Morgunblaðið - 22.11.1992, Qupperneq 17

.\tOHGUKPj4ÐlS SUKNUUAGUR 22. ^pygjpEfi tffi2
þegar þær nálgast sólina eykst birta
þeirra og þær verða áberandi á
himninum. Þegar halastjömur
ganga nærri sólu geta þær brotnað
í mola og endað sem slóð loft-
steina. „I hvert sinn sem hala-
stjama fer innarlega í sólkerfið
eyðist af efni hennar og þær hala-
stjörnur sem hafa stuttan umferð-
artírha verða því skammlífar miðað
við aðra himinhnetti, endast ef til
vill ekki nema í nokkur þúsund ár.
Stjömuhröp í drífum tengjast oft
því þegar eyðist af efni halastjömu,
loftsteinamir fylgja slóð halastjöm-
unnar.
Þekktasta halastjaman er án efa
halastjarna Halleys, kennd við
manninn sem uppgötvaði hana. Vit-
að er að hún hefur sést 28 sinnum
og er birting hennar rakin allt aftur
til um 240 fyrir Krist."
Forðabúr halastjarna
En hvaðan koma halastjömum-
ar? „Halastjömur em á lokuðum
brautum og tilheyra því sólkerfinu.
Sú kenning, sem sett var fram um
myndun halastjarna árið 1950, er
orðin viðtekin, en hún felst í því
að til sé forðabúr með milljörðum
halastjarna. Það er svo langt frá
sólinni að það sést ekki en þessar
halastjömur ganga engu að síður í
kringum hana. Fyrir kemur að
truflun verður á gangi halastjömu
í forðabúrinu, fyrir áhrif frá stjöm-
um Vetrarbrautarinnar og braut
halastjömunnar færist nær sólu og
reikistjörnunum. Þar getur hún orð-
ið fyrir enn frekari tmflunum, fyrst
og fremst af hálfu Júpíters. Vegna
þessara truflana getur reynst mjög
erfitt að reikna nákvæmlega út
sporbaug halastjömu langt fram í
tímann. Það bætir ekki úr skák að
gasið og rykið sem halastjaman
sendir frá sér hefur oft óútreiknan-
Ieg áhrif á braut hennar.“
Þorsteinn segir halastjörnu geta
verið stórkostlega sýn og langt sé
nú liðið frá því síðast sást vel til
slíkrar stjömu. „Það var árið 1970
sem halastjama var síðast áberandi
á himni hér á landi. Sú fegursta
sem ég hef séð er Arend-Roland-
stjaman sem sást árið 1957. Sú
halastjama, sem áhugi manna bein-
ist nú að, er nefnd eftir þeim sem
sem uppgötvuðu hana árið 1862,
Swift og Tuttle, en talið að hún
hafi fyrst sést 1737. Reiknað hafði
verið út að halastjaman myndi sjást
árið 1982 en svo varð ekki. Ártölin
benda til þess að brautin hafi tmfl-
ast nokkuð og umferðartíminn
breyst. Jörðin fer árlega yfir spor-
baug halastjörnunnar og þá sjást
svokallaðir persídar, loftsteinadríf-
ur sem myndast þegar ryk frá hala-
stjömunni brennur í andrúmslofti
jarðar. Loftsteinadrífan sést um
miðjan ágúst. Halastjaman Swift-
Tuttle sést nú á vesturhimni eftir
að dimmt er orðið sem dauf þoku-
kennd stjama. Hún sést ekki nema
í sjónauka og fer sífellt lækkandi á
vesturhimninum. Þegar kemur
fram í desember verður mun erfíð-
ara að gá hana."
Að sögn Þorsteins finna áhuga-
menn flestar nýjar halastjömur,
þeir sem séu stjömufræðingar að
atvinnu hafí fæstir tíma til slíkrar
leitar. Hún sé ákaflega tímafrek.
Töluverð samkeppni ríkir meðal
áhugamannanna um að finna sem
flestar stjömur enda er nafn hala-
stjömunnar tengt við fínnandann.
Ómögulegt að meta líkurnar
Stjamvísindamenn hafa reynt að
reikna nákvæmlega út sporbaug
Swift-Tuttle-halastjömunnar fram
í tímann. Þar sem hann skarast við
sporbaug jarðar telja sumir vísinda-
menn, m.a. Brian Marsden hjá
Harvard-Smithsonian stjamvís-
indastofnuninni, að möguleiki sé á
að hún skelli á jörðinni. Marsden
telur líkumar á því vera um 1 á
móti 10.000. Þorsteinn Sæmunds-
son segist ekki geta tekið undir
þessar tölu, ómögulegt sé að meta
líkumar á árekstri þar sem of mik-
il óvissa rfki um braut halastjöm-
unnar. „Ég hef satt best að segja
ilI
Árekstur Swift-Tuttle halastjörnunn-
ar og jarðar myndi samsvara því að
10 milljón meðalstórar vetnissprengj-
ur spryngju, slíkur yrði krafturinn.
næst, eftir rúm 130 ár, munu jarð-
arbúar líklega sjá geysifallega hala-
stjömu, auk þess sem mikið loft-
steinaregn verður.
