Morgunblaðið - 17.05.1992, Page 15

MÖRGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 17. MAÍ 1992
15
Dado og
greinarhöfundur í
flóttamannabúðum í
Zagreb.
„Klukkustund áður
en þessi niynd var
| tekin sá ég Ivica í
fyrsta sinn.“
við höfðum ekki sömu trú. Ólíka
skóla því við skrifuðum ekki sama
letrið, þótt við töluðum nær sama
tungumálið (Króatar rita með latn-
esku letri en Serbar með kyrill-
ísku.) Að öðru leyti var allt eins og
þessi greinarmunur skipti okkur Ivo
aldrei neinu máli. Við hittumst eftir
skóla og ég þræddi með honum
leynistíga skógarins og honum ein-
um treysti ég fyrir felustaðnum
mínum. (Það átti eftir að reynast
örlagaríkt.) Þetta var dálítil laut,
einskismannsland með volgri upp-
sprettu sem við gátum baðað okkur
í. Þarna var lítill hellir sem var all-
ur hulinn kjarri. í þá daga var laut-
in griðastaður fyrir leiðinlegum
unglingum og systkinum Ivos.
Eg var 21 árs þegar ég giftist
Mimu. Hún bjó í nálægu þorpi og
við höfðum gengið í sama gagn-
fræðaskólann. Ég elskaði hana frá
þeim degi er ég sá hana fyrst og
nú tilbið ég hana. Á hvetjum morgni
dregur hún fram þessa óskilgreindu
lífsbirtu. Hún segir stundum á
morgnana: „Líttu á, Ivica, hvað Guð
hefur gefið okkur glaðan dag.“ Svo
er hún lögð af stað yfir gólfin eins
og hún hafi allt í einu uppgötvað
tímann. Ég Iifi fyrir hana, hennar
visku og kjark. Hún virðist aldrei
sorgmædd, samt varð hún vitni að
dauða elsta sonar okkar. Þetta stríð
hefur breytt miklu ...
Við eignuðumst elsta son okkar,
Tomislav heitinn, á öðru ári hjú-
skaparins. Hann var aðeins 18 ára
þegar hann dó. Síðan eignuðumst
við stelpu (13 ára) og dreng (9 ára).
Þegar ég giftist vann ég hjá pabba
í trésmiðjunni en síðar bauðst mér
starf á lögreglustöðinni. Ég vann
þar í 14 ár og líkaði vel. Ég eignað-
ist góða félaga þar (eða það hélt
ég) að ógleymdum æskuvini mínum
Ivo.
Með sigri Lýðræðisflokksins
(HDZ) í aprílkosningunum 1990,
fer „króatísk þjóðernishreyfing" að
segja til sín fyrir alvöru. Það hafði
örlað á henni lengi en þó sérstak-
lega frá og með andláti Tito mar-
skálks 1980. Það vissu allir að löng-
um höfðu Serbar riðið feitum hesti
frá allri opinberri stjórnsýslu sam-
bandsríkis Júgóslavíu. Ég fann fyr-
ir því þegar litið var framhjá starfs-
reynslu minni og yngri og óreynd-
ari menn settir í efri stöður að því
einu tilskyldu að þeir væru Serbar.
Ég lít á þessar þjóðernisdeilur sem
grímuklædda valdabaráttu. Sjálf-
stæðisyfirlýsingin (25. júní 1991)
er andsvar við ákveðinni kúgun sem
gróf um sig í krafti meirihlutavalds
Serbanna. (Ég tek það fram að ég
er ekki pólitískur. Ég geri ekki aðra
kröfu til manna en þá að fólk fái
að njóta sannmælis og verk þess
séu metin að verðleikum. Það hefði
kannski margt farið öðruvísi ef sú
regla hefði gilt í Júgóslavíu.) Þetta
er allavega undirrótin að því stríði
sem brýst út. Hvað svosem gunn-
fáninn kallast í dag.
Um mitt sumar 1990 eru send
boð frá Zagreb um að það eigi að
veita mér stöðuhækkun. Það var
löngu tímabært eftir svo langan
starfstíma og ekkert athugavert við
þessa stöðuhækkun nema að tilskip-
unin kom frá Zagreb en ekki
Belgrad. Skömmu eftir þennan at-
burð fer ég að finna fyrir tor-
tryggni meðal vinnufélaganna. Ég
hafði orð á þessu við Ivo og hann
trúði mér fyrir því að mörgum stæði
stuggur af mér (það væri e.t.v. rétt-
ara að segja þjóðerni mínu) og
væru ósáttir við stöðuveitinguna.
