Morgunblaðið - 09.10.1992, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 9. OKTÓBER 1992
Enn tíl varnar Háskólanum
*
eftir Halldór Armann
Sigurðsson
Á undanfömum mánuðum hef
ég ritað riokkrar greinar í Morgun-
blaðið í því skyni að vekja menn
til umhugsunar um þann skaða
sem stjómvöld era að vinna þjóð-
inni með því að skerða fjárframlög
til Háskóla íslands, m.a. grein sem
bar yfirskriftina „Víst er verið að
eyðileggja Háskólann" og birtist
þann 15. september. Fullyrðingu
yfirskriftarinnar studdi ég ýmsum
rökum, m.a. með því að háskóli
þjóðarinnar hefur ekki lengur efni
á að kaupa bækur. Rök mín hafa
ekki verið hrakin. Því miður.
inn í Háskólanum horfa til framtíð-
arheilla og sé stoltur af. Það hefði
a.m.k. þótt sæmileg útlegging í
skólarökfræðinni sem ég hygg að
við Ólafur Garðar höfum báðir
lært eða átt að læra.
En nú má reyndar vera að ráð-
herrann meini eitthvað allt annað
en það sem rökrétt sýnist að leggja
út af orðum hans og ber þá að
fagna því. Látum svo vera og snú-
um okkur að verðugra umræðu-
efni, sem sé því hvers vegna stefna
stjórnvalda í málefnum Háskóla
íslands er óhafandi. Og þá er ekki
aðeins átt við stefnu núverandi rík-
isstjórnar, heldur stefnu íslenskra
stjórnvalda um langt skeið.
Af vansæmd og rökvísi
Pólitík er ekki bókhald
í viðtali við Morgunblaðið þann
4. þessa mánaðar svarar mennta-
málaráðherra grein minni þó með
nokkram orðum og segir m.a. að
uppistaðan í henni hafi verið viðtal
er Eiríkur Jónsson átti við hann á
Stöð 2 og bætir við: „... en í grein
háskólakennarans var ýmist farið
rangt með það sem ég sagði eða
snúið út úr því. Það er háskóla-
kennara til vansæmdar að láta slíkt
frá sér fara.“
Það er reyndar ekki alveg ná-
kvæmt að viðtal Eiríks við ráðherr-
ann hafí verið uppistaðan í grein
minni. Það var tilefni hennar. En
látum það vera. Ekki hirði ég held-
ur að skattyrðast við Ólaf Garðar
um sæmd og vansæmd. Það er til-
tölulega einfalt fyrir þá sem áhuga
hafa á að ganga úr skugga um
að endursögn mín á orðum hans
var sannleikanum samkvæm, og
reyndar viðhefur hann svipuð orð
í Morgunblaðsviðtalinu: „Háskóli
Islands verður að taka á sig að-
haldsaðgerðir eins og aðrar stofn-
anir,“ segir Ólafur þar og bætir
síðar við: „En allar aðgerðir ríkis-
stjómarinnar miða að því að búa
í haginn fyrir framtíðina og það
eru krefjandi verkefni, sem verð-
ugt er að vera þátttakandi í.“ Lái
mér nú hver sem vill að ég skuli
skilja þessi orð svo að menntamála-
ráðherra landsins telji niðurskurð-
Helgi Hálfdanarson
Kýrin Skjalda
Orðtakið „að koma e-m í opna
skjöldu" er eitt þeirra sem eiga
rót sína að rekja til hernaðar.
Orðmyndin skjöldu er þolfall
fíeirtölu af skjöldur, og merking
orðtaksins „að ráðast aftan að,
koma á óvart“. Þar er hvelfdur
skjöldur kallaður „opinn“ á bak-
hlið, og líking dregin af því, að
óvinir sækja aftan að herliði í
bardaga.
Orðtak þetta í myndhverfri
merkingu var löngum til mikillar
málprýði meðan hófsamlega var
á því haldið. En að undanfömu
hefur svo hraklega verið á því
níðzt, að engu tali tekur. Góð
og gegn orð eins og að koma á
óvart, koma óvænt, eða að óvör-
um virðast fallin í gleymsku og
dá; allt skal í opna skjöldu, á
hverju sem gengur, svo að við
liggur að manni verði óglatt
þegar þetta fallega orðtak ber
að eyrum. Nýlega heyrði ég það
þrítekið á fáeinum sekúndum í
útvarpi.
Og ekki er því alltaf beitt svo
sem bezt ætti við, því bókstafleg
merking er oft að engu höfð.
