Morgunblaðið - 10.02.1993, Blaðsíða 12

12 MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 10. FEBRÚAR 1993
Hönnuðurinn Kaj Franck
Kaj Frank: Vínkönnur. (Blásið gler.)
Hönnun
Eiríkur Þorláksson
Ýmsar listhreyfingar á þessari
öld hafa leitast við að snerta sem
flest svið mannlegrar tilveru með
list sinni, og gera þannig listina
að virkum hluta hins daglega lífs
alls fjöldans. Slík viðhorf voru
yfirlýstur grundvöllur merkra
hreyfinga á borð við De Stijl í
Holiandi og Bauhaus-skólans í
Þýskalandi, sem hafði geysileg
áhrif á hönnun og þjóðfélagsleg
viðhorf nútímalistar um öll Vest-
urlönd.
Nú stendur yfir í sýningarsölum
Norræna hússins sýning á nokkr-
um verkum fínnska hönnuðarins
Kajs Francks, sem var alinn upp
við þessa listhugsun, sem oft hef-
ur verið kennd við funksjóna-
lisma. Hann stundaði nám í list-
hönnun um 1930, og varð síðar
einn fremsti hönnuður Finna á
sviði nytjahluta. Kaj Franck hafði
sem slíkur langvarandi og mikil
áhrif á framleiðsluvörur, sem hafa
undanfarna áratugi borið hróður
Myndlist_____________
Eiríkur Þorláksson
Það er aðeins tæpt ár síðan
Bjami H. Þórarinsson sjónhátta-
fræðingur hélt sitt síðasta sjón-
þing í Nýlistasafninu, svo að fræði
hans ættu að vera listunnendum
í fersku minni, en um þessar
mundir stendur Bjarni fyrir nýju
sjónþingi í Gallerí einn einn við
Skólavörðustíginn.
Bjami hefur undanfarin ár unn-
ið að því að fullkomna þær kenn-
ingar sínar, sem byggja á vísiaka-
demíu, sem skiptist í vísíóvísindi
og vísíólist; allt tengist þetta í
svonefndri „benduheimspeki",
sem byggir á fímm undirstöðu-
þáttum alls lífs (hætti, eðli, formi,
efni og gangi). A þessum granni
hefur sjónháttafræðingurinn þró-
að nokkur kerfí, sem smám saman
fylla út í þá heimsmynd, sem mun
birtast í þessum fræðum. Af þeim
má nefna vísimyndlyklana, sem
finnskrar hönnunar út um allan
heim.
Kaj Franck tók þátt í fjölda
sýninga um ævina (hann lést
1989), og var margverðlaunaður
fyrir hönnun sína, bæði heima og
erlendis. Þannig hlaut hann gull-
verðlaun á hönnunarþríæringnum
í Mílanó 1951, heiðursverðlaun
1954, menningarverðlaun í Sví-
þjóð 1961, gullverðlaun á sýningu
í Bandaríkjunum 1961, heiðurs-
verðlaun sænska menningarsjóðs-
ins 1981, og var gerður að heið-
ursdoktor við Konunglega listahá-
skólann í London 1983. Með þessi
er aðeins nefnt það helsta, en af
því má vera ljóst að frægð hans
náði langt út fyrir hinn norræna
ramma.
Sýningin í Norræna húsinu var
upphaflega sett saman af Listiðn-
aðarsafninu í Helsinki, en hefur
farið víða síðan; hingað kemur
hún frá Gautaborg. I henni er
lögð áhersla á það sem helst ein-
kenndi hönnun þessa hægláta
listamanns; það er hreinleiki og
einfaldleiki formanna, og um leið
eðliseiginleikar þeirra efna, sem
nú era orðnir 120 talsins, og nota
stafatengsl til að skapa kerfi
stuðla og höfuðstafa, eins og t.d.
PP-lykillinn sýnir; orðmyndanim-
ar era jafn fjölbreyttar (alls 50)
og mynstrið er margþætt, og ís-
lenska stafrófíð myndar regluleg-
an ramma utan um lykilinn.
Til viðbótar nokkram vísimjmd-
lyklunum (sem voru reyndar meg-
instef síðasta sjónþings) þá ber
hér mest á þriðja kerfinu, vísi-
myndríklum, sem má túlka sem
ákveðið álestrarkerfí (nafnið er
dregið af „rikj-andi formum“);
Bjarni hefur þegar unnið 178 af
þessum ríklum, og út frá hveijum
og einum má síðan vinna vísi-
myndrit.
