Morgunblaðið - 01.09.1991, Blaðsíða 21

, ,MOa&WNBiAÐIÐ ,SUNWmGUR >1fíBI/TKMBEJi ,1Ö91
Stjórnarsetur: Frúnze.
Flatarmál: 198.500 km2.
Fólksfjöldi: 4,37 milljónir.
Kirgizar 52,4%, Rússar 21,5%,
Úzbekar 12,9%, Úkraínumenn
2,5%, tatarar 1,6%, aðrir9,1%.
Kirgizía liggur aðallega í Tienfjöll-
um. Aðaiatvinnuvegir eru akur-
yrkja, kvikfjárrækt, námugröftur
og iðnaður.
Kirgízar eru múslímskir hirðingj-
ar af túrkman-mongólskum upp-
runa sem fluttust til landsins á 16.
öld. Þeir komust undir yfirráð Rússa
á miðri 19. öld þegar Rússar og
Kínveijar sömdu um landamæri.
Kirgízar gerðu fyrst misheppnaða
uppreisn gegn Rússum 1898, aðra
og alvarlegri 1916 þegar um
150.000 manns létu lífið. Fyrstu
árin eftir rússnesku byltinguna
hafði enginn fullkomin yfírráð yfír
Kirgizíu og nokkuð var um skæru-
hernað á hendur Rússum. 1924
varð Kirgizía sjálfstætt hérað í
Rússneska sambandsríkinu og 1926
var landið lýst sjálfstætt lýðveldi i
sovéska ríkjasambandinu.
Kirgizía var síðust sovétlýðveld-
anna til að lýsa yfir efnahagslegu
sjálfstæði. Alvarlegar þjóðernisdeil-
ur urðu í landinu í júní í fyrra þeg-
ar yfir 300 voru drepnir.
Lettland
Stjórnarsetur: Ríga.
Flatarmál: 64.589 km2
Fólksfjöldi: 2,68 milljónir.
Lettar 51,8%, Rússar 33,8%, Hví-
trússar4,5%, Pólverjar2,3%,
Úkraínumenn 3,4%, aðrir4,2%.
Lettland er láglent og votlent,
skógur þekur um 40%. Helstu
atvinnuvegir eru landbúnaður og
iðnaður, aðallega véla- og málmiðn-
aður.
Fyrir 1200 var Lettland byggt
baltneskum og finnskum þjóðflokk-
um en á 13. öld lögðu þýskar ridd-
arareglur landið undir sig og kristn-
uðu íbúaná, sem eru nú mótmæl-
endatrúar. Árið 1561 var Lettland
innlimað í Pólland. Svíar lögðu und-
ir sig norð'urhluta landsins 1629 en
árið 1721 misstu þeir hann til Rússa
sem síðan innlimuðu aðra hluta
þess 1772 og 1795.
Lettland var lýst sjálfstætt lýð-
veldi 1918 og seinna sama ár ráku
Lettar hersveitir Þjóðveija og rúss-
neskra bolsévíka úr landi. Okyrrð
í stjórnmálum og ótti við fasista-
hreyfingar leiddi til valdaráns og
einræðis Ulmanis forsætisráðherra
1934. Sovétmenn innlimuðu Lett-
land 1940 og herleiddu um 35.000
Letta til Rússlands. Lettland var
hersetið af Þjóðveijum 1941-44 en
Sovétmenn endurheimtu landið í lok
seinni heimsstyijaldarinnar.
Frá stríðslokum hefur fjöldi
Rússa flust til landsins svo Lettar
eru tæpur helmingur landsmanna.
1985 fór að bera á kröfum um sjálf-
stjórn. Lettar lýstu yfir sjálfstæði
21. ágúst 1991.
Litháen
Stjórnarsetur: Vilnius.
Flatarmál: 65.200 km2.
Fólksfjöldi: 3,69 milljónir.
