Morgunblaðið - 21.11.1992, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 21. NÓVEMBER 1992
Orðlistarkraftur
________Myndlist_____________
Bragi Ásgeirsson
í Menningarmiðstöðinni í Gerðu-
bergi er í gangi allviðamikil kynn-
ing á orðlist og sjónrænum athöfn-
um Guðbergs Bergssonar rithöf-
undar. Dreifist hún víða um húsið
ásamt því að í bókasafni er sérstök
bókasýning, þar sem frammi liggja
frumsamdar og þýddar bækur, svo
og ýmsar bækur rithöfundarins
sem gefnar hafa verið út erlendis.
Slík dreifíng sýningar, eða jafn-
vel feluleikur, eins og hér á sér
stað, er að vísu ekki alveg ný bóla,
en hefur talsvert verið iðkuð upp
á síðkastið undir formerkjum nýj-
unga. Má nefna að hin mikla sýn-
ing Dokumenta IX sl. sumar ein-
kenndist mikið af slíkri áráttu, en
til takmarkaðrar ánægju fýrir
langt að komna og tímanauma
gesti.
Guðbergur á marga mjög trygga
aðdáendur og læt ég mér detta í
hug, að ýmsir þeirra muni ekki
fagna því að uppgötva kannski
seinna, að hafa yfírsést hluti sýn-
ingarinnar.
Framkvæmdin kynnir sérstak-
lega hlut Guðbergs í myndlistar-
sköpun, en vettvangur skipulagðra
athafna hans á því sviði varaði í
eitthvað tíu ár, á tímabilinu frá
1968-80.
Líti maður til baka er þróunin
er við blasir næsta eðlileg með vís-
un til þess, að þetta var tímabil
mikilla athafna á vettvangi hins
fjarstæðukennda í listinni, öllum
tegundum lista, og Guðbergur var
einhvers konar stórmeistari og
æðstiprestur hinna svokölluðu
„absúrdista" ' hérlendis. Einn
heimskunnur absúrdisti þýskur,
Gúnther Grass, leitaði hins vegar
á önnur svið myndlistar, en hann
er einnig vel þekktur fyrir teikn-
ingar sínar þar sem tæknin og hið
fagurfræðilega er síður borið fyrir
borð. Skyldleika þeirra er aðallega
að finna í þeirri frægu bók Blikk-
trommunni sem miklu umróti olli
og Iöngu er orðin sígild.
Það sem fyrir Guðbergi vakti í
myndlistinni var að tengja orð og
í kjallara Gerðubergs hefur rým-
islistamaðurinn Kristinn G.
Hrafnsson komið fyrir nokkrum
verkum sínum, auk eins, sem stað-
sett er fyrir framan aðalinngang.
Því mun óhætt að slá föstu, að
Kristinn sé í framvarðasveit rót-
tækrar uppstokkunar á hugtakinu
rýmislist á landi hér, og einkum
hvað snertir byggingarfræðileg
grunnmál. Sköpunarathafnir sem
á stundum eru dregnar saman í
þijá meiginása sem nefna má
ímyndunarafl, bygging og virkni.
Myndlistarmenn eru komnir í þá
undarlegu aðstöðu, að ekki gengur
lengur að beita fáránleika til að
ögra skoðandanum, því að það er
búið að gera á svo margan hátt
að hugtakið er nær útjaskað. í öllu
falli verður æ erfiðara að koma
fólki úr jafnvægi, hvað þá geðs-
hræringu með einhveijum frum-
legum uppátækjum, og á ég hér
að sjálfsögðu við fólk sem fylgist
nokkuð grannt með framvindu
myndlistar, en því fjölgar stöðugt
í heiminum.