Hér um daginn var sagt í út-
varpsfrétt að forstöðumanni
nokkrum hefðu komið uppsagnir
starfsmanna í opna skjöldu; og
litlu síðar greindi kona ein svo
frá, að sér hefði komið tiltekið
fyrirbæri í opna skjöldu.
í þessum dæmum virðist gert
ráð fyrir því, að einn maður
hafí borið tvo eða fleiri skildi í
bardaga. Nema við það sé átt,
að kýrin Skjalda hafi staðið opin
á gátt, og uppsagnarbréfum
starfsmanna verið stungið inn í
belginn. Hvað það var sem kom
í opna Skjöldu konunnar, man
ég ekki lengur.
Kannski hefur þolfallsmyndin
„skjöldu“ stundum valdið mis-
skilningi. Sigfús Blöndal ber það
upp á Vestfirðinga að hafa búið
sér til kvenkynsorðið skjalda
(s.s. skjöldur) og sagt óvænt
atvik koma í opnar skjöldur.
Ætli skjöldumar þær séu ekki
sömu ættar og Fjörðurnar fyrir
norðan.
Því miður eru næg dæmi þess,
að góðum orðum og orðtökum
hafi verið gerspillt með purkun-
arlausri þrælkun. Þó mætti ætla,
að smekkur manna kæmi í veg
fyrir slíkt; menn ættu að fínna
það, hvenær orð eru að ganga
sér til húðar fyrir ofnotkun og
hvíla þau ósjálfrátt þegar þar
er komið. í svo auðugu máli sem
íslenzku er af nógu að taka. En
orðtakið um opnu skildina virð-
ist ekki eiga sér neinnar misk-
unnar að vænta.
að Háskólanum.
„Niðurskurður á alla línuna“ er
bókhaldsbrella. Það er þægilegt að
geta sagt „allir verða að spara,
þið líka“, en það er ekki merkileg
pólitík. Það krefst hins vegar veru-
legs pólitísks áræðis að gera upp
á milli verkefna eftir gildi þeirra,
efla þau sem til heilla horfa á
kostnað hinna sem eru til lítils
gagns eða ills eins — stinga á
kýlum samfélagsins. Háskólinn er
ekki eitt af þessum kýlum.
Dómgreindarskortur?
Stjórnvöld glíma nú við veruleg-
an vanda í ríkisfjármálunum og
eru ekki öfundsverð af. En það er
eins og menn séu slegnir blindu í
þessum slag, sjái ekkert annað en
fjárlagagatið alræmda. Þótt það
sé góðra gjalda vert að reyna að
stemma ríkisreikningana af ræðst
framtíðarheill þjóðarinnar af fleiru
en því einu og ég leyfi mér reynd-
ar áð fullyrða að menntun unga
fólksins í landinu fylli betur í fjár-
lagagöt framtíðarinnar en allt ann-
að. En við ábendingum þessa efnis
fást engin svör önnur en: „Háskóli
Islands verður að taka á sig að-
haldsaðgerðir eins og aðrar stofn-
anir“, án þess að fyrir því séu
færð nokkur efnisleg rök. Það er
engu líkara en menn séu í bók-
haldi en ekki í pólitík.
Hugsum okkur fyrirtækjasam-
steypu sem er rekin með tapi þrátt
fyrir að nokkur fyrirtæki sem að
henni eiga hlut skili umtalsverðum
hagpraði. Það þætti þá víst heldur
óbjörgulegt úrræði að draga jafnt
úr umsvifum allra fyrirtækjanna
og hætt við að stjórnandi sem ekki
hefði önnur ráð á takteinum fengi
að hirða pokann sinn í snatri.
Ég hef áður fært að því rök að
Háskóli íslands skili þjóðinni meiri
hagnaði en flest ef ekki öll önnur
fýrirtæki í landinu. Það er því ótrú-
leg skammsýni að ætla sér að
koma lagi á ríkisfjármál þessa árs
og þess næsta með því að kreppa
Háskólarektor hefur Ieyft sér
að varpa fram þeirri spumingu
hvort þorskgengd eigi að hafa
áhrif á íjárveitingar til Háskólans.
I Morgunblaðsviðtalinu er haft eft-
ir Ólafi Garðari að honum þyki
leitt að heyra spurninguna og er
á honum að skilja að hún beri vott
um „dómgreindarskort". Það er
heldur sorglegt að ráðherra
menntamála skuli hrekjast út í
meiðandi orðfæri þegar hann
brestur rök. En hitt skiptir þó
meira máli að í þessu sambandi
tekur Ólafur undir gamalkunnan
söng og fullyrðir: „Sjávaraflinn er
okkar höfuðauðlind." Venjulegu
fólki er vorkunn þótt það trúi
þessu, svo oft sem það er kiijað.