Litháar: 80,1%, Rússar: 8,6%,
Pólverjar: 7,7%, Hvítrússar: 1,5%,
aðrir: 2,1%.
Helstu atvinnuvegir í þessu lág-
lenda nki eru landbúnaður og
iðnaður. Meðal helstu iðnaðarvara
eru rafeinda- og rafvélaiðnaður og
verkfæraframleiðsla.
Stórfurstadæmið Litháen varð til
við sameiningu baltneskra þjóð-
flokka til að stemma stigu við
ágengni hinnar þýsku Riddarareglu
sverðsins upp úr miðri 13. öld.
Litháar lögðu undir sig stór land-
svæði frá Rússlandi á 14. og 15.
öld og Vilnius var gerð að höfuð-
borg. En 1386 komust Pólland og
Litháen undir sömu Stjórn með
hjónabandi stórhertogans af Lithá-
en og prinsessu Pólveija og runnu
að fullu saman 1569.
Litháen var aftur á móti innlimað
í Rússland í þriðju skiptingu Pól-
lands 1795, en lýsti yfir sjálfstæði
sem lýðveldi árið 1918. Litháar
sættu pólsku ofríki á þriðja og
fjórða áratugnum og misstu þá
meðal annars höfuðborgina Vilnius.
Einræðisríki var stofnað í Lithá-
en 1926 undir stjórn A. Smetona,
forseta, en Sovétríkin innlimuðu
það 1940.
í síðari heimsstyijöldinni tóku
Þjóðveijar Litháen og útrýmdu
flestum gyðingunum þar. Er Sovét-
menn endurheimtu landið 1944,
sendu þeir 145.000 Litháa í útlegð
til afskekktra héraða í Sovétríkjun-
um.
Litháar eru rómversk-kaþólsk
þjóð með sterk bönd við Vestur-Evr-
ópuþjóðir og Litháar trúa því að
þeir geti lifað af utan ríkjasam-
bandsins. Þeir voru fyrstir sovétlýð-
velda til að lýsa yfír sjálfstæði, í
mars 1990.
Moldova
Stjórnarsetur: Kíshínjov.
Flatarmál: 33.700 km2.
Fólksfjöldi: 4,34 milljónir.
Moldovar: 63,9%, Úkraínumenn:
14,2%, Rússar: 12,8%, Gagaúzar:
3,5%, Gyðingar: 2,0%, Búlgarar:
2,0%, aðrir: 1,6%
Moldova er að mestu fijósöm slétta
og helstu atvinnuvegir eru
landbúnaður og iðnaður.
Stofnað sem sjálfsstjómarríki út
úr Rúmeníu árið 1924, en var
þröngvað inn 1 sovéska ríkjasam-
bandið af Stalín 1940. Sovétríkin
neyddu Rúmena til að láta Bess-
arabíu af hendi og stofnuðu sovét-
lýðveldið Moldovu í stærsta hluta
hennar. Rúmenar náðu Bessarabíu
aftur á sitt vald í síðari heimsstyij-
öldinni er þeir börðust við hlið Þjóð-
veija, en misstu hana aftur við
stríðslok 1944. Þá voru landamæri
Sovétríkjanna og Rúmeníu frá 1940
staðfest í París 1947, auk þess sem
staðfest var að Moldova væri með
réttu sovétlýðveldi.
Trúlega munu sterk bönd mynd-
ast á ný við Rúmeníu, en molda-
víska er vart greinanleg frá rúm-
ensku og sterk menningarleg og
söguleg tengsl eru á milli ríkjanna.
Rússland
Stjórnarsetur: Moskva.
Flatarmál: 17.075.400 km.
Fólksfjöldi: 147 milijónir.
Rússar: 82,6%, Tatarar: 3,6%,
Úkraínumenn: 2,7%, aðrir (yfir 100
þjóðarbrot): 11,1%.
