þau skilyrði, sem ríkja
á hlutabréfamarkaði en t.d. varðandi skatt-
heimtu og má þess vegna búast við öflug-
um stuðningi forráðamanna atvinnulífsins
við þau áform ríkisstjórnarinnar, sem að
framan er lýst.
BJÖRN G. ÓLAFS-
son hefur komið
með nýtt sjónar-
horn inn í þessar
umræður, þar sem
eru skoðanir hins heimskunna hagfræð-
ings, F.A. Hayeks, á stöðu hlutafélaga
gagnvart öðrum hlutafélögum. Eins og
kunnugt er kynnti Geir Hallgrímsson fyrst-
ur manna skoðanir Hayeks hér á landi
fyrir mörgum áratugum, en á seinni árum
hafa hinir ungu og ötulu fijálshyggjumenn
innan Sjálfstæðisflokksins haldið skoðun-
um hans mjög fram í umræðum hér. I
grein sinni í Vísbendingu vitnar Björn G.
Ölafsson til ritgerðar í bók eftir Hayek,
sem nefnist „Studies in Philosophy Politics
and Economics“, en bók þessa tileinkar
Hayek Karli Popper, sem fijálshyggju-
menn hafa einnig kynnt hér. Ritgerðin
sjálf, sem vitnað er til, nefnist „The Corp-
oration in a Democratic Society“.
I ritgerð þessari kveðst Hayek aldrei
hafa skilið rökin fyrir því að leyfa fyrir-
tækjum að fara með atkvæðisrétt í öðrum
fyrirtækjum, sem þau eiga hlutabréf í. Það
er athyglisvert í þessu sambandi, að Hay-
ek gerir skýran greinarmun á hlutafjáreign
og atkvæðisrétti, sem vel getur komið til
álita við þær aðstæður, sem hér ríkja.
Hayek bendir á, að það fyrirkomulag, að
fyrirtæki geti farið með atkvæðisrétt í
öðru fyrirtæki, sem það á hlut í, gefi hug-
takinu eignaréttur aðra merkingu en það
er að jafnaði talið hafa. I stað þess að
vera samband eignaraðila, sem hafi sam-
eiginlega hagsmuni, breytist fyrirtækið í
samband hópa, þar sem hagsmunir geti
rekist mjög á.
Hayke bendir síðan á, að hópur, sem á
sjálfur aðeins lítið brot af þeim eignum,
sem viðkomandi fyrirtæki á, geti með sér-
stökum hætti náð yfirráðum yfir eignum,
sem séu margfalt meiri en þessi hópur á
sjálfur. Með því að eiga ráðandi hlut í
fyrirtæki, sem á ráðandi hlut í öðru fyrir-
tæki, geti tiltölulega lítil eign einstaklings
eða fyrirtækis leitt til þess, að þeir hinir
sömu ráði yfir margfalt meiri eignum.
Hayek kveðst ekki sjá nokkra ástæðu
til að banna fyrirtæki að eiga hlut í öðru
fyrirtæki, sem fjárfestingu, en hins vegar
eigi atkvæðisréttur ekki að fylgja þeirri
hlutafjáreign. Þá segir Hayek, að mögu-
leikinn á slíkri óbeinni keðjuverkandi
eignaraðild að fyrirtækjum geti tryggt
stjórnendum viðkomandi fyrirtækis, þ.e.
örfáum einstaklingum, eins og hann segir
sjálfur, völd langt umfram það, sem eign
þeirra sjálfra veitir þeim.
Eins og lesendur Reykjavíkurbréfs sjá
er Hayek að lýsa í þessari ritgerð, sem
skrifuð er fyrir alllöngu, aðstæðum, sem
nú þegar eru komnar upp á hlutabréfa-
markaðnum hér og í viðskiptalífi okkar
Islendinga. Hafi einhveijir talið, að skoð-
anir þeirra, sem telja þetta óeðlilega þró-
un, eigi eitthvað skylt við sósíalisma eða
vinstrimennsku, ættu þeir hinir sömu ekki
lengur að velkjast í vafa um, að þær spretta
þvert á móti upp úr grundvallarlífsviðhorf-
um borgaralegra afla. Með því að gera
ráðstafanir til þess að stöðva þessa þróun
er ríkisstjórn Davíðs Oddssonar að fylgja
fram meginstefnu Sjálfstæðisflokksins og
koma í veg fyrir misnotkun og afskræm-
ingu á þeim hugsjónum, sem Sjálfstæðis-
menn hafa barizt fyrir áratugum saman.
Þar fyrir utan er slík löggjöf, sem vikið
er að í stefnuyfirlýsingu hinnar nýju ríkis-
stjórnar, nauðsynleg til þess að viðhalda
eðlilegu jafnvægi í þessu fámenna þjóðfé-
lagi. Slíkt jafnvægi er forsenda þess, að
sæmilegur friður og sátt ríki meðal hinna
ýmsu þjóðfélagshópa. Þess vegna eru þeir
aðilar í viðskiptalífinu, sem raska þessu
jafnvægi, að kalla yfir sig afskipti löggjaf-
aiwaldsins, sem væru óþörf, ef menn kynnu
sér hóf.
Morgunblaðið/KGA
„Hayek kveðst
ekki sjá nokkra
ástæðu til að
banna fyrirtæki
að eiga hlut í öðru
fyrirtæki, sem
fjárfestingu, en
hins vegar eigi
atkvæðisréttur
ekki að fylgja
þeirri hlutafjár-
eign. Þá segir
Hayek, að mögu-
leikinn á slíkri
óbeinni keðju-
verkandi eigna-
raðild að fyrir-
tækjum geti
tryggt stjórnend-
um viðkomandi
fyrirtækis, þ.e.
örfáum einstakl-
ingum, eins og
hann segir sjálf-
ur, völd langt
umfram það, sem
eign þeirra
sjálfra veitir
þeim.“