Það gerist æ oftar, að rýmisverk
líkjast mun frekar hugvitssamleg-
um smíðisgripum í tré og málma,
en því sem hingað til hefur verið
skilgreint undir hugtakinu högg-
myndalist, eða fjarrænna nafninu
„skúlptúr", sem merkir nákvæm-
lega það sama samkvæmt öllum
uppsláttarbókum. Jafnframt er
Guðbergur Bergsson
mynd, athöfn og orð, ásamt því
að fremja hvers konar orðfómir
og orðgaldra. Mikið bar á þessu á
áðumefndu tímabili og er jafnvel
komið aftur í nýjum búningi.
Tengdist hugmyndafræðilegu list-
inni, sem drottnaði sem núlista-
stefna í heilan áratug. Hlaut svo
sömu örlög og svipaðir faraldrar,
sem á seinni tímum em líkastir
drepsótt í listinni meðan þeir flæða
yfír með því að kæfa og fótum-
troða alla aðra listsköpun. A ég
hér við, að hér fyrram vora nýlista-
stefnur framúrstefnur og einangr-
að fyrirbæri, en nú flæða þær yfír
og kremja allt sem fyrir verður í
einsýni sinni. Yfírtaka íjölmiðla,
skólastofnanir, listasöfn og lista-
miðstöðvar.
Sumt á sýningu Guðbergs er
gott dæmi um þann margræða leik,
er byggðist á sjálfhverfum athöfn-
um og naflaskoðun „ég kynslóðar-
innar“, sem til áhersluauka var
fylgt úr hlaði með fjölþættum text-
um, mismunandi andríkum. Hjá
Guðbergi væsir ekki um andríkið,
hugkvæmnina og orðgnóttina og
oftar en ekki er kraftbirtingur orð-
anna mun meiri en myndrænu at-
hafnanna. Þetta má vera eðlilegt,
því Guðbergur er fyrst og fremst
skáld og fagurfræðileg útfærsla
ekki það sem fyrir honum vakir,
samkvæmt eigin staðhæfíngum,
og þó felst nokkur fagurfræði í
niðurröðun, hrynjandi og uppsetn-
ingu bókstafa, sem víða sér stað
á sýningunni. Myndbyggingin í
sjálfu sér og allt hið byggingar-
listgreinin orðin að alþjóðlegum
staðli, þar sem landamærin era
þurkuð út, enda ógjömingur að
geta sér til hvaðan höfundar era
í flestum tilvikum. Menn nefna
fyrirbærið eins konar alþjóðlega
umræðu og skoðanaskipti um
stöðu rýmislistarinnar, heimslist
og allsheijarmenningu. Þetta ber
þó nokkum keim af sértrúarbrögð-
um að því leyti, að áhangendumir
era sannfærðir um réttmæti at-
hafna sinna, svo og óskeikulleika
fræðikenninganna. Og þar sem
sannfæringin og trúin á það sem
menn era að gera skiptir svo miklu
máli í öllum listum, gerist það oft-
ar en ekki, að slíkir ná að skapa
mikia list. En þegar menn hafa
náð þeim áfanga, að þetta er orðið
að námsgrein í listáskólum, fer
margur ósjálfrátt að efast, því að
frelsið er að vísu harla gott, en
um leið er það viðkvæmt og vand-
meðfarið. Það hefur orðið kúvend-
ing á hugtökum, þannig að núlist-
ir era hið eina sem gildir víðast
hvar, eins og akademisminn í eina
tíð, en allt annað er talið af hinu
illa. Og í stað frelsis á breiðum
grandvelli hrannast upp keimlíkir
hiutir um víða veröld, sem eru af-
kvæmi hópeflis og eins konar día-
lektísks marxisma í listum.
Rýmisverk Kristins G. Hrafns-
sonar era vel gerð nákvæmnis-
vinna, formin hnitmiðuð og hrein,
fræðilega, þ.e. hið „konstruktíva",
er ekkert annað en viss tegund
fagurfræði. Minna má einnig á,
að andfagurfræði er í kjama sínum
ekkert annað en ný tegund fagur-
fræði. Upp úr skít vex t.d. gróður,
jafnvel fögur blóm, en mun síður
upp úr álitlegu og þéttu efni, eins
og t.d. marmara.