Stærslu þjóðarbrotin í þessu lang-
stærsta lýðveldi Sovétríkjanna
búa í 16 sjálfsstjórnarlýðveldum,
þau minni á 5 sjálfsstjórnarsvæðum
og þau minnstu á 10 þjóðernissvæð-
um.
Helstu atvinnuvegir eru landbún-
aður, námugröftur, orkuframleiðsla
og véla-, efna-, timbur- ogvefíðnað-
ur. Helstu iðnaðarsvæðin eru í ná-
grenni Moskvu og Leníngrad.
Evrópuhluti Rússlands, vestan
Úralijalla, var að mestu leyti
byggður slavneskum og finnskum
þjóðum á 9. öld. Borgríkin Kænu-
garður og Hólmgarður voru stofnuð
af víkingum um 860 og auðguðust
þau fljótt af verslun og útflutningi.
I lok 9. aldar sameinuðust þau í
Garðaríki sem í lok 10. aldar tók
upp grísk-kaþólska trú, og náði
yfir allt Mið-Rússland, Hvíta-Rúss-
land og norðurhluta Úkraínu.
Garðaríki liðaðist í sundur í mörg
furstadæmi á síðari hluta 12. aldar,
en Mongólar lögðu undir sig Rúss-
land sunnanvert á 13. öld og stofn-
uðu þar ríki og undirokuðu fursta-
dæmin sem eftir voru í norðri.
Drottnun tatara eins og Mongól-
ar voru einnig kallaðir, varð til þess
að Rússar einangruðust smátt og
smátt frá Evrópu. Rússneska þjóðin
er því til orðin í suðupotti finnskra,
slavneskra, tyrkneskra og mongól-
skra þjóðflokka.
Sumir furstanna tóku harðstjórn
tatara sér til fyrirmyndar, eins og
til dæmis í stórfurstadæminu
Moskvu á 14. öld. ívan 3. stór-
fursti lýsti sig óháðan töturum
1480, lagði undir sig Novgorod, og
sameinaði þar með Rússland aftur
í eitt ríki.
Ivan 4., kallaður ívan grimmi,
tók sér keisaranafn 1547 og lagði
undir sig SA-Rússland að Kaspía-
hafi. ívan grimmi var einráður og
stjórnaði frá virkinu Kreml. Bænda-
stéttin var ánauðug, en það leiddi
til víðtækra uppreisna á 17. öld, en
þær voru allar barðar niður með
harðri hendi.
f kjölfar landafundanna miklu
hnignaði efnahag landsins. Því var
mætt með stórfelldum landvinning-
um á 16. og 17. öld, þegar Rússar
lögðu undn- sig N-Rússland, Síberíu
og hluta Úkraínu.
Útþenslan kallaði á aukna mið-
stýringu, og í tíð Péturs 1. mikla í
upphafí 18. aldar komst Rússland
í fremstu röð stórvelda í Evrópu
og opnaði sér aðgang að Eystra-
salti með landvinningum af Svíum.
Evrópskra áhrifa tók að gæta í
auknum mæli og stjórnsýsla var
endurskipulögð að vestur-evrópskri
fyrirmynd. Embættismannaaðall
tók við af þeim gamla og hirðin tók
upp vestræna siðu. Höfuðborgin var
færð til Pétursborgar og þunga-
miðja ríkisins þar með færð vestar,
ög á síðari hluta 18. aldar lögðu
Rússar undir sig mikinn hluta Pól-
lands og löndin norðan Svartahafs.
í Napóleons-stríðunum efldist
enn staða Rússlands, þeir náðu
meðal annars Finnlandi af Svíum
árið 1809. Þrátt fyrir vestræn áhrif
hertu valdhafar stöðugt tökin inn-
anlands. Viðleitni til landvinninga
umhverfis Svartahaf leiddi til Krím-
stríðsins við Breta, Frakka og Tyrki
1853-56. Rússar biðu þar lægri hlut
og næstu árin var stuðiað að upp-
byggingu innanlands.