En það er verulegt áhyggjuefni ef
forystumenn þjóðarinnar leggja
trúnað á þessa firru. Það er ein-
mitt menntunin en ekki fískurinn
í sjónum sem er okkar langmikil-
vægasta auðlind, eins og allra ann-
arra svokallaðra „þróaðra“ þjóða.
Milljónir og milljarðar þorska syntu
um Islandsmið í þúsund ár án þess
að þjóðin hefði af þeim gagn að
heitið gæti og það var ekki fyrr
en hún hafði eignast auð menntun-
arinnar, verkkunnáttu og tækni,
að fiskurinn breyttist í raunveru-
lega auðlind.
En ævintýrinu ef að ljúka. Af
ýmsum ástæðum sem hér verða
ekki raktar er ekki annað að sjá
en sjávarafli muni halda áfram að
dragast saman um fyrirsjáanlega
framtíð. Það eru því váleg tíðindi
ef minnkandi þorskgengd á að
verða til þess að við forsómum að
leggja í þann sjóð sem er öllum
öðrum veraldlegum auði dýrmæt-
ari, menntun unga fólksins í land-
inu. Og ég hygg að góðgjamir
menn muni fallast á það með mér
að til þess megi ætlast af mennta-
málaráðherra þjóðarinnar að hann
komi auga á þetta samhengi hlut-
anna.
Halldór Ármann Sigurðsson
„Ég hef áður fært að
því rök að Háskóli ís-
lands skili þjóðinni
meiri hagnaði en fiest
ef ekki öll önnur fyrir-
tæki í landinu. Það er
því ótrúleg skammsýni
að ætla sér að koma
lagi á ríkisfjármál
þessa árs og þess næsta
með því að kreppa að
Háskólanum."
Mótun háskólastefnu
Þjóð getur naumast talist fylli-
lega sjálfstæð nema hún eigi sér
fræðingum hans kleift að nýta sér
þá. Það er dýrt að vera fátækur.
Stjórnvöld hafa ýtt málefnum
Háskólans út af borðinu hjá sér.
Þau láta við það sitja að skammta
honum hlægilega lítið fé og segja
síðan sem svo að hann hafí „nán-
ast fullt frelsi til að raða sínum
verkefnum í forgangsröð", svo að
enn sé vitnað til orða Ólafs Garð-
ars í Morgunblaðsviðtalinu. Og þó
er það svo að Háskólinn fæst við
fátt annað en brýnustu forgangs-
verkefni og er enda langódýrasti
háskóli í okkar heimshluta. En
þegar á þetta er bent bera stjórn-
völd það fram sem boðlega afsökun
að þetta stafi nú bara af því að
laun íslenskra háskólakennara
„séu langtum lægri“ en erlendra
starfssystkina þeirra! Eins og þeir
vita sem þekkja til starfsemi ann-
arra háskóla kemur reyndar mý-
margt annað til. En það er þó al-
veg laukrétt að laun háskólakenn-
ara hérlendis eru að gera Islend-
inga að viðundri á meðal siðmennt-
aðra þjóða og eru ein helsta ógnin
sem nú steðjar að Háskólanum.
Skólinn hefur fyrir vikið misst
marga hæfa starfsmenn og það
verður æ algengara að fólk með
rándýra menntun frá bestu háskól-
um heimsins telji sig ekki hafa
efni á að ráðast til starfa við hann.
Nýlega frétti ég t.d. af nýbökuðum
doktor sem ekki hafði ráð á því
að þiggja 90 þúsund króna lektors-
stöðu við Háskólann og fór þess í
stað að afgreiða bílavarahluti fyrir
150 þúsund krónur á mánuði.
a.m.k. einn fullburða háskóla, með
öflugri rannsóknarstarfsemi og
framhaldsnámi í öllum helstu
greinum hug- og raunvísinda. Slík-
an háskóla á „bókaþjóðin“ því mið-
ur ekki enn og metnaður hennar
virðist ekki standa til þess að eign-
ast hann.
Ríkisstjómin hefur nú í hyggju
að efla sjóði Vísindaráðs og Rann-
sóknaráðs. Auk þess munu íslend-
ingar brátt öðlast aðgang að digr-
um rannsóknasjóðum úti í Evrópu.
Hvort tveggja er fagnaðarefni, en
bætir því miður ekki það tjón sem
nú er verið að vinna Háskólanum
og kemur á engan hátt í staðinn
fyrir skynsamlega háskólastefnu.
