Morgunblaðið - 13.11.1992, Blaðsíða 27

MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 13. NÓVEMBER 1992
27
Sýslumaðurinn í Kópavogi í umræðum á dómsmálaþingi
um seinagang í meðferð sakamála_
Réttarkerfið efli innra
eftirlit með meðferð mála
SÁ tími sem það hefur tekið að meðaltali að afgreiða refsimál frá því
að kæra var lögð fram og þar til dómur Hæstaréttar lá fyrir hefur að
meðaltali verið um það bil 2 ár og fjórir mánuðir samkvæmt lauslegri
könnun sem Þorleifur Pálsson, sýslumaður í Kópavogi, gerði á refsimál-
um sem Hæstiréttur dæmdi í á árunum 1987 og 1990. Þorleifur ræddi
mál þetta á dómsmálaþingi í gær. Hann sagði að Hæstiréttur virtist spar
á aðfinnslur vegna óþarfa dráttar sem yrðu á meðferð mála á rannsókn-
arstigi eða fyrir dómstólum, jafnvel þótt mál fymist vegna aðgerðaleys-
is. Þótt skýra megi táfir á nokkrum málanna með skírskotun til mikils
umfangs þeirra sé ekki einsdæmi að meðferð smámála dragist úr hömlu.
í erindinu hvatti Þorleifur til þess að stofnanir réttarkerfisins efldu
innra eftirlit með meðferð mála. Með þeim breytingum sem gerðar
voru 1. júli sl. á réttarskipan hérlendis hafi verið lögfestar ýmsar regl-
ur sem geri mögulegt að hraða meðferð sakamála í gegnum réttargæslu-
kerfið og ætti þeirrar breytingar að geta orðið vart á næstu misserum.
orðið meðal 25 ára og eldri en hins
vegar hefði kannabisneytendum ekki
fækkað meðal 15 til 20 ára ungl-
inga. „Það virðist vera auðveldara
fyrir yngstu einstaklingana að ná í
vímuefni, sem gæti bent til þess að
það sé ekki góður markaður fyrir
þau meðal fólks sem komið er yfir
25 ára aldur,“ sagði Þórarinn.
í máli hans kom einnig fram að
athugun á neyslu amfetamíns meðal
sjúklinga á Vogi leiddi í ljós að um
50 tilfelli greindust á hveiju ári eða
um 8% allra sem þangað kæmu til
meðferðar. Hér hefur einnig heldur
dregið úr neyslunni á síðustu árum
skv. þessum upplýsingum nema í
hópi yngstu neytendanna.
Þórarinn sagði ennfremur að upp-
lýsingar bentu til að þótt unglingar
kæmust fyrr í aðstöðu til að nota
ólögleg vímuefni þá yrði ekki séð að
þau byrjuðu neysluna fyrr en ung-
lingar hefðu gert fyrir tíu árum síð-
an.
leggjast á fólkið í landinu á einn eða
annan hátt, ef allt þetta fé er tapað.
Það virðist ekki líklegt, að stjórn-
völd treysti sér til að senda fólkinu
í landinu þvílíkan reikning, eins og
fjárhag heimila og fyrirtækja er hátt-
að um þessar mundir. Hitt virðist
líklegra, að stjórnvöld eygi enga aðra
leið út úr vandanum en að varpa
byrðinni á axlir unga fólksins með
því að taka lán í útlöndum eina ferð-
ina enn. Á skuldabyrðina er samt
ekki bætandi, því að þegar á næsta
ári munum við greiða næstum þriðju
hveija krónu af útflutningstekjum
okkar í vexti og afborganir af erlend-
um lánum. Það er of mikið, eins og
allt er í pottinn búið. Við eigum það
á hættu að missa bezta fólkið burt
úr landi, ef stjórnmálamennirnir
halda áfram að senda unga fólkinu
fjallháa reikninga vegna vangoldinna
skulda.
DI. Skuldabyrðin hefur
tvöfaldazt -
Stjórnvöld landsins munu því inn-
an tíðar standa frammi fyrir nauðsyn
þess að létta skuldabyrði þjóðarinnar
verulega með þvi að efla útflutning
með öllum tiltækum ráðum. Eina
leiðin að þessu marki er að tryggja
útflutningsatvinnuvegum hagstæð-
ari afkomuskilyrði en þeir búa við
nú. Þetta útheimtir meðal annars
hagfelldari gengisskráningu krón-
unnar af sjónarhóli fyrirtækjanna.
Skuldabyrðin á því að miklum líkind-
um eftir að þyngjast verulega, áður
en hún getur byijað að léttast. Það
stafar af því, að gengisfall krónunn-
ar rýrir andvirði innlendrar fram-
leiðslu í einu vetfangi, en eykur út-
flutning hins vegar smám saman.