Loks er fjórða kerfíð komið vel
á veg, en það era vísimyndstaðlar
í formi „sjónarhóla", sem era
myndaðir eftir ákveðinni formúlu
(T=5 V.T.B.). Sjónháttafræðing-
urinn hefur þegar fullgert tuttugu
sjónarhóla, sem flestir tengjast
„stöðu“ (aðstöðu, forstöðu, mis-
átti að nota við framleiðsluna.
Þetta kemur einna best fram í
þeim húsbúnaði, sem er mest
áberandi á sýningunni, en þar eru
borðbúnaður, diskar og glös
helstu sýningargripirnir.
Eitt besta merki um góða hönn-
un er hversu langlíf hún er í fram-
leiðslu fyrirtækjanna. Það er ótrú-
legt að hugsa til þess í hraða
nútímans, þegar gærdagurinn er
óljós og síðasta vika fjarlæg for-
tíð, hefur sumt af þeim vörum sem
Kaj Franck hannaði verið fram-
leitt áratugum saman, og alltaf
notið vinsælda. Af slíkum hlutum
má nefna að Scandia-hnífapörin,
sem flestir íslendingar hafa átt
eitthvað af, voru framleidd í sam-
fellt þrjátíu og sjö ár (1952-89);
krakkur úr steinleir vora fram-
leiddar í tuttugu og tvö ár
(1953-75), og Prisma glervörur
voru fyrst framleiddar í 12 ár
(1967-79), og hafa síðan aftur
verið framleiddar óslitið frá 1985.
Þegar hugsað er til þeirra gífur-
legu breytinga í tísku, húsagerð
og öllu heimilishaldi síðustu ára-
tugi er það ótvírætt vitni um gíf-
stöðu, sjálfsstöðu o.frv.) Enn er
mikið verk óunnið í þessu kerfi,
því hugmyndin er að sjónarhólarn-
ir verði alls 360 talsins, líkt og
gráður hringsins.
Öll renna þessi fræði saman í
vísimyndafræðinni, sem verður hin
myndræna útfærsla kerfanna;
Bjarni setur hér upp nokkra mynd-
ræna stuðla og höfuðstafí sem
dæmi um möguleikana, og tenglin
við bragfræði íslenskunnar verða
ljós af þessum tilvísunum.
Það má njóta þessa sjónþings
(sem hinna fyrri) á fjölbreyttan
hátt. Framsetning fræðanna (t.d.
vísimyndlykla og vísimyndríkla)
er oftast í formi ákveðinna
mynstra, sem eru unnin af mikilli
nákvæmni hvað varðar stærð-
fræðileg atriði flatarmálsfræðinn-
ar; það má jafnvel gleyma inntak-
inu um stund og dást að handverk-
inu einu saman, sem hvaða lista-
maður sem er væri fullsæmdur af.
En öllu frekar ber þó að benda
á þá nákvæmu, allt að því smá-
urlega framsýni hönnuðarins,
hversu vel vörur hans hafa staðist
kröfur nýrra tíma.
Eitt helsta leyndarmálið á bak
við þessa hluti er efnisgildi þeirra
og einfaldleiki. Glerið er hreint
og beint, stálið er sterkt og ein-
falt; hlutleysið er aðalsmerki
þeirra. Vegna þessa geta hlutirnir
lagað sig að fjölbreyttu umhverfi
og aðstæðum í ýmsum löndum,
og alltaf haft yfir sér listrænan
svip. Skrautgripir hönnuðarins og
verk unnin með þráðatækni í lit-
Bjarni H. Þórarinsson: PP-lyk-
ill (1991).
smugulegu — en ávallt fersku —
hugsun sem býr að baki; kímnin
er heldur aldrei langt undan, þann-
ig að þama sameinast ýmsir þeir
þættir, sem margir hafa talið allt
of lítið af í samtímalistinni, sem
um of einkennist af einföldum eða
grannfærnum formþreifingum
einum saman.
uðu gleri endast hins vegar ekki
eins vel, þar sem þau gera meiri
kröfur til umhverfísins, og laga
sig síður að því en nytjahlutirnir.