Svo mjög er nú að Háskólanum
kreppt að hann hefur ekki einu
sinni efni á að ráða starfsmann
sem séð gæti um málefni hinna
evrópsku rannsóknasjóða fyrir
skólann og gert kennurum og sér-
Það sjá það náttúrlega allir
sæmilega viti bornir menn að svona
getur þetta ekki gengið til. Það
verður að nást þjóðarsátt um bætt
kjör háskólakennara, og stjórnvöld
verða að móta sér einhveija skyn-
samlega háskólastefnu, fara að
dæmi stjórnvalda í grannlöndum
okkar sem nú eru sem óðast að
vígbúast fyrir „Evrópuslaginn",
með því að stórefla háskóla sína
þrátt fyrir aðhaldsaðgerðir á öðr-
um sviðum. Núverandi stefna eða
stefnuleysi í málefnum Háskólans
er röng og stórskaðleg og sá tími
sem okkur gefst til að leiðrétta
„kúrsinn" áður en við lendum alveg
undir í baráttunni um mannauðinn
verður æ naumari. Þetta ættu
stjórnvöld að hafa manndóm í sér
til að viðurkenna í stað þess að
karpa um fánýta hluti, og þá mun
ekki standa á háskólamönnum að
veita þeim allt það lið sem þeir
mega. T.d. við að reyna að meta
hvað sé skynsamleg ijárfesting í
menntun og hvað ekki. Við megum
engan tíma missa.
Höfundur er dósent við Háskólann
og varaformaður Félags háskóla-
kennara.
Hver er stefna menntamála-
ráðherra í málefnum HI?
eftir Gísla Má Gíslason
í viðtali í Morgunblaðinu 4. októ-
ber, sem bar heitið „Það er eitthvað
að“, og í fímmtudagsumræðunni í
Ríkisútvarpinu 17. september sl.
komu fram skoðanir menntamála-
ráðherra, Ólafs G. Einarssonar, á
málefnum Háskóla íslands. Þrátt
fyrir mörg orð, er engan veginn ljóst
hver stefnan ráðherrans er í málefn-
um skólans. Þetta vekur nokkrar
spumingar, sem nauðsynlegt er að
fá svör við, svo enginn velkist í
vafa um stefnu ráðherrans.
Pjárlög Háskóla íslands hafa
verið skorin mikið á þessu ári, og
þessi niðurskurður kemur í kjölfar
sveltistefnu undanfarinna ára.
Einnig er ljóst að Háskóli íslands
er eini háskólinn (universitas) á ís-
landi sem býður upp á fjölbreytilegt
fræðilegt nám, þrátt fyrir að í land-
inu séu nokkrir aðrir skólar á há-
skólastigi, þ.e. skólar sem setja
stúdentspróf sem inntökuskilyrði.
Rannsóknir og nám sem er sam-
bærilegt því sem gerist við Háskóla
Íslands fer ekki fram annars staðar
í landinu að neinu marki. Fjársvelti
Háskóla íslands getur leitt til þess
að nemendur og kennarar í ýmsum
fræðigreinum flytji af landi brott.
Vesturlönd leggja flest um 2,5%
af þjóðarframleiðslu til háskóla, en
hérlendis er þetta hlutfall um 0,7%.
Háskóli íslands er einnig ódýrasti
háskóli á Norðurlöndum og u.þ.b.
85% af rekstri hans tengjast launum
eða öðrum kjarabundnum þáttum.
Menntamálaráðherra skýrir hvers
vegna Háskóli íslands er ódýrastur
á Norðurlöndum með því að há-
skólakennarar hafi „smánarleg
laun“ eins og hann orðaði það í
fimmtudagsumræðunni í Ríkisút-
varpinu 17. september. Niðurskurð-
ur leiðir óhjákvæmilega til minni
launagreiðslna og versnandi kjara
starfsmanna skólans eða uppsagnar
starfsfólks.
„Úr því að menntamála-
ráðherra viðurkennir
að laun háskólakennara
séu „til vansæmdar*1
eins og henn hefur orð-
að það, hvernig hugsar
hann sér þá að standa
að niðurskurðinum án
þess að gera þau ennþá
smánarlegri?“
í ofangreindum umræðuþætti
vísar ráðherra allri ábyrgð í launa-
málum frá sér, og segir „kjara-
samninga ekki á [sínuj borði“. Á
hitt minnist menntamálaráðherra
ekki að hann á fulltrúa í samninga-
nefnd ríkisins, sem tekur þátt í
kjaraviðræðum við Félag háskóla-
kennara. Félag háskólakennara
hefur ítrekað spurt fulltrúann um
\í
I
í
4
(
fl
fl
I
JU