Bændaánauðinni var aflétt 1861
en bændur voru áfram mjög háðir
landeigendum og þjóðfélagsþróun
var almennt mun skemmra á veg
komin í Rússlandi en í Evrópu á
þessum tíma.
Á síðari hluta 19. aldar hófst
iðnvæðing og með henni varð til
verkamannastétt í borgum landsins.
Þjóðfélagslegur ójöfnuður leiddi
fljótlega til vaxandi ólgu í landinu
og byltingarhreyfingum óx fiskur
um hrygg.
Útþenslustefnan hélt áfram á síð-
ari hluta 19. aldar, og þá í aust-
urátt. Rússar töpuðu í stríði við
Japani 1904-5 og álitshnekkir sá
er keisarastjórnin beið olli bylting-
artilraun 1905. Hún var barin niður
en dúman, þing sem engin völd
hafði í raun, var stofnuð til að lægja
óánægjuöldurnar.
Rússar drógust inn ( fyrri heims-
styijöldina vegna togstreitu við
Austurríki-Ungveijaland um ítök á
Balkanskaga. Þeim varð þó um
megn að heyja styijöld á þessum
mælikvarða til lengdar sökum van-
þróunar á ýmsum sviðum og mála-
lok urðu þau að í mars 1917 sagði
keisarinn af sér og skammlíf bráða-
birgðastjórn tók við og reyndi hún
að heyja stríðið áfram.
í október (nóvember skv. núgild-
andi tímatali) árið 1917 tóku bolsé-
víkar völdin með byltingu. Víðtækar
umbætur voru innleiddar, meðal
annars var lögboðinn átta stunda
vinnudagur. Finnland fékk þá sjálf-
stæði, og haldnar voru fijálsar
kosningar.
Bolsévíkar, sem verið höfðu aðal-
hvatamenn byltingarinnar, fengu
hins vegar aðeins um fjórðung at-
kvæða í kosningunum. Þeir brugð-
ust við með því að leysa þingið upp
með hervaldi í janúar 1918.
Kommúnistaflokkurinn varð til í
mars 1918 upp úr flokki bolsévíka,
og á 8. þingi hans árið 1919 voru
hinar ýmsu stofnanir flokksins
stofnaðar. Borgarastyijöld geisaði
áfram fram til 1920, en árið 1922
urðu stjórnskipunarbreytingar, er
ríkið var formlega gert að sam-
bandi sovétlýðvelda.
Tadjíkístan
Stjórnarsetur: Dúshanbe.
Flatarmál: 143.100 km2
Fólksfjöldi: 5,1 milljónir.
Tadjíkar: 58,8%, Úzbekar: 22,9%,
Rússar: 10,4%,Tatarar:2,1%,
aðrir: 5,8%.
Aðalatvinnuvegir eru landbúnaður,
námugröftur og iðnaður. Landið
er allt mjög hálent og er hæsti tind-
urinn Kommúnistatindur, 7.495 m.
Tadjíkar eru af írönsku bergi
brotnir en komust á 11. öld undir
Tyrki og upp frá því fór tyrkneskra
áhrifa að gæta æ meira. Undir lok
19. aldar tóku Afghanir hluta af
landinu auk þess sem Bretar og
Rússar sömdu um að landræma
yrði notuð til aðgreiningar Indlands
og Rússlands.
Eftir borgarastyijöldina í Rúss-
landi var Tadjíkístan innlimað í túr-
kístanska lýðveldið, og þegar það
gerðist sambandsríki (Túrkmeníst-
an) 1925 fylgdi Tadjíkístan með.
Formlega var gengið frá ríkjasátt-
málanum 1929 og við það tækifæri
var hluti Úzbekístan færður undir
stjórn Tadjíka.
Tadjíska lýðveldið var stofnað
sem sjálfsstjórnarríki árið 1924 og
var gert að sambandslýðveldi 1929.
Múslímar eru fjölmennir í lýðveld-
inu og eiga þeir í nokkrum eijum
við Armena.