Sýningunni í Norræna húsinu
er vel fýrir komið í glerskápum,
og ágæt sýningarskrá gefur góðar
upplýsingar um listamanninn, fer-
il hans og helstu starfssvið.
Sýningin á hönnunarverkum
Kajs Franeks í Norræna húsinu
stendur út febrúarmánuð, en
henni lýkur sunnudaginn 28. febr-
úar.
Þessi fræði era nú svo vel á veg
komin, að full ástæða er til að þau
fari brátt að birtast á bók. Þar
gætu þau verið í aðgengilegu
formi, þar sem myndlyklar, ríklar,
benduheimspekin o.s.frv. er sett
fram í þeim tengslum, sem gerir
þau handhæg öllum þeim fjölda
Islendinga, sem hefur unun af
möguleikum orðsins, framsetingu
þess og tilvísunum. Sjónþingin eru
góð út af fyrir sig, en heimild
þeirra í bókarformi væri kjöreign.
Það verður verkefni framtíðar-
innar að færa yfír í myndrænt
form þá margþættu hugsun, sem
kemur fram í viðfangsefnunum
hér, og verður gaman að sjá hvern-
ig það gengur upp. Þannig eru
allar líkur á að sjónþing framtíðar-
innar verði ekki síður áhugaverð
og örvandi en það sem ber fyrir
augu hér; sú óhefðbundna en um
leið agaða listhugsun sem sjón-
háttafræðingurinn er að skapa
ætti að vera kjörinn grannur fyrir
öfluga myndsköpun.
Sjónþingi Bjarna H. Þórarins-
sonar í Gallerí einn einn við Skóla-
vörðustíginn lýkur að þessu sinni
fímmtudaginn 11. febrúar.
Sjónþing í Gallerí einn einn
Skagfirðingar á nítjándu öld
Békmenntir
Sigurjón Björnsson
Skagfirskar æviskrár
Tímabilið 1850-1890, VI. bindi
Aðalhöfundur: Guðmundur Sig-
urður Jóhannsson
Sögufélag Skagfirðinga 1992, 431
bls.
Rétt fyrir jólin kom út sjötta bind-
ið af Skagfírskum æviskrám, mikið
rit um hálft fímmta hundrað blaðsíð-
ur. Skagfirskar æviskrár eru því
orðnar feiknamikið ritsafn. Á áran-
um 1964-1972 komu út fjögur bindi
af æviþáttum fyrir tímabilið 1890-
1910. Árið 1981 birtist svo 1. bindi
fyrir tlmabilið 1850-1890. Innihélt
Steinunn Þórarinsdóttir mynd-
höggvari opnaði sýningu á verk-
um sínum í Gallerí Slunkaríki á
ísafirði laugardaginn 6. febrúar.
Sýningunni lýkur 21. febrúar.
Verkin eru unnin í járn, blý, gler
og ryðfrítt stál. Þetta er áttunda
einkasýning Steinunnar.
Steinnunn Þórarinsdóttir hefur
tekið þátt í fjölda samsýninga hér
heima og erlendis, m.a. á Ítalíu, í
Danmörku, Bandaríkjunum, Japan,
Færeyjum, Svíþjóð og Frakklandi.
Verk Steinunnar eru víða í opin-
berri eign, s.s. minnisvarðar í Sand-
það bindi 292 þætti sem samdir
höfðu verið af Jóni Sigurðssyni á
Reynistað og Sigurði Olafssyni á
Kárastöðum. Eiríkur Kristinsson
kennari bjó þá bók til prentunar.
Frá og með 2. bindi tók Guðmundur
Sigurður Jóhannssson ættfræðingur
við samningu æviþátta og hefur
hann síðan samið þá alla að örfáum
undanteknum. í þessum sex bindum
hafa nú birst 1200 æviþættir. Skýr-
ir útgáfustjórinn, Hjalti Pálsson, frá
því í formála að eftir séu um 500
þættir, sem muni vera efni í þrjú
bindi til viðbótar.
Skagfirskar æviskrár í höndum
Guðmundar era merkt og vandað
ritverk. Æviþættir eru ítarlegir og
vel samdir. Raktar era ættir þeirra
gerði og á Grund-
arfírði, altaristafla
í Kópavogskirkju,
verk í Stjórasýslu-
húsinu á ísafirði,
og í SPRON,
Seðlabankanum,
RÚVAK, Borgar-
kringlunni, Leifs-
stöð og víðar.