Um svipað leyti heyri ég fyrst af
endurvakningu tsjetnika-sveitanna
(serbneskar skæruliðasveitir sem
störfuðu í seinni heimsstyijöldinni)
og mér til skelfingar frétti ég að
nokkrir vinnufélaganna hefðu
gengið til liðs við þær. Mér fannst
það mjög uggvænlegt og andrúms-
loft tortryggni og spennu tók að
þykkna. Mér leið ekki vel þarna og
ákvað að segja af mér störfum tíma-
bundið í vorbyijun 1991.
Ég fór að vinna hjá pabba um
sumarið og í júlíbyrjun hefjast átök-
in. Það er gott að vera vitur eftir
á. Oft fannst mér ég þurfa að fiýja
en jafnan velti ég fyrir mér, af
hverju? Ég var ekki sekur um neitt.
Rætur mínar runnu undan þessum
túnum. Ég var af þessari jörð. Fjöl-
skylda mín var frá þessu þorpi, for-
eldrar mínir voru virtir og dáðir
borgarar. Aldrei hafði ég gerst sek-
ur um nokkurn hlut. Auðvitað fær-
um við hvergi. Mirna studdi þessa
ákvörðun. Hvað höfðum við svosem
að flýja? Ef við aðeins hefðum get-
að séð fyrir hvað við áttum fram-
undan.
Sonarmissir
Laugardagurinn 30. ágúst rann
upp gegnum eldglærðan himininn.
Morgunninn var þögull og tíðinda-
laus. Sprengjurnar höfðu þagnað
og það var okkur ávallt léttir. Und-
antekningarlaust misstu þær málið
við dagsskímu en stríð slög þeirra
að nóttu ollu okkur óværð til svefns.
Við heyrðum í þeim í ijarska og við
vorum öll mjög óttaslegin. Margir
Króatanna í þorpinu töluðu um að
forða sér af serbnesku svæðunum.
Það væri aldrei að vita. Sumir voru
þegar farnir. Við deildum þessum
áhyggjum með þeim og meðal okk-
• ar óx ótti en sá ótti var takmarkað-
ur við þann sjálfsagða hlut, að ekk-
ert gæti hent okkur. Allra síst þenn-
an góðviðrisdag þegar ég hjó við
fyrir utan skemmuna. Faðir minn
kom til mín og færði mér fréttirn-
ar. Hann sagði að lífíð væri ekki í
okkar höndum því að sannarlega
væri það oft ranglátt. Drengurinn
minn hafði verið myrtur.
Hann var jarðaður tveimur dög-
um síðar. Ég átti eftir að horfa á
dauðann, finna andardrátt hans,
hvísla að honum einhver lausnarorð
og á síðasta stefnumóti söng ég til
að færa honum eitthvað fallegt en
ég dó ekki. Ég var oftast hræddur
en aldrei eins og þegar ég stóð við
grafarbakka sonar okkar. Sekt mín
var meiri en laun mín að lifa. Ég
glápti endalaust ofaní iðrun mína.
Kveinið í tijánum og grátur syrgj-
endanna var minn dauðadómur. Eg
hvarflaði augunum til Mirnu. Mér
er sagt að hún hafi farið með börn-
in til frændfólks hennar í sveitinni.
Tveir tsjetnikar koma að bænum.
Þeir heimta mat, vín og peninga.
Frændi hennar færði þeim það sem
hann átti til og þeim þótti það ekki
nógu mikið, svo þeir beija hann í
andlitið með byssuskeftinu. Tom-
islav reyndi að koma honum til
hjálpar og þá skutu þeir hann og
síðan frændann. Konurnar og börn-
in hlupu út úr bænum organdi á
hjálp og miskunn. Yngsti sonur
okkar reyndi að kalla á Tomislav,
líkt og hrópin gætu lífgað hann við.
Þau hlupu yfir akurinn og að baki
sér gátu þau heyrt fleiri skothvelli.
Þau héidu áfram að hlaupa þar til
óhljóðin voru að baki, framundan
var skarð sem aldrei yrði fyllt.