Rannsókn fíkniefna-
mála til RLR
Hallvarður Einvarðsson ríkissak-
sóknari kvaddi sér hljóðs á þinginu
og fyallaði nokkuð um stöðu fíkni-
efnamála á rannsóknarstigi. Kom
fram í máli hans að rétt væri og
eðlilegt að rannsókn fíkniefnamála
færðist til Rannsóknarlögreglu ríkis-
ins þar sem slík brot tengdust yfír-
leitt öðrum alvarlegum brotum. Því
væri rétt að yfirstjórn rannsókna
alvarlegra fíkniefnamála væri á einni
hendi. Við stofnun RLR hefði það
verið vilji löggjafans að hún færi
einnig með rannsóknir fíkniefna-
mála.
„Ég hallast eindregið að því að
rannsókn hinna alvarlegustu fíkni-
efnabrota, stórfellds innflutnings og
dreifingar eigi að vera á sömu hendi,
hjá þeim sem fara með rannsókn
annarra alvarlegra hegningarlaga-
brota,“ sagði Hallvarður.
Einmitt þetta gerðist í mörgum
Suður-Ameríkulöndum á síðasta ára-
tug. Þessi lönd urðu að draga úr
erlendum skuldum með því að efla
útflutning og minnka innflutning
með ströngu aðhaldi heima fyrir og
með hagstæðari gengisskráningu
handa útflutningsfyrirtækjum. Við
þetta þyngdist skuldabyrðin til muna
framan af. í Suður-Ameríku í heild
tvöfaldaðist hlutfall erlendra skulda
af landsframleiðslu úr 23% 1973 í
47% 1983, áður en það lækkaði aft-
ur niður í 37% 1989. Fólkið í þessum
löndum hefur búið við miklar þreng-
ingar af þessum völdum undanfarin
ár. Sums staðar sér það ekki enn til
lands eftir tíu ára skuldabasl. Vaxta-
greiðslur og afborganir margra þess-
ara þjóða hafa lagzt þyngra á efna-
hag þeirra en skaðabótagreiðslur
Þjóðveija til bandamanna eftir
heimsstyijöldina fyrri lögðust á efna-
hagslíf Þýzkalands þá með hörmu-
legum afleiðingum.
Við íslendingar eigum það á hættu
að lenda í sams konar vítahring á
næstu árum — ekki vegna þess fyrst
og fremst að við tókum lán, heldur
vegna þess að við fórum illa með
lánsféð. Skuldabyrði okkar hefur
tvöfaldazt síðan 1980. Það ár greidd-
um við 14% af útflutningstekjum
okkar í vexti og afborganir af erlend-
um skuldum, en á næsta ári verður
hlutfallið komið upp í 30% sam-
kvæmt upplýsingum Seðlabankans.
IV. Hvað er framundau?
Stjómvöldum hefur verið ósýnt
um hagstjóm hér heima á liðnum
árum. Fyrst hleyptu þau verðbólg-
unni upp úr öllu valdi og brenndu
mikinn hluta sparifjár þjóðarinnar á
Könnun sú sem Þorleifur Pálsson
gerði náði til 50 refsimála sem af-
greidd vom frá Hæstarétti 1987 og
70 mála sem afgreidd vom 1990. I
máli hans og Olafar Pétursdóttur,
dómstjóra héraðsdóms Reykjaness,
sem fyallaði um meðferðartíma einka-
mála fyrir héraðsdómi, kom fram að
hjá Hagstofu íslands væm aðeins
tiltækar upplýsingar um fjölda mála
sem fengju meðferð hjá dómstólum,
ekki þann tíma sem meðferðin tæki.
Að sögn Ólafar Pétursdóttir er skýr-
ingin sú að skýrslum um þau efni
hefur ekki verið skilað til Hagstofu
undanfarin ár.
Fyrra árið sem könnun Þorleifs á
dómasafni Hæstaréttar náði til tók
að meðaltali 2 ár, fjóra mánuði og 4
daga að afgreiða opinbert mál frá
því að kæra var lögð fram hjá lög-
reglu og uns Hæstiréttur hafði fellt
dóm en síðara árið liðu að meðaltali
2 ár, 3 mánuðir og 25 dagar frá
kæru til endanlegrar niðurstöðu.