Angi af þessu kemur fram í litla
herberginu, þar sem sér í eitt rúm,
nokkur vatnsglös og náttgagn,
ásamt því að herbergið er allt
veggfóðrað síðum úr Tómasi Jóns-
syni, metsölubók. Þessi „installa-
sjón“ eða sviðsetning er eitt hið
hnitmiðaðasta á allri sýningunni
og leiðir hugann að mörgu því sem
maður sá í útlöndum á tímabilinu.
Telst þó markvissasta og um leið
athyglisverðasta tilraun Guðbergs
á myndlistarsviði. Yfír sviðsetning-
unni er viss tegund fagurfræði
jafnvel þótt í upphafí blasi við rými
hráslaga og tómleika.
Á sýningunni má sjá talsvert
af úrkiippum frá ferli listamanns-
ins bæði á veggjum og í bókum,
m.a. myndlistarrýni þá, sem hann
var svo þekktur fyrir, að hún ein
seldi ófá eintök af Helgarpóstinum
á viku hverri til fólks, sem annars
sagðist síður kaupa blaðið, nema
sem lesefni á klósettum.
Þessi myndlistarrýni var
skemmtileg aflestrar í þá vera, að
hér var iðulega um fijóar heim-
spekilegar hugleiðingar að ræða
og andríkan orðaleik, sem var þó
full hliðhollur félögum og skoðana-
bræðram í list og pólitík á kostnað
hinna sem voru þá úti í kuldanum.
En aðdáendum Guuðbergs og
skoðanabræðram þótti þetta svo
dæmalaust sniðugt, að þeir slógu
á læri sér í óstýrilátri hrifningu,
þótt réttilega megi vísa til og
minna á, að lúmsk fyndni og mein-
hæðin sniðugheit teljist ekki skara
kjama listrýni.
Þessi upptalning ætti að nægja
til að sá er les geri sér grein fyrir
fjölbreytni sýningarinnar og hún
er með sanni hvalreki á fjörar
þeirra, sem kynna vilja sér eril og
feril listamannsins Guðbergs
Bergssonar.
Kristinn G. Hrafnsson
og hugmyndafræðin að baki vafa-
lítið pottþétt. En hver er hún,
gæti hinn almenni skoðandi tekið
upp á að spyija? Hennar sér nefni-
lega hvergi stað, hvorki í sýningar-
skrá né neinstaðar í nálægð verk-
anna.
Og hvemig á að skilja nöfn eins
og t.d. „Tilvitnun — málað MDF“?
Þá er það af hinu lakara, að rýmis-
verk af þessu tagi njóta sín yfír-
leitt mjög illa á staðnum, enda
hefur húsameistarinn eins og ég
hef áður vísað til, trúlega ekki tek-
ið það með í reikningin, að mynd-
verk yrðu staðsett í húsinu. Á það
bæði við rýmið sjálft í heild og
lýsinguna.
Byggingarfræði-
leg grunnmál
Jólabókafréttir
ALMENNA
BÓKAFÉLAGIÐ
Islenskir
auðmenn
Um 30 titlar koma út hjá Almenna
bókafélaginu. Meðal bóka almenns
eðlis er bókin íslenskir auðmenn, sem
nafngreinir þá íslendinga sem eiga
yfír 200 milljónir króna, nokkrir eiga
jafnvel yfír einn milljarð. Bókin er
skráð af Jónasi Sigurgeirssyni og
Pálma Jónassyni. Ljóðabækurnar eru
þijár: Tehús ágústmánans eftir Jó-
hann árelíuz fékk fyrstu verðlaun í
bókmenntakeppni Almenna bókafé-
lagsins; Ljóð 92 eftir Kristján Karls-
son er 7. bók höfundar; ljóðabókin
Stjömur í skónum er um leið nótna-
bók með texta og nótum eftir Svein-
bjöm I. Baldvinsson; Stefán S. Stef-
ánsson útsetur lögin. í skáldsögunni
Benjamín eftir Einar Örn Gunnars-
son er Reykjavík sögusviðið.