Steinunn hefur
einnig unnið við
leikmyndir og búninga hjá leikhús-
um og kennt við Myndlista-og hand-
iðaskóla íslands.
sem þættirnir eru um, oft langt aft-
ur íaldir. Er höfundur bersýnilega
orðinn ákaflega fróður um norð-
lenskar ættir og gagnkunnugur
heimildum bæði prentuðum og
óprentuðum. Mjög gagnlegt er
hversu vel er vísað til heimilda bæði
I þáttunum sjálfum og í lok hvers
þáttar. Vert er að nefna að hér er
ekki einungis að fínna ættfræðifróð-
leik um skagfirskar ættir heldur og
utanhéraðs, einkum eyfírskar og
húnvetnskar. Frásögn af æviferli
viðkomanda er talsverð. Ýmsar
skemmtilegar atvikalýsingar er að
fínna og sömuleiðis persónulýsingar,
sem fundist hafa í gömlum heimild-
um. Eru þær sumar smáskrítnar og
ekki í neinum eftirmælastíl: „E. var
mikill vexti og fríður sýnum, af-
burðagreindur og talinn forspár, en
þrályndur, drykkjugjarn og dei-
lusamur sem faðir hans hafði verið."
Um konu eina segir: „Kann og skil-
ur sæmilega, en er heldur partísk."
Einn var „þægðarmaður og rétt í
meðallagi að sér.“ Þá var einn „tal-
inn óráðvandur á köflum". Annar
var „sinnulítill nema um hégó-
mann“. Loks er sá sem var „talinn
illmenni, einkum við vín, og var
hann talinn verri en faðir hans eða
föðurbræður ...“ En að sjálfsögðu
eru þeir langtum fleiri sem fá hinn
ágætasta vitnisburð.
Höfundur virðist tilgreina trú-
verðuglega öll þau viðurnefni eða
uppnefni sem mönnum hafa verið
gefín. Heyrt hef ég að Skagfirðingar
hafí löngum verið örlátir á slíkar
nafngiftir, oft af litlu tilefni. Hygg
ég að margt af þessu hefði mátt
liggja í þagnargildi.
Stundum er að því vikið að ætt-
fræði sé óviss fræðigrein, því að
stundum sé óvíst um rétt faðerni.
Höfundur lætur ekki undir höfuð
leggjast að greina frá því ef orðspor
hefur verið um annað faðerni en hið
skráða.
Mikla sögu segja æviþættir sem
þessir um lífskjör og aðstæður Skag-
firðinga á síðustu öld. Það sem e.t.v.
vekur mestan óhug er hinn ofboðs-
legi barnadauði. Á einum stað rakst
ég á að hjón áttu 13 börn en aðeins
3 komust til fullorðinsára. Og býsna
brokkgeng hafa skagfírskir forfeður
okkar og formæður verið. Ekki er
ótítt að bamsfeður og barnsmæður
séu þetta 3-5 eða jafnvel fleiri.
Þættir Guðmundar eru prýðilega
læsilegir og stundum skemmtilegir.
Kryddaðir eru þeir af og til með
kveðlingum um eða eftir þá sem um
er ritað. Og víða bregður fyrir
skemmtilegum tilsvöram eða orð-
ræðum.
í þessu bindi era 175 æviþættir.
Er það lægsta þáttatala í bindunum
sex og er þetta þó með þeim lengstu.
Virðast mér þættir Guðmundar hafa
fremur tilhneigingu til að lengjast.
Er því vel farið, þar sem það bygg-
ist ekki á óþörfu málskrúði heldur
aukinni heimildanotkun.
í bókarlok er skrá yfir prentaðar
heimildir og óprentaðar svo og heim-
ildamenn ( sex smáleturssíður)
Nafnaskrá er rækileg á 50 smálet-
urssíðum. Prýðilega er þess bók út-
gefin og prentvillur rakst ég ekki á
við fljótan lestur. Óhætt er að
hvetja Sögufélag Skagfirðinga og
Guðmund Sigurð Jóhannsson sér-
staklega til að halda áfram þessu
ágæta verki og herða fremur róður-
inn. Fjögur ár eru frá því að fímmta
bindi kom út. Það þykir þeim sem
þetta ritar fulllangur tími.
Steínuim í Slunkaríkí
Steinunn
Þórarínsdóttir.