Árið 1987 liðu að meðaltali 11
mánuðir og þrír dagar frá því að
mál var kært til lögreglu þar til
ákæra var gefín út hjá embætti ríkis-
saksóknara en árið 1990 liðu að
meðaltali tæpir 9 mánuðir frá upp-
Þorvaldur Gylfason
björtu báli með því móti, meðan þeir,
sem áttu greiðan aðgang að bönkum
og sjóðum, mökuðu krókinn. Nú hef-
ur að vísu tekizt að draga úr verð-
bólgunni í bili að minnsta kosti með
auknu aðhaldi á ýmsum sviðum,
einkum með því að halda laununum
niðri og vöxtum uppi, en það hefur
ásamt ýmsu öðru, þar á meðal offjár-
festingu og ofveiði, kostað langvinn-
asta samdrátt í efnahagslífi þjóðar-
innar á öldinni. Atvinnuleysi eykst
nú hröðum skrefum þrátt fyrir lág
laun. Margir íslenzkir launþegar eru
aðeins hálfdrættingar á við starfs-
bræður sína annars staðar á Norður-
löndum.
Lífskjörum þjóðarinnar hefur ver-
ið haldið uppi með því að ganga á
eignir og safna skuldum undanfarin
ár. Fiskstofnamir umhverfis landið
hafa verið skertir um þriðjung eða
jafnvel helming með ofveiði. Erlend-
ar skuldir hafa hrannazt upp án sam-
hafi rannsóknar til ákæru. Frá út-
gáfu ákæru liðu árið 1987 að meðal-
tali 7 mánuðir og 9 dagar þar til
dómur undirréttar lá fyrir en árið
1990 hafði sá timi lengst um 50
daga og var tæpir 9 mánuðir að
meðaltali.
Frá dómi undirréttar þar til máli
var áfrýjað til Hæstaréttar liðu að
meðaltali 2 mánuðir og 13 dagar
fyrra árið en 2 mánuðir og 11 dagar
seinna árið og í Hæstarétti liðu að
jafnaði 7 mánuðir og 9 dagar frá
áfrýjun til dóms árið 1987 en 7 mán-
uðir og 17 dagar árið 1990.
Þorleifur Pálsson setti fyrirvara
um alhæfingar út frá fyrrgreindum
upplýsingum og sagði málin misum-
fangsmikil en oft hefði verið um rétt-
nefnd smámál að ræða. Hann sagði
að Hæstiréttur hefði þessi ár verið
spar á aðfinnslur, jafnvel þótt mál
hefðu fyrnst vegna aðgerðarleysis.
Hann kvaðst telja afsakanlegt að
mál væru rúma 7 mánuði til meðferð-
ar í Hæstarétti með tilliti til álags á
dóminn, en fram kom í erindi Ólafar
Pétursdóttur að árið 1990 hefði þorri
einkamála sem fjallað var um í
Hæstarétti beðið lengur en í 18 mán-
uði frá áfrýjun til dóms. Þorleifur
svarandi eignamyndunar til mótvæg-
is, en mannauður og orka þjóðarinn-
ar hafa að vísu vaxið á móti með
batnandi menntun og beizlun orku-
lindanna. Fólkið í landinu hefur ekki
búið við eðlilegt efnahagsástand í
aldarfjórðung. Ungt fólk veit varla,
hvað það er.
Stjórnmálafokkamir og forystu-
menn þeirra bera þunga ábyrgð á
því ástandi, sem nú ríkir í þjóðfélag-
inu, ásamt ýmsum forvígismönnum
hagsmunasamtaka, sem flokkarnir
eiga náið samneyti við. Þeir hafa
skipzt á að stjórna landinu á liðnum
árum með þeim árangri, sem blasir
nú við öllum þorra almennings. Þeir
hafa tekið rangar ákvarðanir, sem
rýra lífskjör fólksins í landinu langt
fram í tímann. Þeir hafa skellt skolla-
eyrum við aðvörunum þeirra, sem
hafa mælt með minni sókn á miðin
og meiri varúð í erlendum lántökum
og innlendri íjárfestingu. Og þeir
sýna ennþá engin umtalsverð merki
þess, að þeir ætli að bæta ráð sitt.
Þvert á móti virðast þeir nú stefna
að nýrri „þjóðarsátt“ um óbreytt
ástand að miklu leyti.