Mirna vildi ekki tala um það sem
gerðist. Hún bara þagði. Þegar ég
horfði á hana í kirkjugarðinum yf-
irbugaða af harmi og rannsakaði
óþekkta farvegi í andliti hennar þar
sem tárvatnið streymdi, féll ég ör-
magnaður niður á grafarbakkann
og óskaði þess að fiðlur tijánna og
grátur syrgjendanna gætu leitt mig
til Tomislavs. Ég var hræddur, svo
óendanlega hræddur, ég skalf inn-
anum laufið í næturkulinu, í skógin-
um, í ákvörðunum mínum. Ég skalf
þegar við kvöddumst daginn eftir.
Ég var svo hræddur um að við
myndum aldrei hittast aftur. Þau
yrðu a.m.k. óhultari í Sisak hjá
systur minni. Ég varð eftir til að
annast foreldra mína og líta eftir
heimili okkar.
Dagarnir á eftir liðu án þess að
ég tæki eftir stríðinu umhverfis
mig. Ég átti í mínu eigin stríði við
sorg og sekt. Vinir komu og vott-
uðu mér samúð sína, þeir voru flest-
ir á förum. Gamla fólkið varð eftir
og nokkrar fjölskyldur sem enn lifðu
í þeirri von að allt myndi þetta bless-
ast. Ég bjó hjá foreldrum mínum
og aðeins með því að sökkva mér
ofan í þrældómsvinnu í trésmiðjunni
auðnaðist mér að draga mig út úr
. heimi sem ég vildi ekki sjá. Þannig
reyndi ég að yfirbuga óttann við
liðinn atburð og þá atburði sem við
sofnuðum út frá og vöknuðum við.
Fregnir bárust um æ fleiri grimmd-
arverk, yfirgang hersins og skær-
uliðanna, æ fleiri voru hraktir á
flótta og innst inni blundaði vissan
um að einhverntíma hlyti að koma
að mér.
Kvöld eitt kom Ivo og sagði mér
að flýja því ég væri eftirlýstur af
tsjetnikum, semsagt réttdræpur
hvar sem er. Mér var varla brugð-
ið, þótti það einungis ónotaleg til-
hugsun að leggja á flótta undan
því sem ég gat ekki skilið. Ivo sagði
að þeir óttuðust reiði mína út af
sonarmissinum. Þá fyrst frétti ég
hveijir höfðu staðið að ódæðisverk-
inu. Þetta voru félagar úr lögregl-
unni sem höfðu myrt son minn og
frænda konu minnar. Ivo sagðist
mundu lauma upplýsingum til for-
eldra minna eftir getu en umfram
allt ég yrði að flýja strax, annars
... já, annars hvað, hugleiddi ég á
leið minni út í skóginn. Ég stað-
næmdist ekki fyrr en ég kom að
einskismannslandinu, þarna var
lautin með uppsprettunni og hellin-
um. Ég bjó mig undir fyrstu nótt-
ina. Ég gat ekki gert upp við mig
hvort lautin hét á þeirri stundu
sælureitur bernskunnar eða prísund
HJARTA EVROPU
M 1 A lllll
4.
18.JULI.
Töfrar Mið-Evrópu eru miklir og gefst hér einstakt tækifæri til að dvelja á mörgum
fegurstu stöðunum á þessum slóðum. Löndin sem farið verður um eru
Tékkóslóvakía, Ungverjaland, Austurríki og Þýskaland. Fararstjóri verður Þórir
Guðmundsson fréttamaður. Hann er þaulkunnugur á þessum slóðum og dvaldist
m.a. í Prag um það leyti sem járntjaldið var að falla.
Verð með hálfu fæði: 137.100 kr. Við bætast skattar og gjöld 2.850 kr.
Þórir Guðmnndsson.
wmamm £wéði
Samvinniiferðir-Lanilsýn
Reykjavík: Austurstræti 12 • S. 91 - 69 10 10 • Innanlandsferðir S. 91 - 69 10 70 • Símbréf 91 - 2 77 96 / 691095 • Telex 2241
Hótel Sógu við Hagatorg • S. 91 - 62 22 77 • Símbréf 91 - 62 24 60 Akureyrl: Skipagötu 14 • S. 96 - 27 200 • Simbréf 96 - 24087