Af öðrum bókum má nefna Liðs-
menn Moskvu, bók um samskipti ís-
Ienskra sósíalista við Moskvu og
Austur-Þýskaland eftir Áma Snæv-
arr og Val Ingimundarson; Sögur
úr Reykjavík eru kímni- og skemmti-
sögur af nafngreindum einstakling-
um sem Ásgeir Hannes Eiríksson
tekur saman.
Þijár bækur falla undir þjóðlegan
fróðleik: Bókin Galdrar á íslandi, sem
Matthías Viðar Sæmundsson skráir,
byggir á íslensku handriti frá 17. öld
og var á sínum tíma notað sem
kennslubók í fræðunum. í skotlínu,
bók um skip Eimskipafélagsins og
skipskaða í síðari heimsstyijöld eftir
Huldu Sigurborgu Sigtryggsdóttur.
Dagbók í Islandsferð - 1810 er dag-
bók breska læknisins Henry Holland
sem ferðaðist um Suður- og Vestur-
land árið 1810. Þetta er önnur út-
gáfa í þýðingu Steindórs Steindórs-
sonar frá Hlöðum.
Saga mannkyns, 5. bindi, í þýð-
ingu Aslaugar Ragnars og Jóhannes-
ar Halldórssonar er hluti af stærra
safnverki. í bókinni Íþróttastjömur
ræðir Heimir Karlsson við Atla Eð-
valdsson í knattspymu, Pétur Guð-
mundsson í körfubolta og Sigurð
Sveinsson í handbolta, sem allir hafa
skarað fram úr í sínum greinum. Og
Hannes Hólmsteinn Gissurarson
skráir ævisöguna, Jón Þorláksson —
forsætisráðherra, sem er bæði per-
sónulýsing, atvinnu og stjómmála-
saga Jóns. Bókin, Díana — sönn
saga, um krónprinsessu Breta í þýð-
ingu Sigrúnar Ástríðar Eiríksdóttur
er komin út fyrir nokkru.
Frumsamdar, íslenskar bamabæk-
ur era: Glerfjallið eftir Aðalstein
Ásberg Sigurðsson; Fólkið í steinun-
um eftir Einar Má Guðmundsson og
Vatnsberarnir eftir Herdísi Egils-
dóttur; allar fyrir yngri kynslóðina.
Adda, fyrsta Öddubók Jennu og
Hreiðars, er að koma í nýrri útgáfu,
hinar era væntanlegar á næstu árum.
í annarri bók um Valla, Hvar er
Valli nú?, er umhverfíð valið frá
ýmsum tímum mannkynssögunnar.
Stefán S. Stefánsson útsetur nótna-
bókina Leikskólalögin fyrir píanó og
miðar við fyrstu árs nema.
Af þremur þýddum skáldverkum
má nefna Elskhugi lafði Chatterley
eftir D.H. Lawrence í þýðingu Jóns
Thoroddsens. Meðal sex handbóka
eru tvær fyrir veiðimenn og þijár
fyrir foreldra yngri bama. Handbók-
in íslenskt málfar eftir Áma Böð-
varsson er þegar komin út.
ÍSAFOLD
Ferð án enda
ísafoldarprentsmiðja gefur út sex
bækur fyrir jólin. Ferð án enda er
ágrip af stjörnufræði eftir Ara
Trausta Guðmundsson. Ljóðabókin
Eigum við er eftir Steinþór Jóhanns-
son með myndum eftir Daða Guð-
björnsson. Og Gunnhildur Hrólfs-
dóttir skrifar barna- og unglingabók-
ina Óttinn læðist.
Stangaveiðin 1992 er árbók um
stangaveiði með veiðisögum, við-
tölum og fréttum eftir Guðmund
Guðjónsson og Gunnar Bender.