Þorsteinn bætir þvi við að vilji
menn óttast eitthvað utan úr geimn-
um væri nær að horfa til loftstein-
anna. „Stór loftsteinn getur lent á
jörðinni hve-
nær sem er.
Loftsteinn sem
er 100 m í
þvermál gæti
valdið spreng-
ingu á borð við
þá sem varð í
Tunguska í Sí-
beríu árið
1908. Steinar
af þessari
stærð sjást
enga trú á því að til árekstrar komi,
þótt hann sé hugsanlegur, fræði-
lega séð.“
Áfall engu líkt
Hvað gerist ef halastjama rekst
engu að síður á jörðina?
„Á mælikvarða alheimsins þætti
árekstur halastjörnu og jarðar ekki
merkur atburður. En árekstur við
halastjömu hefði vissulega geig-
vænleg áhrif á jörðina, kjarnorku-
styijöld væri gamanmál samanborið
við hann. Hraði Swift-Tuttle-hala-
sijömunnar er talinn um 60 km á
sekúndu miðað við jörðu og árekst-
ur myndi líklega samsvara því ef
um 10 milljón vetnissprengjur
spryngju, slíkur yrði krafturinn.
Margir hafa heyrt um sprenginguna
sem varð í Síberíu árið 1908, þegar
loftsteinn eða brot úr halastjömu
sprakk í gufuhvolfi jarðar yfir
staðnum. Sprengingin var á við
stærstu vetnissprengju og hefði t.d.
gjöreytt Pétursborg ef hún hefði
lent þar í nánd.
Komi Swift-Tuttle-halastjarnan
inn í gufuhvolf jarðar verður hins
vegar árekstur og áfallið verður
engu líkt. Sjálf sprengingin, flóð-
bylgjur og skýmökkur yfir allri jörð-
inni myndu líklega ekki eyða lífi
alls staðar á jörðinni, en líf gæti
þurrkast úr á heilu meginlandi og
afleiðingarnar yrðu hrikalegar um
alla jörð. Ómögulegt er að segja til
um hvort mannkynið myndi lifa af.“
Þorsteinn telur litlu skipta hvar
mögulegur árekstur yrði, skelli
halastjama á úthafi mynduðust gíf-
urlegar fljóðbylgjur og ekki yrði
komist hjá rökkrinu sem yrði bana-
biti flestra plöntutegunda.
Myndast líf?
„Eitthvð þessu líkt hefur vafa-
laust gerst oftar n einu sinni í langri
sögu lífsins á jörðinni. En þótt hala-
stjömur geti ógnað lífí hér á jörðu
em líka til kenningar um það að
þær hafi átt þátt í því að mynda
skilyrði fyrir þróun lífsins í árdaga.
í halastjömum er að finna margvís-
leg kolefnissambönd, lífræn efni,
sem hugsanlega hafa borist til jarð-
ar við árekstra eða með ryki úr
halastjömum og orðið uppistaða
lífsins á jörðinni."
í þessu sambandi má benda á
að árlega berst talsvert af efni utan
úr geimnum til jarðar, fæstar agn-
imar eru stærri en sandkorn, en
stærri loftsteinar hafa oft skotið
fólki skelk í bringu. Hefur m.a.
verið sett fram sú kenning að víras-
ar berist til jarðar utan úr geimnum
en aðspurður segist Þorsteinn van-
trúaður á þá kenningu.
Ef hætta reynist á árekstri telja
sumir erlendir stjarnvísindamenn,
þeirra á meðal téður Brian Marsd-
en, að eina lausnin sé að sprengja
halastjörnuna í sundur í hæfilegri
fjarlægð með kjamorkueldflaugum.
Edward Teller, einn af höfundum
vetnissprengjunnar, hefur lagt til
að smíðuð verði sprengja, 10.000-
falt öflugri
nokkur sprengja
sem til er nú, svo
að granda megi
þessum vágesti.