Túrkmenístan
Stjórnarsetur: Ashkhabad.
Flatarmál: 488.100 km2.
Fólksfjöldi: 3,62 milljónir.
Túrkmenar: 68,4%, Rússar:
12,6%, Úzbekar: 8,5%, Kazakhar:
2,9%, aðrir: 7,6%.
Flestir íbúanna búa á grónum land-
svæðum, sem ekki er mikið af
- aðeins um 2% landsins er í rækt.
Kara-Kum eyðimörkin, hin stærsta
í Mið-Asíu, nær yfir meira en 80%
landsvæðisins. í seinni tíð hafa
byggðir farið að skjóta upp kollinum
víðs vegar um eyðimörkina þar sem
fínna má mikilvæg hráefni til iðnað-
arframleiðslu en Túrkmentístan er
eitt helsta iðnaðarsvæðið í Sov-
étríkjunum. Helstu atvinnuvegir eru
landbúnaður og olíuvinnsla.
Túrkmenar komu frá Vestur-
Tyrklandi á 11. öld en stofnuðu
ekki ríki, heldur voru oftsinnis und-
ir yfin-áðum grannríkjanna. Á 19.
öld seildust Rússar eftir yfírráðum
á landi Túrkmena og eftir margra
ára bióðuga baráttu var rússneska
Túrkístan myndað árið 1884.
ítök Rússa voru ekki ýkja djúp-
stæð meðal Túrkmena, því 1916
braust út bylting meðal þeirra þeg-
ar Rússar reyndu að kveðja þá til
herþjóriustu í fyrri heimsstyijöld-
inni. Árið 1919 lýsti nefnd skipuð
múslímskum kommúnistum í Túr-
kístan því yfír að stefnt skyldi að
sameiningu við Sovétríkin.
Stalín lýsti því yfir 1923 að hann
vildi gjarna stofna fímm lýðveldi
innan Túrkístan skipt eftir þjóð-
erni. Ekkert varð úr þeim fyrirætl-
unum því sovétlýðveldið Túrkmen-
ístan var stofnsett árið 1924 og
formlega innvígt í ríkjasambandið
ári síðar.
Talið er að Túrkmenístan eigi
enga möguleika á sjálfstæðu lífi
utan Sovétríkjanna, enda hafa um-
bætur þar verið hægar.
Okraína
Stjórnarsetur: Kíev.
Flatarmál: 603.700 km2.
Fólksfjöldi: 51,7 milljónir.
Úkraínumenn: 70,6%, Rússar:
20,3%, Hvítrússar: 0,8%, Molda-
var: 0,6%, Pólverjar: 0,5%, aðrir:
7,2%.
Iðnaður er mikilvæg atvinnugrein,
því bæði er þar að fínna kol og
ýmisleg verðmæt jarðefni. Mikið er
af fijósömum sléttum sem henta
afbragðsvel til hveitiræktar.
Sænskir víkingar lögðu hluta
þess sem nú er Ukraína undir sig
á 9. öld og stofnuðu borgríkið
c\Ql
Kænugarð (Kíev). Undir stjórn St.
Vladímírs náði ríki það langt í norð-
ur og vestur, uns útþensla þess var
að lokum stöðvuð af tatörum í hinni
miklu innrás þeirra 1237-41. Einnig
þrengdu Pólland og Litháen að
Úkraínu eftir sameininguna 1386
og landið minnkaði stöðugt úr þeirri
átt.
Á síðari hluta 17. aldar komst
austurhluti Úkraínu aftur undir yf-
irráð Rússa og eftir skiptingu Pól-
lands 1772-95 náðu þeir mestu því
sem eftir var af Úkraínu, en Aust-
urríkismenn fengu Galisíu.