Hrafnhildur Guðmundsdóttir þýðir
bók Régine Deforges, Svartan tangó,
fjórðu bók í seríunni um Stúlkuna á
bláa hjólinu. En fyrsta skáldsaga
mexíkósku skáldkonunnar Lauru
Esquivel hlýtur nafnið, Kryddlegin
hjörtu í þýðingu Sigríðar Sigurðar-
dóttur.
BJALLAN
Blómin okkar
Tvær bækur koma út hjá Bjöllunni:
Blómin okkar eftir Stefán Aðal-
steinsson og Björn Þorsteinsson og
Græna bókin eftir Fred Pearce og
Ian Winton í þýðingu Gunnhildar
Óskarsdóttur og Ámórs Sigfússonar.
IÐUNN
85 bækur
á þessu ári
Bókaútgáfan gefur út 85 bækur
á árinu. Matthías Johannessen, er
með tvær nýjar bækur: Ljóðabókina
Árstíðaferð um innri mann og
íjóðfélagið — Helgispjall II, aðra bók
í ritgerðaröð. Sæfarinn sofandi er
ný ljóðabók eftir Þorstein frá Hamri.
Og Vigdís Grímsdóttir er með nýja
skáldsögu Stúlkuna í skóginum.
í flokki ævisagna eru fjórar bæk-
ur: Minn hlátur er sorg, ævisaga
Ástu Sigurðardóttur, skáldkonu og
myndlistarmanns, er skráð af Frið-
rikku Benónýs. Thelma, ævisaga
Thelmu Ingvarsdóttur, fyrrverandi
fegurðardrottningar og fyrirsætu, er
skráð af Rósu Guðbjartsdóttur. Ósk-
ar Guðmundsson ritar ævisögu Guð-
laugs Bergmanns, kaupsýslu- og at-
hafnamanns, sem ber nafnið Og nátt-
úran hrópar og kallar. Ævisagan
Dómsmálaráðherrann — Jónas frá
Hriflu II, er rituð af Guðjóni Friðriks-
syni.
Guðrún Helgadóttir er með nýja
bók fyrir yngri börnin, Velkominn
heim, Hannibal Hansson. Bók Iðunn-
ar Steinsdóttur, Fjársjóðurinn í Út-
sölum, er fyrir börn og unglinga, að
auki koma út eftir hana fimm lítil
hefti um Snuðru, og Tuðru. Gyða
Karlsdóttir tekur saman íslenskar
bænir í Bænabók barnsins. Allt í
besta lagi nefnist unglingabók Andr-
ésar Indriðasonar frá 6. áratugnum.
Og Litli skógarbjöminn er ný barna-
bók eftir Illuga Jökulsson sem Gunn-
ar Karlsson myndskreytir. En
barnabækur og myndasögur, þýddar
og framsamdar, eru um helmingur
titla í jólaútgáfunni.
Meðal handbóka og fræðirita er
þriðja og síðasta bindið af íslenskum
söguatlas, annað bindið kom út fyrr
á árinu; Óldin okkar 1986-90 í sam-
antekt Nönnu Rögnvaldardóttur;
Dýraríki íslands og Islenskir fuglar
eftir Brian Pilkington; kennslubókin
Næring og hollusta eftir Elísabetu
S. Magnúsdóttur er líka handbók
fyrir almenning.
SKUGGSJÁ
Litlar sögur og
íslenskir fossar
Bókaútgáfan gefur út átta bækur.
Sverrir Páll Erlendsson er með sitt
fyrsta smásagnasafn, Litlar sögur,
en áður hefur komið út ljóðabók eft-
ir hann. í bókinni íslenskir fossar
eru litmyndir af 270 fossum, fjallað
er sérstaklega um hvern foss, getið
gönguleiða og greint frá þjóðsögum
og sögnum sem tengjast honum.
Bókin er einnig með enskum texta
og skráð af Jóni Kr. Gunnarssyni.
í 6. bindi af Víkingslækjarætt er
annar hluti h-liðar ættarinnar rak-
inn, niðja Stefáns Bjarnasonar, í