Á vísindaráð-
stefnu sem hald-
in var í Banda-
ríkjunum í vor
komu vísindamenn auk þess fram
með ýmsar róttækar tillögur, svo
sem að láta andefni eyða halastjöm-
unni, varpa einhvers konar segli
yfir hana eða mynda þrýsting til
að beina henni frá jörðu. „Enn sem
komið er eram við óendanlega langt
frá því að búa yfír tækni til þess
að sprengja sundur halastjömu eða
breyta braut hennar," segir Þor-
steinn. Hann vill þó ekki útiloka
möguleikann enda geti margt gerst
á skemmri tíma en 134 árum. Hann
bendir hins vegar á það, að tækist
að sprengja halastjörnuna myndu
mörg brotanna að öllum líkindum
fylgja svipaðri braut og áður.
Þótt ekki verði árekstur þegar
Swift-Tuttle-halastjaman nálgast
ekki í stjömusjónaukum og þeir
skella því fyrirvaralaust á jörðinni.
Á tímum kalda stríðsins hefði það
getað orðið upphaf heimsstyijaldar
ef stór loftsteinn hefði lent í löndum
NATO eða Varsjárbandalagsins,
þar sem menn hefðu í fyrstu ekki
vitað um hvers konar sprengingu
hefði verið að ræða og líklega talið
hana árás.“
Jörðin er ekki eilíf
Þegar rætt er um möguleg enda-
lok lífs á jörðu eftir 134 ár kunna
einhveijir að velta því fyrir sér hvort
það komi okkur við, sem nú byggj-
um jörðina. „Auðvitað. Framtíð
mannkyns hlýtur að varða okkur
öll, ég held að flestir hafí áhuga á
því hvernig mannkyninu famist.
En við verðum jafnframt að gera
okkur grein fyrir því að jörðin er
ekki eilíf, frekar en hinar reiki-
stjörnumar og sólin. Eftir um fímm
milljarða mun sólin fara þróast yfir
í rauða risastjömu sem er svo björt
og heit að ekki verður lengur líf-
vænlegt á jörðinni. Og eftir 10 millj-
arða verður sólin kulnuð í hvíta
dvergstjömu.
En era umræður um árekstur við
halasljömur ekki vatn á myllu
heimsendaspámanna?
„Það kann að vera, en ég er orð-
inn ósköp þreyttur á slíkum spám.
Ég vona hins vegar að umræðan
um þessa tilteknu halastjömu verði
til þess að áhugi fólks aukist á
stjömufræði og að fólk horfi til him-
ins og á stjömumar í vaxandi
mæli.“
Of bjart tíl sljörnuskoðunar
Einn er þó sá vandi sem stjömu-
áhugamenn eiga við að etja í aukn-
um mæli en það er raflýsing í borg-
um. Víða um heim hafa verið stofti-
uð félög sem beita sér fyrir því að
dregið verði úr raflýsingu eða henni
breytt. Tilgangur þeirra er að koma
í veg fyrir óþarfa Ijósanotkun og
að undur himingeimsins sjáist bet-
ur. „Lýsing í borgum, t.d. í Reykja-
vík, er svo mikil að það sést æ
minna til stjamanna. Þegar komið
er svo langt út fyrir höfuðborgar-
svæðið að bjarminn af borginni er
ekki lengur sjáanlegur, þá sjást
mörg geysifalleg fyrirbæri himin-
geimsins. Vonandi kann lands-
byggðarfólk að meta þau forréttindi
sem það hefur að þessu leyti.“
En það er ýmislegt fleira á ferli
í himinhvolfinu. Gervitungl og
ýmiss konar „geimrasl" hafa traflað
margan stjömuáhugamanninn. Þá
birtast öðra hvora sérkennileg ljós
eða önnur fyrirbæri sem fólk kann
ekki skil á og tilkynnir til Raunvís-
indadeildar háskólans. „Ég safna
upplýsingum um allt sem okkur er
tilkynnt og reyni að finna á því
skýringu. Takist það ekki á þeim
tfma sem tilkynnt var um fyrirbær-
ið er aldrei að vita nema að skýring-
in komi í ljós síðar.“
Panlil jQÍagjafiLiarnóna.
Lágí vqlíí [i imdsins í lló vemb et
Þú greiðir um
131 kr. fyrir 1 pund,
655 kr. fyrir 5 pund,
1.310 kr. fyrir 10 pund,
1.965 kr. fyrir 15 pund,
2.620 kr. fyrir 20 pund,
3.275 kr. fyrir 25 pund
o.s.frv.
Ath. sælgæti og
snyrtivörur hærra.
B. MAGNÚSSON HF.
HÓLSHRAUNI 2, SlMI 52866,
PÓSTHÓLF 410, HAFNARFIRÐI
PONTUNARSIMI 9 1 - 52866
SÍÐASTI MÓTTÖKUDAGUR JÓLAPANTAN A ER 27. NÓVEMBER