Á tímabili síðla 18. aldar sundr-
aðist Úkraína á ný en 1793 innlim-
aði Rússland hana að nýju og jafn-
vel nafn hennar hvarf. Um miðja
næstu öld fór að bera á þjóðernis-
ólgu í landinu og bar hún þann
árangur að í byijun þessarar aldar
var úkraínska leyfð að nýju.
í júní 1917 var tilkynnt um stofn-
un fullvalda úkraínska lýðveldisins
og útnefnd ríkisstjórn, en kommún-
istar í Rússlandi svöruðu því með
því að stofna aðra ríkisstjórn úkr-
aínska sovétlýðveldisins í annarri
borg.
Allt stóð í járnum meðan á fyrri
heimsstyijöldinni stóð, en Lenín
lagði það til í opnu bréfí „til bænda
og verkamanna" 1919 að Rússland
og Úkraína byndust tryggðabönd-
um í ríkjasambandi. Það varð síðla
árs 1920. Árið 1922 var svo gengið
frá sambandssáttmála fjögurra lýð-
velda, Rússlands, Hvíta-Rússlands,
Úkraínu og kákasíska lýðveldisins,
sem í voru Armenía, Azerbajdzhan
og Georgía. Innlimunin var full-
komnuð. En í síðari heimsstyijöld-
inni barðist meira en ein milljón
Úkraníumanna með Þjóðveijum
gegn kommúnistaheijum Stalíns.
Ukraína hefur verið sjálfstæður
meðlimur hjá Sameinuðu þjóðunum
síðan 1945.
Ríkið er vel í stakk búið til að
lifa sjálfstæðu lífi utan ríkjasam-
bandsins þó ekki ríki um það ein-
hugur meðal íbúanna.
fizbekístan
Stjórnarsetur: Tashkent.
Flatarmál: 447.400 km2.
Fólksfjöldi: 19,9 milljónir.
Úzbekar: 68,7%, Rússar: 10,8%,
Tatarar: 4,2%, Kazhakar: 4,0%,
Tadjíkar: 3,9%, Kara-Kalpakar:
1,9%, aðrir: 6,5%.
Landbúnaður, námugröftur og iðn-
aður er meðal helstu atvinnu-
vega. Landið er allauðugt af olíu,
gasi, kolum, járni, kopar og gulli.
Nokkuð er um málm- og vélaiðnað.
Á síðari áratugum hafa verið unnin
meiri umhverfisspjöll í Úzbekístan
en í nokkru öðru Sovétlýðveldi og
lífskjörum hefur hrakað mjög.
Úzbekístan er land á krossgötum
menningarstrauma og um það og í
hafa verið háðar ófáar styijaldir. í
byijun 16. aldar eftir miklar svipt-
ingar í hartnær þúsund ár komu
Úzbekar til skjalanna og lögðu
landið undir sína stjóm en áfram
var barist um valdataumana og
margir mismunandi hópar fengu
að spreyta sig.
Pétur mikli sýndi áhuga á land-
svæðinu snemma á 18. öld, en ekk-
ert varð af áformum um innrás í
bráð. Það var svo 1853 að Rússar
hófu hernaðarbrölt sitt og á nokkr-
um áratugum lutu allir hlutar Túr-
kístan, þar á meðal Úzbekístan,
rússneskri stjórn.
Úzbekístan var stofnsett 1924.
Sambandssáttmáli var gerður við
Sovétríkin 1925, en Tadjíkístan,
sem yar áður hluti af Úzbekístan,
varð sjálfstæður aðili fjómm árum
síðar. Sjálfsstjórnarsvæðið Kara-
Kalpakíja (höfuðborg Nukus) er
hluti úzbeska lýðveldisins.
Hoimildir;
Daily Telegraph.
Encyclopædia Britannica, Chicago,
London, Toronto, Geneva, Sydney,
Tókýó, 1964
Islenska aifræðiordabókin, Reykjavik,
1990.
The Europa World Year Book, Lon-
don, 1990.
The Colombia-Viking Desk Encyc-
lopedia, New York, 1964.