Ég hef sagt það oft á liðnum árum
og segi það enn, að það er ekki vinn-
andi vegur að koma efnahag þjóðar-
innar í eðlilegt horf til frambúðar
nema með því að:
* Skipta um stefnu í landbúnaðar-
málum með því að auka samkeppni
á búvörumarkaði innan lands og er-
lendis frá til að knýja matarkostnað
heimilanna niður á við og bæta kjör
þeirra með því móti, því að það er
ekki nóg að draga úr ríkisútgjöldum
til landbúnaðar, eins og nú er verið
að reyna að gera smátt og smátt,
ef matarverði hér heima er haldið
langt yfir heimsmarkaðsverði með
innflutningshöftum eftir sem áður;
og
* skipta um stefnu í sjávarútvegs-
málum með því að taka upp veiði-
gjald fyrir afnot útgerðarinnar af
fískimiðunum í stað ókeypis skömmt-
Pálsson kvaðst hins vegar ekki telja
•viðunandi að rannsókn tæki 9-11
mánuði eða að meðferð fyrir héraðs-
dómi tæki 7-9 mánuði og kvað hann
í því sambandi eðlilegt að hafðar
væru í huga skuldbindingar íslenska
ríkisins samkvæmt Mannréttinda-
sáttmála Evrópu. Hann rakti að það
skipti þann sem hafður væri fyrir
miklu máli að málsúrslit lægju sem
fyrst fyrir. Hraði mætti ekki verða á
kostnað vandaðrar úrlausnar, enda
væri fyrir öllu að rétt niðurstaða
fengist en æskilegt væri að mál væru
afgreidd á sem skemmstum tíma í
dómskerfinu og ekki síður á rann-
sóknarstigi.
í máli Þorleifs Pálssonar sýslu-
manns kom fram að fyrrgreind ár
finndust dæmi um allt að fjögurra
ára drátt á meðferð máls frá útgáfu
ákæru til dóms undirréttar en hann
sagði hættú á að almenningur drægi
of almennar ályktanir af frétta-
umfjöllun um mikinn drátt á meðferð
einstakra mála.
Þorleifur rakti þær breytingar sem
gerðar voru á lögum um meðferð
opinberra mála 1. júlí síðastliðinn og
með hvaða hætti hver og ein þeirra
væri líkleg til að auðvelda það að
hraða meðferð opinberra mála fyrir
dómi en sagði í lok máls síns að auk
lagasetningar, fjárveitinga og að-
stöðu þyrfti ef til vill hugarfarsbreyt-
ingu innan réttarkerfísins ef ná ætti
verulegum árangri í að hraða með-
ferð dómsmála.
Hann kvaðst telja að lögreglustjór-
ar, ákæruvald, dómstólar og ráðu-
neyti ættu að setja sér sameiginleg
markmið um aukna skilvirkni í þess-
um efnum og ætti hver stofnun að
auka innra eftirlit og ráðuneyti og
ákæruvald að annast eftirlit í þessum
efnum.
unar á kvótum og nýta gjaldið til
að koma íjármálum ríkisins í betra
horf og færa til að mynda virðisauka-
skatt, vexti og gengi niður á við með
því móti til hagsbóta fyrir atvinnulíf-
ið, enda hefur það sýnt sig, að núver-
andi kvótakerfi dregur ekki nóg úr
sókn á miðin.
Svo lengi sem stjómvöld og hags-
munasamtök halda núverandi hafta-'
og skömmtunarstéfnu í landbúnað-
ar- og sjávarútvegsmálum til streitu,
mun ógegndin í efnahagsmálum
þjóðarinnar halda áfram. Því lengur
sem það dregast að hrinda nauðsyn-
legum skipulagsumbótum í fram-
kvæmd, þeim mun dýrari verða
skuldaskilin á endanum. Með þessu
er ég þó alls ekki að gefa það í skyn,
að innflutningur landbúnaðarafurða
og innheimta veiðigjalds séu allra
meina bót. Nei, það þarf að gera
margt fleira, meðal annars að:
* skera upp í stað þess að skera
niður í búskap ríks og byggða til að
tryggja betri nýtingu almannafjár
með ýmiss konar hagræðingu; -
* taka fyrir afskipti stjórnmála-
flokkanna af bönkum og sjóðum til
að tryggja betri nýtingu lánsfjár; og
* staðfesta samninginn um Evr-
ópskt efnahagssvæði til áð tryggja
mikilvæga viðskiptahagsmuni þjóð-
arinnar í Evrópu, eins og ríkisstjórn-
in hefur einsett sér.
Allt þetta þarf að gera til að búa
í haginn fyrir framtíðina. Sumt af
þessu getur óneitanlega kostað
nokkur óþægindi, meðan á því stend-
ur. Vitaskuld hefði það verið miklu
auðveldara að ráðast í nauðsynlegar
skipulagsumbætur í atvinnulífinu,
þegar atvinna var næg um allt land.
Stjórnvöld eru búin að missa það
tækifæri. Þau mega helzt ekki missa
meiri tíma. Það má ekki fara fyrir
okkur eins og Færeyingum.
Höfundur er prófessor víð Háskéia
íslands.
& gerzt hér?